آیات قرآن کریم بشارت اهل ایمان به بهشت و انذار گناهکاران از جهنم و عذاب الهی را بیان کرده است. آنان که این کتاب هدایت را به عنوان «کلام‌الله» و «قول‌صادق» پذیرفته‌اند در خوف و رجا به سر می‌برند، به وعده‌های کریمانه خداوند به مؤمنان امید دارند و از آنچه در وصف جهنم و عذاب گناهکاران بیان شده، ترسانند، لذا از خدا می‌خواهند آنان را از جهنم نجات داده از عذاب ایمن بدارد.
اولین آیه‌ای که به این موضوع پرداخته، این دعای مومنان حج‌گزار است:« رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ؛[2]پروردگارا! به ما در دنیا (نیکى) عطا کن! و در آخرت نیز (نیکى) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!» این در حالی است که در همان سرزمین کسانی فقط به فکر بهره دنیایی هستند و این چنین از آخرت بی‌بهره می‌مانند.
در آیات دیگری هم این تقسیم‌بندی ذکر شده است، از جمله در سوره اسراء انسان‌ها به دو گروه دنیاطلب و آخرت‌گرا تقسیم شده‌اند. درباره دنیاطلبی می‌فرماید: «مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً؛[3] آن کس که (تنها) زندگى زودگذر (دنیا) را مىطلبد، آن مقدار از آن را که بخواهیم- و به هر کس اراده کنیم- مىدهیم سپس دوزخ را براى او قرار خواهیم داد، که در آتش سوزانش مىسوزد در حالى که نکوهیده و رانده (درگاه خدا) است.» این آیه بیان می‌کند که علاوه بر آتش جهنم، فشار روحی هم وجود دارد. «مذموم» یعنی سرزنش هم می‌شوند. در آیات دیگر این سرزنش‌ها تشریح شده است. از جهنمی‌ها می‌پرسند: مگر خداوند برای شما پیامبر نفرستاد؟ مگر راه را به شما نشان نداد؟ مگر آیات الهی را نفهمیدید؟ همه این آیات برای آن است که ما فرصت‌ها را از دست ندهیم و به فکر زندگی واقعی خود در قیامت باشیم.
علی(علیه‌السلام) دنیا را معبری می‌داند که باید در آن به فکر مقصد بود:«ای مردم! دنیا گذرگاه است و اخرت خانه همیشگی شما، پس از گذرگاه خویش برای سرمنزل جاودانه‌تان توشه بردارید. پیش از آنکه بدنهایتان را از دنیا خارج کنند، دلتان را خارج کنید. شما را در دنیا آزموده‌اند، اما برای دنیای دیگر خلق شده‌اید.کسی که بمیرد مردم می‌گویند: چه باقی گذاشت، ولی فرشتگان می‌گویند: چه پیش فرستاد؟ خدا پدرانتان را بیامرزد مقدرای از ثروت را از پیش بفرستید تا نزد خدا پس‌انداز شود و همه آن را برای ورثه نگذارید که باید پاسخگوی آن باشید.»[4]
برترین توشه
اگر بنا است برای زندگی جاودانه خود توشه برداریم چه چیز باید برداشت؟ علی(علیه‌السلام) پس از بازگشت از صفین در ورودی کوفه با یاران خود به قبرستان تشریف بردند و با اهل قبور چنین سخن گفتند:« اى ساکنان خانههاى وحشت زا، و محلّههاى خالى و گروهاى تاریک، اى خفتگان در خاک، اى غریبان، اى تنها شدگان، اى وحشت زدگان، شما پیش از ما رفتید و ما در پى شما روانیم، و به شما خواهیم رسید. امّا خانههایتان! دیگران در آن سکونت گزیدند؛ و امّا زنانتان! با دیگران ازدواج کردند، و امّا اموال شما! در میان دیگران تقسیم شد! این خبرى است که ما داریم، حال شما چه خبر دارید؟ بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، شما را خبر مىدادند که: بهترین توشه، تقوا است.»ترس از جهنم چرا؟
مؤمنان حقیقی که به قرآن ایمان دارندوقتی توصیفات جهنم را در آن می‌خوانند ترس وجود آنان را گرفته، از خدا درخواست نجات از آن را دارند. علی(علیه‌السلام) در وصف متقین فرمودند:« وقتى به آیهاى برسند که تشویقى در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روى آورند، و با جان پر شوق در آن خیره شوند، و گمان مىبرند که نعمتهاى بهشت برابر دیدگانشان قرار دارد،و هر گاه به آیهاى مىرسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن مىسپارند، و گویا صداى بر هم خوردن شعلههاى آتش، در گوششان طنین افکن است ، پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانى و دست و پا بر خاک مالیده، و از خدا آزادى خود را از آتش جهنّم مىطلبند.»[5]آیات مربوط به جهنم آنقدر زیاد است که بررسی آنان در ای مجال نمی‌گنجد، به ناچار برخی از آنها را مورد اشاره قرار می‌دهیم، اما تذکر این نکته لازم است که اگر حتی احتمال هم بدهد که شاید این حرف‌ها راست باشد، به حکم عقل باید احتیاط بکند، هم‌چنان‌که در دنیا برای دفع خطر احتمالی هرچند ضعیف باشد، تلاش می‌کنیم، به حکم عقل باید نسبت به آیات تهدیدآمیز که خدا فرستاده توجه کنیم و خود را آماده سازیم.
دست و پاها در زنجیر
در جهنم آزادی وجود ندارد، اگرچه راهی برای فرار نیست، اما یکی از عذاب‌ها غل و زنجیر بر دست و پا است، زنجیری که بنابر روایات اگر یک حلقه آن را بین زمین و آسمان این عالم بگیرند همه را ذوب می‌کند. توجه دارید همان‌گونه که ظرفیت رحم مادر با خارج از آن متفاوت است، ظرفیت عالم ماده و قیامت هم با دنیا متفاوت است و از آنجا که جهنم نتیجه قهر بی‌انتهای خداوند است، از حد درک ما خارج است و قابل قیاس با عذاب‌های دنیایی نیست. قرآن کریم درباره کسانی‌که آیات الهی را تکذیب می‌کنند می‌فرماید:« إِذِ الْأَغْلالُ فی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ؛[6] در آن هنگام که غل و زنجیرها بر گردن آنان قرار گرفته و آنها را مىکشند.»درباره اصحاب الشمال نیز می‌فرماید:« خُذُوهُ فَغُلُّوهُ* ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ* ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ؛[7] او را بگیرید و در بند و زنجیرش کنید! سپس او را در دوزخ بیفکنید!بعد او را به زنجیرى که هفتاد ذرع است ببندید!»
احاطه آتش
جهنم مظهر قهر و غلبه خداوند علیه کسانی است که در این دنیا به آیات الهی توجه نداشتند. در آیات متعددی می‌فرماید جهنمیان از آسمان و زمین در احاطه آتش هستند:« لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ؛[8]براى آنان از بالاى سرشان سایبان‌هایى از آتش، و در زیر پایشان نیز سایبان‌هایى از آتش است این چیزى است که خداوند با آن بندگانش را مىترساند! اى بندگان من! از نافرمانى من بپرهیزید!»در آیه دیگری فرمود:« وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ؛[9] و جهنم، کافران را احاطه کرده است!»
لباس جهنمی‌ها
در جهنم همه چیز برای عذاب مهیا است، از جمله لباس اهل جهنم که در آیات به آنها اشاره شده است:« سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشى وُجُوهَهُمُ النَّارُ؛[10]لباس‌هایشان از قطران [ماده چسبنده بد بوى قابل اشتعال] است و صورت‌هایشان را آتش مىپوشاند.»در آیه دیگری فرمود:« قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ*یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ؛[11] لباس‌هایى از آتش براى آنها بریده شده، و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته مىشود، آن چنان که هم درونشان با آن آب مىشود، و هم پوست‌هایشان.»
غذاهای نفرت‌انگیز
از آنجا که اهل جهنم زنده‌اند به آب و غذا نیاز دارند، به همین جهت خداوند برای جهنمی‌ها آب و غذا تهیه دیده است، اما همه چیز نفرت‌انگیز، مخالف طبع و گلوگیر است:« وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ وَ عَذاباً أَلیماً؛[12]و غذایى گلوگیر، و عذابى دردناک.»همچنین در وصف غذای جهنمی‌ها چنین می‌فرماید:« تُسْقى مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ*لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلاَّ مِنْ ضَرِیعٍ* لایُسْمِنُ وَ لایُغْنِی مِنْ جُوعٍ؛[13]از چشمهاى بسیار داغ به آنان مىنوشانند،غذایى جز از ضَریع [خار خشک تلخ و بدبو] ندارند،غذایى که نه آنها را فربه مىکند و نه از گرسنگى مىرهاند!»
در آیه‌ای دیگر می‌فرماید:« إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ*طَعامُ الْأَثِیمِ*کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ؛[14]مسلّماً درخت زقّوم،غذاى گنه‌کاران است، همانند فلز گداخته در شکم‌ها مىجوشد.»
خدای متعال همه این‌ها را از باب لطف برای انسان بیان کرده و شایسته است ما نیز با تبعیت از رسولان الهی(علیهم‌السلام) خود را از عذاب خوار کننده قیامت برهانیم.
پی‌نوشت:
[1]. بقره،119.
[2]. بقره،201.
[3]. اسراء،18.
[4]. نهج البلاغه، خطبه 203.
[5]. نهج البلاغه، خطبه193.
[6]. غافر؛71.
[7]. حاقه،30-32.
[8]. زمر،16.
[9]. توبه،49.
[10]. ابراهیم،50.
[11]. حج،19و20.
[12]. مزمل،13.
[13]. غاشیه،5-7.
[14]. دخان،43-45.
