مسلم بن عقیل؛ بهترین گزینه
اولین قدم برای بهره برداری از شخصیت های الگو، آگاهی از ویژگی های برترشان است. حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام یکی از الگوهای شایسته ای است که عاشورای حسینی موجب معرفی او به تاریخ بشریت شد؛ شخصیتی ممتاز و دارای اوصاف برجسته!
چهره، کارآمدی، شجاعت
از نظر ظاهری در مورد ایشان چنین نقل شده که: «وَکَانَ أشبه ولد عبد الْمطلب بِالنَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ؛ [1] چهره حضرت مسلم بن عقیل، بسیار شبیه به رسول خدا صلّی الله علیه و آله بود. از نظر قدرت روحی و جسمی در بین فرزندان عقیل، برتر بود چنان که در مورد ایشان نقل شده: «وَ کانَ مُسلِمُ بنُ عَقیل أَرجَلَ وُلدِ عَقیل وَ أشجَعَها؛ [2] مسلم بن عقیل برجسته ترین مرد و شجاع ترین فرزندان عقیل بود.»او، داماد امیرالمؤمنین علیه السلام بود و ویژگی های ظاهری، کارآمدی و پختگی و شجاعت ویژه ایشان، برای اعتماد به او و انتخابش به عنوان سفیر و فرستاده امام حسین علیه السلام به سوی شهر پرمخاطره کوفه، کافی است.
امام حسین علیه السلام در یکی از پاسخ های خود به نامه های کوفیان، مسلم بن عقیل را اینچنین توصیف می کنند: «وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَیْکُمْ أَخِی وَ ابْنَ عَمِّی وَ ثِقَتِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی؛ [3] برادر، پسرعمو و فرد مورد اعتماد از خاندانم را به سوی شما می‌فرستم.» تشریح نسبت نزدیک خانوادگی با مسلم بن عقیل و نیز مورد اعتماد بودن او، بیانگر بهترین انتخاب امام حسین علیه السلام است تا میل و رغبت و اعتماد مردم کوفه برای بیعت و همکاری با فرستاده امام حسین علیه السلام افزایش یابد.
تأکید بر انجام مأموریت
از جمله دلایل دیگر شایستگی مسلم بن عقیل برای اعزام به کوفه آن است که وقتی او برای مخفی بودن حرکتش، با کمک از دو راه بلد، از مسیر بیراهه ای استفاده کرد. طی حادثه ای راه را گم کردند و دو راه بلد همراه او از فرط تشنگی مردند و مسلم نیز به سختی خود را به آبادی رساند.فوراً نامه ای برای استعفاء از مأموریت خود به امام حسین علیه السلام نوشت که حضرت آن استعفاء را نپذیرفته و در پاسخ به او نوشتند: «فَامضِ لِما اَمَرتُکَ فَاِنّى غَیرُ مُعفیکَ، وَ السلام؛ [4] ماموریتی را که بر عهده تو نهاده‌ام، به پایان برسان؛ من، تو را از انجام مأموریتت معاف نمی کنم؛ والسلام.»
همین نکته که امام علیه السلام، مسلم بن عقیل را بهترین گزینه برای این مأموریت می دانست، نشان دهنده شایستگی ها و کارآمدی اوست.
مأموریت و ملاک موفقیت مسلم بن عقیل
برای روشن شدن هدف از اعزام حضرت مسلم به کوفه، باید جایگاه این اعزام را در نقشه کلی قیام امام حسین علیه السلام مورد ارزیابی قرار دهیم. از سوی دیگر، هر هدف کلی می تواند شامل اهداف فرعی و جزئی نیز بشود. ضمن این که، برای تعیین موفقیت یک مأموریت باید برآیند موفقیت و عدم موفقیت آن را درنظر گرفت.نکته مهم تر این که، برای شخصیتی همانند حضرت مسلم بن عقیل به عنوان پیرو امام و حجت زمان خویش، موفقیت، تنها در گرو انجام صحیح وظیفه ای است که امام معصوم بر عهده او گذارده است.
مأموریت حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام که در ابتدا چیزی جز تحلیل شرایط کوفه به نظر نمی رسید به پیش نمونه، و عاشورایی کوچک، پیش از حادثه عاشورا مبدل شد.با توجه به همه این نکات و البته اتفاقات غیرمنتظره در ادامه مأموریت، موفقیت حداکثری حضرت مسلم در انجام وظیفه خود به عنوان سفیر انقلاب حسینی، روشن است.
برآورد دقیق؛ گزارش سریع
مأموریت اصلی مسلم بن عقیل، برآورد دقیق شرایط حضور امام در کوفه و تطبیق آمادگی مردم با آن چه در نامه ها آورده اند بود؛ چنان که امام حسین علیه السلام در پاسخ نامه کوفیان مأموریت مسلم بن عقیل را نیز به آنان یادآور می شود و می فرمایند: «وَ أَمَرتُه أَن یَکتُبَ إلیَّ بِحالِکُم وَ أَمرِکُم وَ رَأیِکُم فَإِن کَتَبَ إِلَیَّ: أنَّه قَد أجمَعَ رأیَ مَلِئِکُم، وَ ذَوِی الفَضلَ وَ الحِجى مِنکُم، عَلى مِثلِ ما قَدِمَت عَلیَّ بِه رُسُلُکُم، وَ قَرَأتُ فِی کُتُبِکُم، أَقدَمُ عَلَیکُم وَشیکاً، إن شاءَ اللّه؛ [5]و او را مأمور کردم که از حال شما و از کار و نظرتان به من گزارش دهد. اگر به من چنین خبر دهد که رأی بزرگان و صاحبان فضل و خرد شما، همانند چیزی است که قاصدانتان گفتند و در نامه هایتان نوشته شده است، به خواست خدا به زودی به سویتان خواهم آمد.»
انجام هوشمندانه و دقیق مأموریت
انجام چنین مأموریت مهم و حساسی نیازمند رعایت جوانب احتیاط، ورود مخفیانه به کوفه، استقرار در امن ترین مکان، رساندن دقیق پیام امام حسین علیه السلام به کوفیان، آگاهی از شمار بیعت کنندگان، تحلیل دقیق شرایط لحظه و بالأخره، گزارش مطمئن و سریع به امام علیه السلام بود و مسلم بن عقیل همه این موارد را محقق کرد.ایشان، برای رعایت جوانب احتیاط، به جای این که مستقیماً از مکه به سوی کوفه رهسپار شوند ابتدا به مدینه رفته و از آن جا با استفاده از دو راه بلد از بیراهه به سوی کوفه عازم شدند [6] و در کوفه، در خانه مطمئن ترین افراد ساکن شدند و با ابلاغ رسا و تأثیرگذار پیام امام حسین علیه السلام، جمع چندین هزار نفری را آماده بیعت با آن حضرت یافتند و پس از مطمئن شدن از شرایط، گزارش آن و دعوت آن حضرت به حضور در کوفه را به انجام رساندند.
پس از این بود که وقایع ناگهانی و غیرمنتظره ای، شرایط ادامه قیام را دگرگون کرد و تقدیر الهی به گونه دیگری رقم خورد؛ چنان که امام حسین علیه السلام نیز هنگام ابلاغ مأموریت به مسلم بن عقیل با ظرافت هر چه تمام تر به همین نکته اشاره کرده و فرمودند: «وَ سَیَقْضِی اللَّهُ مِنْ أَمْرِکَ ما یُحِبُّ وَ یَرْضى، وَ أَنَا أَرْجُو أَنْ أَکُونَ أَنَا وَ أَنْتَ فی دَرَجَةِ الشُّهَداءِ؛ [7]
خداوند هر آنچه را که مورد رضا و علاقه اوست برای تو مقدّر خواهد کرد و من امیدوارم که با تو در مرتبه شهدا قرار گیریم، پس بر تقدیر پروردگار خشنود باش.»
اهمیت و نتایج شهادت حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام
در یک کلام، مأموریت حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام که در ابتدا چیزی جز تحلیل شرایط کوفه به نظر نمی رسید به پیش نمونه و عاشورایی کوچک پیش از حادثه عاشورا مبدل شد. در اینجا به اختصار برخی از نتایج عملیاتی ملموس مأموریت سفیر امام حسین علیه السلام در حادثه عاشورا را بیان می کنیم.جداسازی صف های ایمان و نفاق
یکی از اهداف اعزام حضرت مسلم علیه السلام به کوفه، شناسایی کیفیت و کمیت وفاداری و حمایت مردم کوفه نسبت به امام زمان خود بود که این نتیجه، بالأخره و با تنها گذاردن و شهادت ایشان روشن شد.کسانی که تا قبل از شهادت فرستاده امام حسین علیه السلام بی تفاوت بوده و ساده اندیشی می کردند پس از آن، صف ها، عیار و قیمت خود را مشخص کردند. برخی، به وعده درهم و دینار ابن زیاد، خود را فروختند و برخی نیز خود را برای ملحق شدن هر چه سریع تر به سپاه امام حسین علیه السلام آماده کردند.
افرادی مثل حبیب بن مظاهر اسدی و مسلم بن عوسجه از جمله کسانی هستند که پس از شهادت فرستاده امام علیه السلام، به سوی کاروان حسینی حرکت کردند.
بر این اساس، اعزام مسلم بن عقیل به کوفه، قسمتی از برنامه امام حسین علیه السلام برای گسیل یاران و البته دشمنان در صفوف روشن برآمده از شهادت مسلم بن عقیل تحلیل می شود.
روبرو کردن ارزش های حسینی در مقابل پلیدی های یزیدی
امام حسین علیه السلام هنگام اعزام فرستاده خود به کوفه چندین توصیه نیز به او داشتند از جمله این که فرمودند: «فأَمرَه بتقوى اللهِّ وکتمانِ أمرِه واللطفِ ، فإِنْ رأَى النّاسَ مجتمعینَ مُسْتوسِقِینَ عَجَّلَ إِلیه بذلکَ؛ [8] و او را به تقوای خداوند، پرهیزکاری و مخفی نمودن کار خود و مدارا کردن با مردم أمر کرد. و این که، اگر دید که مردم در یاری امام، متحد هستند، فوری باید امام علیه السلام را با خبر نماید.»اخلاق مهمانی و جنگ
یکی از جلوه های تقوای مسلم بن عقیل موقعی بروز عینی یافت که وقتی طبق نقشه قبلی قرار بود زمانی که ابن زیاد برای عیادت از کسی که در خانه هانی بستری شده بود می آید، مسلم از مخفیگاه اطاق بیرون آمده و غافلگیرانه او را به هلاکت برساند؛ اما در موعد مقرر هر چه صبر کردند خبری از مسلم نشد.بعد که علت را از او جویا شدند پاسخ داد: «منعنی منه خلتان: إحداهما کراهیة هانئ لقتله فی منزله، و الاخرى قول رسول الله صلّی الله علیه و آله أنَّ الإیمانُ قیَّدَ الفتکَ لا یفتِکُ مؤمنٌ؛ [9] دو چیز مرا از این کار منع کرد؛ اول این که، هانی دوست نداشت ابن زیاد در خانه او کشته شود و دیگری، سخن رسول خدا صلّی الله علیه و آله که فرمودند ایمان، مانع از ترور است و مؤمن کسی را را ترور نمی کند.»
این در حالی است چندی بعد، پسر طوعه که مسلم در خانه اش به او امان داده بود ناجوانمردانه، او را تحویل دشمن داد.
در این جا روایتی که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل شده را می آوریم که فرمودند: «اَلایمَانُ قَیَّدَ الفَتْک، مَنْ أمَّنَ رَجُلاً عَلی دَمِه فَقَتَلَهُ، فَأنَا بَرِی ءٌ مِنَ القَاتِل وَ إنْ کانَ المَقْتُولُ کافراً؛ [10] ایمان مانع از ترور است، کسی که دیگری را امان دهد، و سپس او را بکشد، من از او بیزارم، اگرچه مقتول، کافر باشد.»
با ورود ابن زیاد به کوفه و در هم ریختن شرایط عادی، دو قطبی شدید حق و باطل در کوفه به وجود آمد و موعد تصمیم فوری هر کس فرا رسید و باعث شد حق طلبان، به سرعت مهیای یاری امام زمان خویش شوند و دنیاطلبان بار فرصت خود را برای ابن زیاد ببندند.
جداسازی صفوف حق و باطل
شریح بن حارث قاضی، عمر بن سعد بن ابی وقاص، عمرو بن حجاج، شبث بن ربعی به همراه بسیاری دیگر، از کسانی بودند که به امام حسین علیه السلام نامه نوشتند و قول همراهی و یاری به آن حضرت داده بودند در حالی که با ایجاد دو قطبی بین مسلم بن عقیل و ابن زیاد، صف خود را جدا کرده و به لشکر ابن زیاد پیوستند.بر این اساس، حضور مسلم بن عقیل باعث شد همه حق در مقابل همه باطل قرار گیرد و صفوف حق و باطل کاملاً از یکدیگر متمایز شوند.
حبیب بن مظاهر اسدی و مسلم بن عوسجه وقتی پیمان شکنی کوفیان را دیدند به طور مخفیانه از کوفه خارج شدند و بالأخره در روز هفتم محرم خود را به سپاه امام حسین علیه السلام رساندند.
برخی از کوفیان همانند جابر بن حجاج به همراه سپاه ابن زیاد به کربلا آمدند ولی به محض ورود به کربلا به سپاه امام حسین علیه السلام ملحق شدند [11] که نمی توان تأثیر حماسه مسلم بن عقیل در کوفه را در این تصمیم ها نادیده گرفت.
در یک کلام، مأموریت بسیار مهم مسلم بن عقیل علیه السلام، نقش کلیدی در هر چه روشن تر شدن فضای حماسه حسینی دارد. از این رو، لازم است با دقت در این فراز مهم نزدیک به عاشورا، نسبت به پیش بینی وقایع مهم پیش روی امت اسلامی تأمل کرد!
پی نوشت
[1] ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۵، ص۳۹۱.
[2] بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۹۷۴م، ج ۲، ص۷۷.
[3] ابو مخنف کوفى، لوط بن یحیى؛ وقعة الطف، ص: 96.
[4] دینوری، ابوحنیفه، الاخبار الطوال، ص۲۳۰.
[5] ابو مخنف کوفى، لوط بن یحیى؛ وقعة الطف، ص: 96.
[6] اخطب خوارزم، موفق بن احمد؛ مقتل الحسین علیه السلام، ناشر: أنوار الهدی قم، 1381 ه.ش، ج 1، ص 285.
[7] ابن اعثم؛ الفتوح، ج 5، ص31.
[8] ابو مخنف کوفى، لوط بن یحیى، وقعة الطفّ - ایران ؛ قم، چاپ: سوم، 1417 ق.
[9] طبری،أبو جعفر محمد بن جریر(م 310) تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم ، بیروت، دار التراث ، ط الثانیة، 1387، ج5، ص363.
[10] قضاعی، محمد بن سلامة؛ مسندالشهاب، ج۱، ص۱۳۰.
[11] تنقیح المقال فی علم الرجال (ط الحدیثة)، ج14، ص: 24.
