شیخ بهایی و معماری اصفهان

آنچه در مسجد عباسی، شیخ لطف الله، ‌مدرسه چهارباغ ¹ کاخ عالی قاپو، چهل ستون و بازار بزرگ اصفهان با ده ها اثری که در خود نهفته دارد، به نمایش درآمده حکمتی از جنس هنر و هنری از جنس حکمت بود. البته هنر معماری در ادوار قبل از صفویه نیز تجسمی از حکمت و اشراق و عرفان و شریعت را به نمایش گذاشته است، اما آنچه در اصفهان عصر صفوی رخ داد، ‌به لحاظ کثرت و تنوع، ‌بی نظیر بود و ده ها اثر را از نوع مسجد، ‌مدرسه، ‌کاخ، ‌ساختمان اداری، ‌حمام، ‌بازار، ‌خیابان، ‌میدان، ‌پل، ‌قهوه خانه و شفاخانه، در برداشت که در انسجام با هم، ‌یک فضای شهری پر معنا را رقم زده بود. همینجا است که می گوییم این طراحی کاملاً‌ مهندسی شده و در عین حال هنرمندانه و حکیمانه صورت گرفته بوده است. به نظر این حقیر، حکمت و هنر در این دوره کاملاً تعامل داشتند و بر روی یکدیگر تأثیر داشتند و هنر در حکمت و حکمت در هنر به عمل می آمده و رشد می یافته است. از همین رو است که ما شاهد تحولات زیادی در حکمت و فلسفه هستیم.

به هر حال، فقط کافی است سیری در مسجد شاه عباس یا مسجد شیخ لطف الله داشته باشیم، تا دریابیم که این دو هر یک از آثار دیگر، فقط ساختمانی از سنگ و کاشی نیستند، بلکه به مثابه یک متن عمل می کنند، ‌گویی از جنس کلام و کتابند. باید توجه داشته باشیم که هنر معنوی بدون معنا، یک پارادوکس است و اگر این دو اثر و نیز سایر آثار برشمرده شده، ‌هنر معنوی هستند پس دارای معنا هستند و پیام رسانی دارند و بنابراین برای طراحی و اجرای این آثار و انسجام مجموعه آنها در یک کلان طرح شهری‌، حکمت و هنر و مهندسی، پا به پای همدیگر بودند. هنر قدسی و معنوی که هنر اصیل به شمار می رود، ‌چیزی جز تجلی جمال الهی در آیینه خیال و سپس خلق صورناب خیال و برون افکندن آنها بر مواد خارجی، به گونه ای که نمایانگر جلوه های جمالی باشند، ‌نیست. چنین هنری بدون حکمت صورت نمی بندد و چنین هنری، بدون حکمت در ترکیبی از فضا و رنگ و نور و سنگ و کاشی و شکل و بعد، به نمایش در نمی آید.

تصویری که از تحول معماری شهری اصفهان ارائه شد، ‌به این جهت بود که رد پای حکمت و حکیم را در این تحول پیدا کنیم و متوجه باشیم که صرف ترکیب سیاسی و هنر و مهندسی، نمی تواند چنین طراحی را به عمل آورد. قرائن تاریخی نیز همین را نشان می دهد. به طور کلی « توجه حاکمان صفویه به هنرمندان که بیش تر از صوفیان و علمای مذهبی بودند و استفاده از موضوعات شیعه به سبکی با شکوه و مشخص، ‌نشان دهنده توسعه و تغییرات چشمگیری است که با حمایت های مالی و معنوی آنها انجام می شد .»² بر این اساس حکما و عرفای هنرمند، ‌جایگاه بسیار ویژه در نزد حاکمان صفوی، ‌به ویژه شاه عباس داشتند و شیخ بهایی عارف مشرب که هم فقیه است و هم ریاضیدان و هم طراح است و متخصص در هندسه، فردی منحصر به فرد بوده است. فقط کافی است بدانیم که براساس تازه ترین تحقیقاتی که آقای دکتر محمد باقر حجتی در مورد آثار شیخ بهایی داشته و آن را در کنفرانس دمشق ارائه داد و در نشریه « الثقافة الاسلامیه »، شماره پنجم، ‌انتشار یافت، از مجموعه آثار او که 123 جلد اعلام شده، 20 جلد در باب ریاضی و هندسه و نجوم است.³از طرف دیگر نفوذ حاکمیت شیخ بهایی ها (پدر و پسر) به عنوان شیخ الاسلامی پایتخت، ‌گام به گام، ‌با همه تحولات توسعه شهری اصفهان قرین است. رنسانس معماری شهری اصفهان قبل از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و به دستور شاه عباس اول صورت پذیرفت و شیخ بهایی پدر، ‌اولین شیخ الاسلام پایتخت دوم صفوی، یعنی قزوین بود و شیخ بهایی پسر اولین شیخ الاسلام سومین پایتخت صفوی یعنی اصفهان بود. ⁴ مسلماً‌ شیخ بهایی پسر، در چگونگی طراحی های شهری به گونه ای که فضا و نمای شهر جلوه گاه حکمت و اشراق باشد، طرف مشورت بود حتی بعضاً، آنطور که شواهدش ارائه خواهد شد، ‌در جزئیات بعضی از طرح ها دست اندرکار بوده است.
این طراحی شهری که رنسانس معماری اصفهان را رقم زد، ‌براساس یک فلسفه مبتنی بر دنیا گرایی با درک ایمان، ‌به عمل آمده است. این فلسفه، تجلی این نگرش بود که بین دین و دنیا و نیز معنویت و مادیت، ‌تعادل وجود دارد و شیخ بهایی به عنوان یک فیلسوف اشراقی و حکیم عرفانی و نیز به عنوان یک ریاضیدان و طراح برجسته، نقش بنیادین در این طراحی ایفا کرده است. ⁵
 

 

شیخ بهایی، یک فیلسوف اشراقی و به لحاظ عرفان نظری، ‌معتقد به عرفان ابن عربی بوده است و در عین حال یکی از ریاضیدانان و طراحان برجسته در زمان و مکان خودش بود و همچنین چنان اعتباری به هم زده که در جایگاه شیخ الاسلامی قرار گرفته است، ‌بنابراین کاملاً غیر قابل قبول است که او در تحولات معماری شهری اصفهان که هم طراحی و مهندسی را می طلبد و هم هنر و زیباشناسی را اقتضا دارد و هم حکمت و عرفان و اشراق را تقاضا دارد، ‌نقش اصلی را نداشته باشد.
امروز بعضی ها به دنبال اسم شیخ بهایی در پایین کتیبه ها و یا دیواره های مسجد ها و مدرسه ها در اصفهان می گردند و در این جستجوها نیز چیزی را نمی یابند، اما توجه ندارند که شیخ بهایی نه بنّای این ساختمان ها بوده و نه مهندس جزء به جزء و مستقیم این طرح هایی بوده که به اجرا درآمده است، ‌اما از طریق آثار خود او، ‌قرائنی به دست می آید که بر دست اندرکاری وی در این طرح ها دلالت دارد که به آنها خواهیم پرداخت.
آقای دکتر سیروس شفقی، ‌استاد تمام دانشکده جغرافیای دانشگاه اصفهان، مستنداً، ‌نقش شیخ بهایی را در ساختار و توسعه اصفهان عصر صفوی، چنین تشریح کرده است:
« رشد و تحولات شهری و نظارت مستمر شاه عباس اول سبب گردید که معماران و شهرسازان اندیشه های او را به اجر درآورند. بالا رفتن قدر و منزلت هنرمندان در زمینه های مختلف از طرفی و هنردوستی و آگاهی شاه عباس اول از طرف دیگر باعث گردید که مکاتب مختلفی در اصفهان پدید آمد که در ادبیات، معماری و شهرسازی به نام مکتب اصفهان یا مکتب صفوی معروف گردید. در مکتب معماری اصفهان تمام عوامل فضا، نور، رنگ و... همه، ‌در کنار هم آثار بسیار بدیع به وجود آوردند که اکنون انسان را به تحسین وامی دارد. از بین دانشمندان آن عصر که بدون تردید در طرح توسعه اصفهان نقشی برعهده داشته، حکیم عالیقدر، شیخ بهایی را می توان نام برد که در سایه نبوغ ذاتی خود به مقام شامخی در علوم عصر خویش دست یافت. او در فلسفه و حکمت، طب، عرفان، نجوم، شعر و ادب و به ویژه در مهندسی، معماری، ریاضی، و طراحی صاحب نظر بود. » ⁶
توجه داشته باشید که شیخ بهایی در منهدسی و طراحی، استاد دیده است و نزدیکی از بزرگترین ریاضیدانان و مهندسان زمان خود، و به تعبیر مرحوم ذبیح الله صفا نزد خاتم المهندسین ملامحمد باقر زین العابدین یزدی، ‌شاگردی کرده است. ملامحمد باقر موفق به حل بعضی معادلات جبری شده که پیش از او میسر نبوده است. ⁷
راجر سیوری ضمن مقایسه جالبی که بین توسعه و چگونگی توسعه ی اصفهان با شهر پاریس و واشنگتن آمریکا به عمل آورده، ‌نقش شیخ بهایی را در این طرح عظیم بیان کردن است:
« در سیر تاریخ به ندرت تمامی یک شهر توسط یک تن طرح شده یا تغییر طرح داده شده است. در دوران معاصر، در زمان ناپلئون سوم، وسعت پاریس به همت بارون اُسمان دو برابر شد؛ واشنگتن عهد لانفان نیز مثال دیگری است که به ذهن می رسد، ‌اصفهان شاه عباس اول مثال بسیار قدیمی تری است. اگر به دقت بنگریم، در می یابیم که معماری صفویه در سلطنت شاه عباس آغاز می شود. در خود معماری عناصر نوظهور کمی وجود داشت. بدایت شهرسازی شاه عباس در جسارت خیال و مقیاس عظیم طرح بود، ‌که مشتمل بود بر بنای پایتختی بزرگ « با خیابان ها، ‌قصرها، دیوانخانه ها، ‌مساجد و مدارس، بازارها، ‌حمام ها، ‌قلعه ها و باغها ».
دست راست شاه در کار عملی ساختن این طرح بلند پروازانه مردی بود به راستی برجسته، یعنی شیخ بهاء الدین محمد عاملی که به شیخ بهایی معروف است؛ او به عنوان عالم الهی عالیقدر، فیلسوف، مفسر قرآن، فقیه، منجم، معلم، ‌شاعر، و مهندس چکیده جامعه صفوی عصر شاه عباس کبیر بود. » ⁸

همچنین به طور خاص، باید از شیخ بهایی به عنوان یکی از دست اندرکاران طراحی مسجد شاه اصفهان نام برد. ⁹ آری همین امروز ساعت شیخ بهایی در قسمت غربی مسجد که از طریق نور خورشید و سایه، ظهر شرعی را در طول سال نشان می دهد، ‌موجود و به نام او معروف است.

یکی از مسائلی که نقش شیخ بهایی را در طراحی فضای شهر به لحاظ تلطیف سازی، نشان می دهد، استفاده از مادیها و سامان دهی آنها در فضای جدید شهر اصفهان است. « گرچه مادیها از روزگار پیش از دوران صفویه نیز وجود داشتند. اما تنها برای آبیاری مزارع و باغها مورد استفاده قرار می گرفتند. گسترش شهر تا حاشیه زاینده رود، ‌مادیها را به درون شهر می کشاند و آن را به عاملی مهم در شکل گیری فضاهای شهری مبدل می کند. آب زاینده رود که طبق طومار منسوب به شیخ بهایی (هنرفر32: 1372) تقسیم می شد، ‌از طریق مادیها در شهر جریان می یافت و جابه جا در حوض های داخل مساجد و مدارس و سراها و... سربر می آورد. » ¹⁰
 

 

البته مهمتر از همه اینها و گویاتر و زنده تر و معتبرتر از آنچه در کتب تاریخی و غیرتاریخی می توان یافت، خود آثار تألیفی شیخ بهایی است. یکی از این آثار که مورد توجه و استناد قرار نگرفته، ‌اثری است به نام « تحفه حاتمی » که در سال 1013 هجری قمری به رشته تحریر درآمده است. این رساله را شیخ برای حاتم بیگ اردوبادی که از رجال و شخصیت های روزگار شاه عباس اول است و پس از نوزده سال وزارت در سال 1019 در ارومیه درگذشته، ‌نوشته است. وی آگاه به علوم، هنردوست و طالب علوم منقول و معقول بوده و از همین رو باب دوستی و مراوده را با شیخ بهایی گشوده بود. خود شیخ بهایی در مقدمه این کتاب نوشته که حاتم بیگ می خواست کار با اسطرلاب را فراگیرد و چون یک رساله جامع و کامل در این باره وجود نداشت، ‌من آن را به قصد او تألیف کردم. اما محتوای کتاب بسیار جالب توجه است. او هفتاد کار متفاوت را که می توان به وسیله اسطرلاب انجام داد، ‌شرح داده است. او ابتدا خود این وسیله را و اجزا هفتگانه آن و انواع آن را توضیح می دهد و سه دسته کاربرد را برای آن بر می شمارد که عبارتند از نجومی، زمینی و زمانی و سپس وارد بحث تک تک کاربردها می شود از جمله، محاسبه اوقات شرعی و اوقات فضیلت نماز ظهر و عصر با استفاده از شاخص یا اسطرلاب¹¹محاسبه عرض رودخانه یا مقدار مسافت مانده تا دیوار یا قلعه شهر، ‌بدون طی کردن آن، ¹²به دست آوردن ارتفاع منار یا کوه یا دیوار قلعه¹³ محاسبه عمق چاه ¹⁴ و یا احداث قنوات و چگونگی به جریان انداختن آب آنها (15) محاسبه طول و عرض جغرافیایی یک شهر، ¹⁶ محاسبه مسافت بین دو شهر. ¹⁷

جالب است بدانید که شیخ بهایی در این کتاب، ‌دو اختراع را نیز به نام خود ثبت کرده است: یکی روشی نو و ابتکاری در محاسبه ارتفاع دیوار قلعه ¹⁸ و دیگری روشی کاملاً جدید در شناخت چگونه به جریان انداختن آب قنوات که خود شیخ صریحاً متذکر شده که احدی از علما و دانشمندان این فن، آگاه به این روش نبوده اند.¹⁹
اینها همه نشان می دهد که شیخ بهایی عملاً‌ دست اندرکار مسائل مهندسی شهر و محاسبات مربوط به آن بوده و نقش او بسیار بیش از آنچه است که در تواریخ آمده است. آنچه در این کتاب آمده، اصلاً‌ از نوع مسائل صرف نظری نیست و همه آنها موارد عملی و کاربردی است و کسی که رو به چنین مسائلی می آورد و حتی به اختراعات و شیوه های نو بدیعی می رسد، قطعاً‌ کسی است که دستش، ‌عملاً در کار است. به هر حال « تحفه ای که به وسیله شیخ بهایی به نگارش درآمد پس از تألیف به واسطه سادگی بیان و صلابت در نظم مطالب در خصوص اسطرلاب شناسی به عنوان کتابی درسی در حوزه های علمی شرق جهان اسلام رواج یافت و هنوز مؤلف آن -رحمه الله علیه - جهان خاکی را بدرود نگفته بود که نسخه های آن در ایران و شبه قاره هند و تکثیر شد. پس از به کار افتادن دستگاه های چاپ سنگی در شبه قاره و ایران، رساله مزبور به صورت مستقل و گاه همراه با توضیحات و حواشی بیرجندی، مکرّر به چاپ رسید ». ²⁰
 

اطلاعاتت را در مورد «شیخ بهایی» بیشتر کن!
 

بر اساس آنچه مطرح شد، شیخ بهایی به عنوان یک عالم اسلامی و یک ریاضی دان برجسته و یک مهندس ماهر، در مسائل عمرانی و توسعه شهری، طرف مشورت بوده و آنطور که از آثارش به دست آمده، در کارهای عملیاتی و محاسباتی مربوطه، دخالت هایی داشته است. اما ‌شیخ بهایی یک حکیم، فیلسوف و عارف است که به مسائل فلسفی ابن سینا، ‌مبانی حکمی شیخ اشراق، مباحث عرفان نظری ابن عربی‌، نظری وسیع و عمیق داشته است و می توان تأثیرات فکری و معنوی این سه شخصیت برجسته اسلامی را در تفکر حکمی- فلسفی شیخ بهایی مشاهده کرد. از طرف دیگر او دارای ذوق هنری سرشار است و دستی بلند در هنر شعر و داستان سرایی دارد که مثنوی ها و رباعیات او و نیز داستان موش و گربه، گواه بر آن و حاکی از روحیه ابتکاری او است. در بحث های قبل هم دیدیم که شیخ بهایی در بعضی از عملیات عمرانی و محاسباتی دارای روحیه اختراع بود. همچنین وی به حکمت انسی و انفسی، شدیداً توجه داشته و به حکمای آن همچون حافظ و به ویژه مولوی، اعتقاد راسخ دارد و همه ما باید بدانیم که در حکمت انسی و انفسی، حکمت و عرفان و هنر، پیوندی ناگسستنی با یکدیگر دارند.

وجود همه این جنبه ها در شیخ بهایی، شخصیت بسیار جالب و مؤثری را از او پی ریخته است و باعث شده تا او بتواند حکمت و مهندسی و طراحی را هنری و زیبایی شناسانه نگاه کند و به هنر نیز از چشم انداز حکمت و عرفان بنگرد. آنچه مهم و قابل تحقیق است و متأسفانه از نقاط کور تاریخ حکمت و هنر ایران زمین در دوره صفوی به شمار می آید، این است که چنین نگاهی به حکمت و هنر و مهندسی، منحصر به شیخ بهایی نبوده و افراد دیگری هم که در مهندسی و طراحی توسعه شهری اصفهان آن دوره، ‌دست اندرکار بودند و قطعاً شیخ بهایی با آن خصوصیات که داشته طرف مشورت آنان بوده، چنین نگاهی داشته اند. زیرا آن چه قطعی و مسلم است، ‌این است که بدون چنین نگاهی، این رنسانس معماری و طراحی در توسعه شهر اصفهان، با آن همه جنبه های حکمی- هنری شکل نمی گرفت.