هدف از بعثت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله
بعثت آخرین پیامبر الهی نوید برترین تحفه‌های هدایتگرانه خداوند متعال بر بندگان را می‌داد. بسیاری منتظر بودند تا پیامبر موعود را بشناسند و از طریق عمل به آورده‌های هدایتگر او، برترین راه سعادت را بپویند. حضرت محمد صلّی الله علیه و آله همانند دیگر انبیاء الهی اولین دعوت خود را نسبت به توحید و وانهادن پرستش غیرخدا به مردم ابلاغ کرد. اما این تازه، شروع کار بود.سؤال این است که نقطه اوج دعوت حضرت به عنوان تکمیل کننده ادیان الهی گذشته، در چه چیزی نهفته بود؟ طبق نقلی، این پرسش توسط خود پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله پاسخ داده شد که فرمودند:«إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛[1] من برای به اوج و نهایت رساندن بزرگواری‌های اخلاقی برانگیخته شدم.» این فرمایش رسول خدا به تنهایی، بیانگر اهمیت اخلاق، در رشد نهایی بشریت است. روشن می‌شود که مقصد بشریت، بزرگواری‌های اخلاقی، آن هم به نهایت درجه آن است.
نقش اخلاق رسول خدا در هدایت انسانها
اخلاق پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله بیش از هر مؤلفه دیگری در جذب انسانها به سوی دین اسلام تأثیر داشته است. داستان‌های فراوانی از بزرگواری‌های اخلاقی پیامبر و اهل بیت علیهم السلام نقل شده که نقش اخلاق متعالی در گرایش افراد گوناگون به راه درست و خروج از تاریکی به سمت نور را به روشنی نمایان می‌سازد تا جایی که می‌توان به این یقین رسید که بشریت، تنها با وجود راهنمایان با اخلاق متعالی، روی سعادت و خوشبختی را خواهد دید. قرآن کریم با تأکید بر جاذبه اساسی و تأثیرگذار اخلاق نبوی می‌فرماید:«وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک؛[2] و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پیرامون تو پراکنده مىشدند.»در هر اجتماعی همواره افرادی بوده و هستند که در کانون توجه مردم و افکار عمومی بوده‌اند و از این رو گفتار و رفتار آنها مورد زیر ذره‌بین انظار عمومی است. گفتار و رفتار چنین افرادی همواره بر روی مردم تأثیرگذارتر از دیگر افراد است.
توصیه به مکارم اخلاق
کسب بزرگواری‌های اخلاقی از جمله توصیه‌های دین اسلام است. امام علی علیه السلام در این‌باره می‌فرمایند:«عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا رِفْعَةٌ؛[3] بر شما باد به بزرگواری‌های اخلاقی که آنها، (نشانه و موجب) بلندمرتبه بودن است.» مکارم و بزرگواری‌های اخلاقی، اخلاق‌های پسندیده‌ای هستند که به دلیل بالا بودن درجه معرفتی که در آن به وجود آمده‌اند گاهی به نظر انسان‌های معمولی بی منطق به نظر می‌رسند. یعنی آن‌چنان از درجه بالایی برخوردار هستند که درک دلیل و فضای معرفتی انجام آنها برای بسیاری از افراد مشکل است.تحقق عملی مکارم اخلاقی
توصیه به اخلاق شایسته، آن هم از نوع بزرگواری‌های اخلاقی، لازم است اما آنچه مهم‌تر و مؤثرتر است تحقق عملی مکارم اخلاقی است. تحقق عملی بزرگواری‌های اخلاقی، توسط پیامبران و مؤمنان قبل از اسلام هم اتفاق افتاده است اما آنچه به عنوان هدف بعثت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله بیان شده است، اتمام و به نهایت رساندن این بزرگواری‌های اخلاقی از تمام جهات کمّی و کیفی است.نقش هادیان اجتماعی
در هر اجتماعی همواره افرادی بوده و هستند که در کانون توجه مردم و افکار عمومی بوده‌اند و از این رو گفتار و رفتار آنها مورد زیر ذره‌بین انظار عمومی است. گفتار و رفتار چنین افرادی همواره بر روی مردم تأثیرگذارتر از دیگر افراد است. بُعد اخلاقی، یکی از ابعاد مهم تأثیرگذاری چنین شخصیت‌هایی است. چنین افرادی می‌توانند با سخن و رفتار شایسته خود، افکار، رفتار و عملکرد مردم را به سوی اخلاق شایسته هدایت کنند. قرآن کریم در مورد اثر اخلاقی و تزکیه کننده برترین هادی بشریت می‌فرماید:«کَما أَرْسَلْنا فیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُون؛[4] همان طور که در میان شما، فرستادهاى از خودتان روانه کردیم، [که] آیات ما را بر شما مىخواند، و شما را پاک مىگرداند، و به شما کتاب و حکمت مىآموزد، و آنچه را نمىدانستید به شما یاد مىدهد.» ائمه اطهار علیهم السلام نیز همانند رسول خدا راه اخلاق متعالی حداکثری را ادامه دادند. پس از معصومین، اگرچه میزان و عمق تأثیرگذاری اخلاقی شخصیت‌های اجتماعی یکسان نیست اما آنها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ مسئولین رده‌های مختلف حکومت و غیرمسئولین حکومتی.مکارم اخلاق مسئولین
در جامعه ایده‌آل اسلامی، حکمرانان، نه تنها الگوی اخلاق شایسته اسلامی هستند بلکه بالاتر از اخلاق عادی، الگوی مکارم اخلاق خواهند بود. حاکمان، بیشتری تأثیرگذاری را در اخلاق و رفتار مردم جامعه دارند چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند:«النَّاسُ بِأُمَرَائِهِمْ أَشْبَهُ مِنْهُمْ بِآبَائِهِم؛[5] مردم به فرمانروایان خود شبیهترند تا به پدران خود.» این مسأله نشان‌دهنده آن است که برای هدایت یک جامعه به سوی سعادت، گریزی از تعالی اخلاق مسئولین و حکمرانان نیست.صداقت، صراحت و شفافیت، خوش قولی، ساده‌زیستی، لمس مشکلات مردم از نزدیک، مهربانی و زبان نرم و بدون نیش، تلاش بی حد و مرز برای خدمت، تواضع و فروتنی در برابر مردم، دوری از خلق و خوی آمرانه نسبت به مردم و... تنها از اخلاق‌های حسنه و فضایل اخلاقی به شمار می‌روند؛ در حالی که اخلاق یک جامعه ایده‌آل اسلامی، زمانی تحقق عینی پیدا می‌کند که مسئولین آن جامعه، فراتر از اخلاق حسنه و فضائل اخلاقی، به مکارم و بزرگواری‌های اخلاقی که درجه بالاتری دارند مزیّن باشند.
مکارم اخلاق غیرحاکمان
عالمان دینی، دارای جایگاه ویژه‌ای در بین اقشار جامعه اسلامی هستند. افراد مورد اعتماد و دارای آبرو و وجهه اجتماعی نیز از جمله هادیان اجتماعی هستند. هنرمندان، ورزشکاران و دیگر صاحبان شهرت نیز جزء تأثیرگذارترین افراد جامعه به شمار می‌آیند. البته شأن عالمان دینی در این زمینه، شأنی متمایز و ویژه است. عالم دینی که مزیّن به اخلاق متعالی باشد می‌تواند تأثیری دوچندان در تبلیغ دین، نشر معنویت و اخلاق وارسته داشته باشد. از امام علی علیه السلام پرسیده شد که بعد از ائمه اطهار علیهم السلام چه کسانی بهترین مردم هستند؟ حضرت در جواب فرمودند:«الْعُلَمَاءُ إِذَا صَلَحُوا؛[6] عالمانی که صالح باشند.»اخلاق رسانه‌های اجتماعی
غیر از شخصیت‌ها، رسانه‌های پردامنه و پرمخاطب امروزی نیز، منبعی برای هدایت یا گمراهی افراد جامعه هستند. حاکمیت اخلاق بر رسانه‌ها از دو جهت می‌تواند تأثیرگذار باشد. اول اینکه، رعایت اخلاق حرفه‌ای و اسلامی و نگاه به اخلاق‌های برتر و متعالی، بر اعتماد مخاطبین نسبت به رسانه‌ها می‌افزاید؛ و دوم اینکه، با توجه به پراستفاده بودن رسانه‌های نوین از سوی مردم، این رسانه‌ها می‌توانند منبعی برای نشر معارف ناب و بلند اخلاق اسلامی قرار گیرند. این دو جهت به کمک یکدیگر می‌توانند هر چه بیشتر افراد جامعه را در راه حقیقت و سعادت پیش برده و هدایت کنند.هدایت انسانها ارزشی فوق العاده دارد تا جایی که پیامبر گرامی اسلام خطاب به امیر المومنین علیهماالسلام می‌فرمایند:«وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَلَى یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَکَ وَلَاؤُهُ یَا عَلِیُّ؛[7] به خدا سوگند، اگر خداوند به دست تو یک نفر را هدایت کند، براى تو بهتر است از آنچه آفتاب بر آن مىتابد، و تو بر چنین کسى حقّ ولایت و سرپرستى دارى.» رسانه‌ها می‌توانند با استفاده از توانمندی خود، اخلاق جامعه را تا جایی رشد دهند که از سویی مسابقه نه بر سر فضایل اخلاقی، بلکه بر سر مکارم اخلاقی باشد و از سوی دیگر، رذائل اخلاقی به کلی از جامعه اسلامی طرد و ناشناخته شوند.
پی‌نوشت
[1] السنن الکبرى، البیهقی، جلد : 10 ، صفحه : 323.
[2] سوره آل‌عمران، آیه 159.
[3] تحف العقول، النص، ص: 215.
[4]. سوره بقره، آیه151.
[5] تحف العقول، النص، ص: 208.
[6] التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص: 302.
[7] الکافی (ط - الإسلامیة)، ج5، ص: 28.
