شهرها وقتی گوشه‌ ای از تمدن می ‌شوند که بر مبنای اندیشه و دانشِ مبتنی بر یک ایدئولوژی ساخته شوند و شاید به همین دلیل است که کسانی که کمترین اطلاعی را از تمدن ها دارند با دیدن مولفه های حاکم بر ساختار ابنیه تاریخی و شیوه های شهرسازی به سادگی می توانند نام تمدن و ایدئولوژی که بر مبنای آن این ابنیه و شهرها ساخته شده است حدس بزنند.

تمدن اسلامی آن روزها که وجود داشت، یعنی همان زمانی که خودباختگی حاکمان و تغییر ذائقه رعایا باعث به حاشیه رفتن آن نشده بود، دقیقا از همین مزیت برخوردار بود و کافی بود که گشتی در شهری بزنیم تا با دیدن عمارت ها و مدل شهرسازی به اسلامی بودن آن پی ببریم؛ اما متاسفانه امروزه دیگر چنین نیست و به قول سهراب رویش هندسی آهن، سیمان، سنگ و پذیرش سلطه فرهنگی غرب در این بخش مهم از تمدن باعث تغییر رنگ شهرها شد.

در این میان فقه شهرسازی و معماری یکی از اصلی ترین نکاتی است که برای رهیافت به شهر اسلامی باید به آن توجه کرد؛ فقهی که شهرسازی بر اساس آن باعث کاهش تنش، ایجاد امنیت روانی، اخلاقی و اجتماعی خواهد شد و پایه شهر آرمانی اسلامی است؛ امامتاسفانه کمتر کسی حتی در بعد نظری به آن پرداخته است و جز چند مفهوم انتزاعی غیر کاربردی چیزی از آن برجسته نشده است.

مسائل مرتبط با حوزه شهر فقهی بسیار است اما اهم مواردی که می توان به آن اشاره کرد عبارت است از:

حریم خصوصی در معماری و شهرسازی

شاید به جرئت بتوان گفت اولین و مهمترین نکته ای که باید در شهرسازی بر مبنای فقه اسلامی به آن توجه شود مسئله حریم خصوصی است که موضوعات بسیاری از آن منشعب می شود، موضوعاتی که پایه آرامش محیطی انسان است. این مسئله موضوع بسیار دقیق و قابل تاملی است؛ چرا که یک طرف آن مسئله حریم خصوصی است و طرف دیگر آن مسئله مالکیت و حل تعارض بین این دو بسیار مشکل است.

الف:فضای محاذی ملک

یکی از اصلی ترین مسائلی که باید در ساخت شهر فقهی برای رعایت حریم خصوصی به آن توجه کرد موضوع فضای فوقانی محاذی ملک است. آنچه در فقه مسلم است این است که فرد با یکی از ابزارهای مالکیت مانند خرید و یا احیای زمین موات مالک زمین می شود و می تواند در آن زمین ساخت و ساز نماید و از منافع آن استفاده کند؛ اما مسئله ای که در میان فقها به شدت محل اختلاف است فضای محاذی ملک است که در ادبیات امروز به آن تراکم گفته می شود. سوال اصلی در اینجا این است که فضای بالای ملک تا کجا در مالکیت مالک زمین است؟ برخی از فقها آن را تابع ملک دانسته و بعضی دیگر آن را از انفال در اختیار حاکم می دانند و عده ای آن را به عرف واگذار کرده و می گویند آن مقداری را که عرف تابع ملک می داند در ملکیت مالک است. حل این مسئله در شهرسازی نوین که بلند مرتبه سازی جزء لاینفک آن، مخصوصا در شهرهای بزرگ است بسیار مهم است.

نکته قابل توجه اینکه مسئله فضای محاذی ملک در موضوعات متعددی مانند مسئله اشراف و حریم دخیل است و در صورتی که این مسئله حل نشود مسائل مترتب بر آن نیز حل نخواهد شد.

ب: حریم

یکی از موضوعاتی که در مورد حریم خصوصی در شهرسازی مطرح است موضوع حریم ملک است؛ موضوعی که امروزه بخش عمده ای از آن نادیده گرفته می شود و شاید فقط در یک یا دو موضوع به این مسئله توجه می شود.

حریم یک اصطلاح خاص فقهی حقوقی است که نسبت به توابع اموال غیر منقول به کار می رود و رعایت آن باعث می شود تا مالکان بتوانند از ملک خود به صورت کامل استفاده کنند. مسئله حریم در ابتدا برای اراضی و زمین های مواتی که توسط افراد به واسطه احیا تملک شده بود به کار می رفت و شامل راه، مسیر آب، حریم قنات و هر چیز دیگری که به استفاده بهینه و تمام از ملک کمک می کرد می شد؛ اما به مرور با تنقیح مناط به شهرسازی و معماری نیز تسری پیدا کرد؛ البته با این تفاوت که در شهر ها مواردی از حریم که در تعارض یا حریم مالکی دیگر است ساقط می شود و فقط حق حریم هایی که در تعارض نیست مانند مسیر عبور و نقل و انتقال آب و دفع فاضلاب و چیزهایی از این قبیل باقی می ماند.

مسئله حریم در قانون نیز به وضوح مطرح شده است و ماده 139 قانون مدنی حریم ملک را در حکم ملک دانسته و صاحب ملک را مجاز در تصرفات در حریم کرده است و از آن بالا تر اینکه مالک می تواند در محدوده حریم ملک خود دیگران را از انجام کارهایی که باعث نقصان و اضرار به ملک می شود باز دارد. در اینجا اهمیت موضوع فاضای محاذی خود را نشان می دهد. به عنوان مثال کسی که صاحب ملکی است و در کنار او کسی اقدام به بلند مرتبه سازی می کند به گونه ای که قیمت ملک صاحب حریم دچار نقصان می شود در اینجا می توان از بلند مرتبه سازی او جلو گیری کرد و یا نصب دکل های مخابراتی در محل های مسکونی که عرفا باعث عدم رغبت به املاک اطراف دکل و در نتیجه نقصان قیمت آن می شود باید مورد بررسی قرار بگیرد.

ج. اشراف

اشراف به معنای تسلط بصری بر منزل،‌محل کار و هر حریم خصوصی دیگر است که در فقه از آن منع شده است و به فتوای فقهای شیعه کسی که ساختمانی را در کنار یا مقابل ساختمان دیگری می سازد باید به گونه ای بسازد که امنیت ساختمان هایی که قبل از آن ساخته شده است مختل نشود و افراد بتوانند به راحتی در منزل و یا محل کار خود بدون نگرانی از شکسته شدن حریم و یا افشای اسرارشان زندگی کنند.

در مقدمه ویرایش دوم مبحث چهارم مقررات ملّی ساختمان که با عنوان الزامات عمومی ساختمان تدوین شده است یکی از اهداف این بازنگری و ویرایش را اهتمام به موضوع اشراف به ساختمان های مسکونی و رعایت هماهنگی حجم و نمای ساختمان با ساختماهای اطراف اعلام شده است و صراحت در مورد موضوع اشراف آمده است:هم جواری تصرفها در ساختمان باید به نحوی صورت گیرد که مسأله اشراف و دید از تصرفهای دیگر به تصرفهای مسکونی، از طریق سطوح نورگذر وبازشوهای پنجره یا درهای ورودی، با رعایت ضوابط مندرج دربندهای الزامات فضاهای باز به حداقل تقلیل یابد.

هرچند سود فروش تراکم و بلند مرتبه سازی برای برخی از دستگاه ها آن ها را از رعایت قوانین موجود در موضوع اشراف منصرف کره است اما باید برای اجرایی شدن این مهم دستگاه های قانون گذاری و نظارتی اهتمام ویژه ای از خود نشان دهند.

حاصل رعایت این سه مؤلفه یعنی تعیین میزان مالکیت در فضای محاذی ملک، حریم و اشراف باعث ایجاد حریم خصوصی امن که لازمه آرامش روانی است خواهد شد.

تناسب در چینش شهری

یکی دیگر از مسائلی که در فقه شهرسازی باید به آن توجه نمود موضوع تناسب چینش شهری است. متاسفانه امروزه در شهرسازی نوین علی رقم همه پیشرفت های ظاهری چینش شهری را صرفه اقتصادی مشخص می کند؛ به عنوان نمونه در گذشته بازار حتما دارای مسجد بود و در نزدیکی مسجد های مهم حتما حمام وجود داشت تا کسانی که به دلیل شرعی به حمام نیازمند هستند به راحتی به حمام رفته و پس از آن برای ادای فریضه به مسجد بروند و در همین بازار مدرسه علمیه قرار داشت تا از ارتباط حوزه و بازار کاسبان مومن به کسب حلال مبادرت ورزند؛ اما در پاساژهای امروزی گاه به ندرت نمازخانه ای پیدا می شود.

شرافت مکانی در چینش شهری از دیگر مسائلی است که به شدت مورد توجه بوده تا آنجا که مثلا ساخت طویله در کنار مساجد که مورد اشمئزاز و زشتی ظاهری و باعث پراکندگی بوی نامطبوع در کنار عبادگاه مسلمین است نهی شده است و توصیه شده است تا مساجد و اماکن مقدس در شریفترین نقطه شهر جانمایی شوند.

موضوعات دیگری مانند مکان محکمه و نهادهای حکومتی و خدماتی از دیگر مسائل مهم در فقه شهری بوده است به این و باید در چینش شهری محکمه و نهاد های حکومتی در مرکز شهر و در دسترس آحاد مردم باشد چیزی که امروزه با پیدایش شهرهای اداری کاملا نادیده گرفته شده است.

عدم تشبه به کفار

یکی از نکات مهمی که باید در شهرسازی اسلامی به دقت مورد توجه قرار بگیرد عدم تشبه به کفار است. طبق آنچه به صراحت در فتاوای فقها آمده است هر گونه تشابه به کفار حرام است و این به آن دلیل است که چیزهایی مثل ظاهر افراد، مد و لباس و شهرسازی معمولا از مبانی فکری و اندیشه ای بر می خیزد و این مسئله از هر دو طرف تاثیر گذار است؛ یعنی گاه افراد به خاطر مقاربت فکری با اندیشه و یا جریانی خاص در سایر شئون به آن شباهت پیدا می کند و گاه خود را شبیه به آن تفکر کرده و به مرور زمان این تشبه باعث تغییر در تفکر و اندیشه انسان ها می شود رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در مورد این تاثیر پذیری می فرماید:

مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ فَهُوَ مِنهُم[1]
هر کس شبیه قومی شود از آنها خواهد شد

در حال حاضر رویش ساختمان های با نمای رومی و اروپایی و یا ساخت و ساز شهرک هایی با متد غربی که در تعارض با اصول دینی و حتی فرهنگ ملی ماست نمونه ای از تشبه به کفار است که متاسفانه به آن توجه نشده و گاه فقط اعتراض هایی در حد حرف از گوشه و کنار شنیده می شود.

دفع خطر محتمل

یکی از مسائلی که مخصوصا در بافت فرسوده شهرها باید مورد توجه قرار گیرد مسئله دفع خطر محتمل است. حفاظت از جان انسانها و ایجاد فضای امن شهری یکی از نکات مهمی است که باید در شهرسازی دینی مورد توجه قرار بگیرد؛ دایره این مسئله بسیار وسیع است به گونه ای که پرداختن به همه آن خود فصل مفصلی است، ولی اهم موارد آن عبارتند از:

الف:ساختمان های فرسوده

در حال حاضر بخش قابل توجهی از شهرهای بزرگ و کوچک را بافت های فرسوده تشکیل می دهند؛ ساختماهایی که گاه تا چند برابر عمر مفید خود مورد استفاده قرار گرفته اند و هر از گاهی خبر فروریختن یکی از آن ها خبر ساز می شود. یکی از نکاتی که باید در موضوع دفع خطر محتمل در شهرسازی به آنها توجه شود مدیریت تجدید بنای بافت شهری است؛ چرا که با فرو ریختن هر ساختمان جان انسانی در معرض خطر قرار می گیرد و این به غیر از خسارات مالی و روانی است که برای جامعه در پی دارد.

ب:مسیر های رفت و آمد

مسیر های رفت و آمد مخصوصا در عصر خودرو های تیزرو و در زمانه ترافیک های گره خورده یکی دیگر از چیزهایی است که در موضوع دفع خطر محتل باید به آن ها پرداخته شود. در شهر اسلامی امنیت طریق یکی از مسائل مورد توجه است. راه باید به گونه ای باشد که در حالت عادی جوابگوی تردد امن شهروندان و در بحران ها پاسخگوی امداد رسانان باشد؛ این مشکل امروزه علاوه بر بافت فرسوده باید در بافت های نوین هم مورد توجه قرار بگیرد و باید اعتراف کرد که امنیت طریق از موضوعات مغفول در شهرسازی نوین و کهن شهرهای بزرگ است تصور کنید تهران دچار حادثه شود یقینا راه های تهران حتی برای خروج حادثه دیدگان کشش ندارد چه برسد به امداد رسانان.

ج: امنیت بهداشتی

بهداشت از نیازهای اولیه هر شهری است و شهر اسلامی باید به گونه ای باشد که امنیت بهداشتی شهروندان در آن تامین شود. در حال حاضر در کشورهای پیشرفته دنیا مسائلی مانند مدیریت پسماند و نظافت و بهداشت شهری جزء مسائلی است که بخش قابل توجهی از توان شهرداران را به خود اختصاص می دهد؛ در حالی که در ایران این مسئله با کاستی های قابل توجهی همراه است؛ زباله های خشک و تر، پسماندهای بیمارستانی و عفونی، دور ریزهای دیجیتال و الکترونیکی هر کدام به تنهایی قابلیت به هم ریختن امنیت بهداشتی شهر را دارد و باید بیش از آن چیزی که اکنون به آن توجه می شود به آن اهتمام داشت.

د: محیط زیست

محیط زیست یکی دیگر از عرصه هایی است که برای دفع خطر محتمل در شهرسازی باید به آن توجه کرد در حال حاضر شهرهای آلوده کشور مانند اصفهان و تهران از مشکلات زیست محیطی بسیاری رنج می برند کاهش روز به روز فضای سبز و بالا رفتن سطح آلاینده ها محصول عدم توجه به مسئله محیط زیست است؛ نکته جالب این است که از دستورات مسلم زیست محیطی اسلام حتی در جنگ ها مراقبت از محیط زیست و پوشش گیاهی شهرها و روستا هاست.

حرف آخر:

اینها فقط مواردی از مسائل فقهی است که باید در ساخت شهر فقهی به آن توجه نمود که در صورت عدم توجه به این مهم در شهرسازی، ساخت تمدن اسلامی شعاری بیش نیست چرا که معماری و شهرسازی یکی از ارکان مهم تمدن سازی است.

پی‌نوشت:
[1] سنن أبى داوود ، ج 2 ، ص 255 .