خاستگاه گوهرها

مقدمه

سنگها و کانی ها گرانبها خاستگاههای بس گوناگونی دارند و طیفی بسیار گسترده از فشار و دما در پیدایش آنها دست اندرکار است. به طور کلی خاستگاه گوهرها را می توان به صورت زیر دسته بندی کرد:
* خاستگاه ماگمایی
* خاستگاه دگرکونی
* خاستگاه رسوبی
* خاستگاه آلی

خاستگاه ماگمایی

کانی های گرانبها با خاستگاه آذرین ساختمانی بلورین دارند و پیدایش آنها در شرایطی آرام و پایدار و غلظتی متناسب و زمانی بسیار دراز انجام می شود . محلولهای سازنده اغلب در حالت اشباع نیستند یا دما و فشار آنها را از شرایط اشباع دور می سازد و تغییر شرایط یا در اصل انجام نمی شود و یا به طور کلی تغییر اندک می یابد . در مجموع، افت دما نه تنها در پیدایش کانی مؤثر نیست بلکه ممکن است حتی بر مرغوبیت آن نیز زیان وارد آورد . آنچه یک کریستال بیش از هر چیز بدان نیاز دارد به دست آوردن دمای مناسب و شرایط پایدار در طول ساخت است به گونه ای که کاتیونها و آنیونها کم ترین نیروی ربایش-رانش را با یکدیگر داشته باشند.
با توجه به شرایط شیمیایی و درجه حرارت ماگما، خاستگاه ماگمایی قابل تقسیم به بخشهای زیر می باشد.

ماگمای بازیک و اولترابازیک:

معمولاً شرایط فشار و درجه حرارت موجود همراه با این سنگها در حد گوشته بالایی است . یکی از کانی های قیمتی منحصر به این شرایط ، الماس است . کربن در پوسته زمین به صورت آزاد به شکل ذغال یا گرافیت است و در ترکیب به صورت سنگهای کربناته و CO2 یافت می شود . در شرایطی خاص به شکل الماس متبلور می شود . شرایط خاص برای الماس، فشار خیلی بالا می باشد. به همین دلیل الماس منحصر به سنگهایی است که شرایط پیدایش آنها توسط آتشفشانهایی کنترل می شود که تنوره آنها تا گوشته ادامه می یابد مانند کیمبرلیتها.
علاوه بر کیمبرلیتها ، اکلوژیتها نیز اگر دارای کربن باشند و هنگام تشکیل آنها فشار لیتواستاتیک معادل 100 کیلوبار باشد ، تشکیل الماس می دهند. (معمولاً هنگام تشکیل اکلوژیت فشار در حد فشار گفته شده است و از طرفی درجه حرارتی کم تر از ژرفای 100کیلو دارند که مناسب برای پیدایش و پایداری الماس است).
علاوه بر الماس ، کانی های گرانبهای دیگری نیز مانند برخی از گروناها ، یاقوت کبود، اسپینل و الیوین وابسته به سنگهای بازیک و اولترابازیک هستند.

خاستگاه پگماتیتی:

در میان مواد آذرین ، پگماتیتها متنوعترین و بیشترین کانی های گرانبها را دارند. برخی از کانی های گرانبها با خاستگاه آذرین منحصر به پگماتیتها هستند . از جمله توپاز ، تورمالین ، زمرد ، گرونای منگنزدار ، بریل و...
همان طور که گفته شد پگماتیت ها خاستگاه بیشتر سنگهای گرانیها می باشند. دلایل قانع کننده برای این مسئله عبارتند از:
پگماتیت ها در تعادل دو فاز گاز - مایع پدید می آیند. فاز مایع به صورت گداخته سیلیکاته است و فاز گازی معمولاً شامل بخار آب ، SH2 ، گازهای بودار ، فلوئوردار و کلردار و عناصری که در حرارت پایین تر از 500 درجه سانتی گراد فاز گازی تشکیل می دهند و از آنجا که دو فاز گاز- مایع اغلب در تعادل هستند ، فضای کافی برای رشد بلورها فراهم است.
اختلاف درجه حرارت میان پگماتیت و سنگهای فراگیر به مناسبت ژرفای ویژه پگماتیت ، کم است و این کم بودن و همسانی دما موجب می شود مه زمان سرد شدن بلور طولانی شود و در نتیجه شرایط برای رویش بیشتر بلور فراهم است.
پگماتیتها به طورکلی پس مانده ی ماگمایی هستند و در این پس مانده تمام عناصرکه در ابتدا مقدار آنها کم بوده است در این حالت به طور نسبی فراوان شده اند به طوری که شرایط تشکیل کانی را به دست می آورند

خاستگاه دگرگونی

سنگها و کانی های گرانبها با خاستگاه دگرگونی را با توجه به نوع دگرگونی می توان در ئو گروه قرار داد:
الف- سنگها و کانی های قیمتی وابسته به دگرگونی از نوع دیناموترمال:
کانی های فراوانی در این شرایط تشکیل می شوند مانند: گارنت های زیبا از نوع آلماندین و پیروپ که گاهی مانند دانه های انار در میکاشیستها یافت می شوند و یا مانند آلماندین هایی که زمینه سبز رنگ آمفاسیت را در سنگ اکلوژیت ، منظره گل در چمن زار را به سنگ می دهند و یا گنایس های یاقوت و زمرددار را می توان نام برد.
ب- سنگ ها و کانی های قیمتی در ارتباط با دگرگونی از نوع اسکارن:
بسیاری از سنگها و کانی های قیمتی با منشأ دگرگونی به این گروه تعلق دارند ، مانند لاجورد، اسپینل، برخی از تورمالین ها ، فلورین ، گرونا ، بلورهای زیبای اپیدوت ، بلورهای زیبای دیوپسید ، آپاتیت های زیبا و غیره.

خاستگاه رسوبی:

سنگها و کانی های قیمتی با خاستگاه رسوبی به دو شکل زیر می باشند:

الف- محلولها:

محلولهای حاصل از آبهای جوی ضمن چرخش در درون شکافها و کاواکهای خالی سنگها در صورت تغییراتی اندک در شرایط فیزیکی ، از جمله تغییر سرعت حرکت ، تغییرات ph ، دما و فشار باعث تشکیل سنگها و کانی های گرانبها از جمله اوپالهای زیبا ، کلسدونی های زیبا مانند آگات ، بلورهای زیبای کوارتز مانند سیترین و بلورهای بسیار زیبای سلنیت و بلورهای زیبای کاسیت و... می شوند. از همه مهمتر در این دسته ، فیروزه را می توان نام برد که در حقیقت حاصل چرخشی محلولها ( اغلب با خاستگاه جوی ) در سنگهای آندزیتی است . البته دادن خاستگاه رسوبی برای فیروزه خیلی درست نمی باشد شاید خاستگاه هیدروترمال با آبهای جوی مناسبتر باشد.

ب- پلاسرها:

سنگها و کانیهای گرانبهای پایدار از نظر مکانیکی و شیمیایی با خاستگاه آذرین در درجه نخست و با شرایط دگرگونی در درجه دوم ، که به هنگام خرد شدن در فرآیند فرسایش ، شنگهای گرانبهایشان توسط عوامل رسوبی در رودخانه ها بدون هیچ تغییری انباشته می شود و ذخائری با ارزش را پدید می آورند که به ذخایر پلاسری مشهورند.

خاستگاه آلی:

گوهرهای فراوانی وجود دارند که در فرایندهای متابولیسمی موجودات زنده تشکیل می شوند. این گوهرها در ترکیب خود دارای قدری مواد آلی همراه با مواد معدنی هستند که در ساختمان موجودات زنده به کار گرفته شده است ، مانند مروارید ، عاج ، کهربا ، شبق ، مرجان و...
منبع:http://atwis.com
/س