ما در طول روز به وسیله حواس بینایی، شنوایی و لامسه با جهان اطراف خود ارتباط برقرار می‌کنیم. اما افرادی که به دلایلی مانند عفونت یا آلرژی شدید دچار انسداد بینی شده‌اند، کاملا این را درک می‌کنند که دنیای اطرافمان بدون داشتن یکی از اولیه‌ترین احساس‌هایمان چگونه خواهد بود. اختلال‌ بویایی یکی از مشکلات بزرگ برای افراد مختلف است.

نگاهی کلی بر حس بویایی

حس بویایی برای حیوانات کاربردهای بسیاری دارد که از میانشان می‌توان به اهمیت‌ برای زنده ماندن، تولید مثل و تربیت فرزندان اشاره کرد. با این‌که انسان‌ها قادرند بدون حس بویایی به حیات خود ادامه دهند؛ اما تحقیقات نشان داده که از دست دادن این حس و ایجاد اختلال بویایی، اثری منفی بر کیفیت زندگی دارد و حتی برخی را به کلینیک‌های درمان افسردگی می‌کشاند. ما نیز مانند حیوانات از این حس برای آگاهی از خطرات و تشخیص دود ناشی از آتش‌سوزی، نشتی گاز طبیعی در خانه و بوی غذاهای فاسد شده استفاده می‌کنیم.

در یک روز عادی حس بویایی بسیاری از تجربیات ما را شکل می‌دهد و بخشی جدایی‌ناپذیر از رویدادها و خاطرات سال‌های گذشته عمر ما را در ذهنمان ثبت می‌کند. خاطرات به جا مانده از عطر استفاده شده توسط همسرتان و یا بوی نان خانگی پخته شده توسط مادربزرگ هنگامی که کودک بودید، برای دهه‌ها در حافظه‌تان باقی می‌مانند و معمولا احساسات دیگر را هم برمی‌انگیزند.

طعم یک غذا تا حد زیادی به توانایی بویایی وابسته است و بدون این حس خوردن غذا تنها به وسیله‌ای برای رفع گرسنگی تبدیل می‌شود. با نگاهی گذرا به فعالیت‌های اجتماعی خود که اکثرا در رستوران‌ها و کافه‌ها انجام می‌شوند، می‌توان تا حدودی به این موضوع پی برد که چرا از دست دادن حس بویایی منجر به افسردگی می‌شود.

علت تغییر حس بویایی

از جمله شایع‌ترین دلایل از دست دادن طولانی‌مدت حس بویایی که یکی از حادترین اختلال‌های بویایی به حساب می‌آید، می‌توان به عفونت‌های تنفسی داخلی، آسیب‌های وارده به سر، بیماری‌های سینوسی مزمن و پیری اشاره کرد. علاوه بر این موارد، بیماری‌های دیگری مانند آلزایمر، پارکینسون و تومورهای مغزی هم می‌توانند با از دست دادن حس بویایی در ارتباط باشند.

در برخی موارد از دست دادن حس بویایی به طور کامل روی می‌دهد که به آن آنوزمیا می‌گویند. بروز اختلال بویایی به شکل مقطعی و جزئی، با نام هایپوزمیا مطرح می‌شود.

علت احساس بوی بد در بینی چیست

در اکثر مواردی که حس بویایی از دست می‌رود، بوهای باقی مانده نیز دچار اختلال می‌شوند. این تغییرات روی داده در بوهای گوناگون، با آنچه به عنوان بیماری پاروزمیا یا فانتوزمیا که حس کردن بوهای غیر واقعی است، تفاوت چشم‌گیری دارد.

شاید اگر بوهای حس شده دلپذیر بودند، آنقدرها هم این اختلال‌ها بد به نظر نمی‌رسیدند. اما در اکثر موارد بیماران تجربه بوهای نامطبوعی مانند بوی دود، باتلاق، زباله، کپک و یا مواد شیمیایی را احساس می‌کنند. از آنجایی که بوی حس شده شبیه هیچ‌کدام از بوهای تجربه شده در گذشته نیست، معمولا افراد به سختی قادر به توصیف آن‌ها هستند.

تشخیص اختلالات بویایی

هرگاه که تغییر ماندگاری در حس بویایی خود احساس کردید، به منظور ارزیابی آن به پزشک خود مراجعه کنید. برخی از اختلال‌های نادر در بویایی به دلیل وجود تومورهای مغزی، بیماری‌های عصبی و یا عفونت ایجاد می‌شوند. این موارد باید به طور دقیق تشخیص داده شوند تا روند مراقبت و درمان آن‌ها به شکل صحیح انجام شود. به علاوه پزشک شما باید درباره خطراتی مانند افسردگی و نگرانی‌های تغذیه‌ای که ممکن است به دلیل از دست دادن حس بویایی ایجاد شوند، با شما صحبت کند.

درمان اختلالات بویایی

در مواردی که اختلالات سینوسی منجر به از دست دادن حس بویایی و ایجاد اختلال بویایی می‌شود؛ تا حدودی در درمان آن راهکارهای متعدد و موفقی پیش روی ما است. معمولا استروئیدهای موضعی و دهانی تا حدودی به رفع مشکل کمک می‌کنند.

گاهی برای از میان برداشتن موانع منتهی به سلول‌های عصبی بویایی، نیاز به عمل جراحی است. بیماری سینوسی معمولا به توجه طولانی‌مدت احتیاج دارد و بروز اختلال‌های کوتاه‌مدت در حس بویایی افراد مبتلا به این بیماری اجتناب‌ناپذیر است.

بر خلاف التهاب مزمن سینوسی، شانس درمان موفقیت‌آمیز افرادی که به دلیل آسیب سر، عفونت تنفسی داخلی و یا کهولت سن به اختلال بویایی دچار شده‌اند کم است. توانایی طبیعی سیستم بویایی در ترمیم خودش، این امکان را فراهم می‌کند تا برخی از بیماران پس از کاهش عفونت و یا بهبود آسیب وارد شده به سر، حس بویایی خود را بازیابند.

این دوره بهبود ممکن است بیش از یک سال به طول انجامد و گاهی روند بازیابی به قدری تدریجی رخ می‌دهد که فرد بیمار متوجه تغییرات و درمان خود نمی‌شود. نمی‌توان به طور قطع تشخیص داد که آیا در این موارد بهبودی حاصل خواهد شد یا خیر؛ اما اگر در بازه زمانی کمتر از یک سال شاهد پیشرفت درمان باشیم، شانس بهبود کامل فرد افزایش می‌یابد.

میزان شیوع اختلالات بویایی

آمارها نشان می‌دهد که 19% از جمعیت بالای 20 سال و 25% از جمعیت بالای 53 سال در معرض اختلالات بویایی قرار دارند. اگر ما تنها از دست دادن قدرت بویایی به دلیل افزایش سن را در نظر بگیریم، یک نفر از هشت نفر بین 53 تا 91 سال در دوره‌ای بیش از پنج ساله با این مشکل درگیر هستند.

اثر مخربی که از دست دادن بویایی بر طعم غذا می‌گذارد می‌تواند جمعیت سالخورده را که به رژیم غذایی و تغذیه سالم و حساب‌شده نیازمندند، متضرر کند.

دکتر سید‌رضا رضایی دریا‌کناری، متخصص طب سنتی ایران می‌گوید: بر اثر قطع خونرسانی مویرگی به قسمتی از سلول‌های بویایی و چشایی، عارضه‌ای همچون سکته در این حواس ایجاد می‌شود که نوع دائمی آن کمتر به درمان‌های سنتی و مدرن پاسخ مثبت داده و به طور کامل برگشت‌پذیر نیست.

گرم مزاج‌ها حواس فعال‌تری دارند

حواس پنجگانه ما چند جزء اصلی دارد‌. این چند جزء عبارتند از گیرنده حسی، مسیر حسی تا مغز و مرکز دریافت‌کننده در مغز که هر کدام از این اجزا دچار اختلال در عملکرد شود در حواس پنجگانه نیز اختلال ایجاد می‌شود.

دکتر محمد‌علی زارعیان، متخصص طب سنتی ایران با اشاره به این موضوع به جام‌جم می‌گوید: از نگاه طب سنتی ایران هر چقدر این مسیرها از نظر مزاجی، تری بیشتری داشته باشد، از تیزی حواس کاسته می‌شود و هر چه تری این مسیرها کمتر باشد حواس تیزتر خواهد بود‌. پس می‌توان گفت افراد خشک مزاج و لاغر معمولا از نظر بویایی و چشایی حساسیت بالاتری دارند‌. البته خشکی اگر به حد افراط برسد باز هم کندی حواس را خواهیم داشت.

دکتر زارعیان با بیان این که علاوه بر تری مزاج، سردی مزاج نیز فرآیند ادراک حواس مختلف را دچار اختلال می‌کند، می‌گوید سردی همراه با سکون و کندی حرکت است، اما در مقابل گرمی مزاج در حد اعتدال به دلیل ایجاد سرعت در عملکردهای مختلف و به دلیل کاستن از رطوبت باعث تیز شدن حواس می‌شود. پس گرم مزاج‌ها نسبت به سردمزاج‌ها بویایی و چشایی بهتری خواهند داشت.

غذاهای سنگین گیرنده‌های حسی را ناکار می‌کند

اما انواع غذاهایی که سبب اختلال حواس بویایی و چشایی می‌شود کدامند‌؟ دکتر زارعیان در این باره می‌گوید: غذاهایی که بافت متراکم‌تری دارند و به اصطلاح خون غلیظ تولید می‌کنند به واسطه افزودن بر تراکم بافت‌های بدن با افزایش غلظت، موجب کندی حواس بویایی و چشایی می‌شوند‌. در حقیقت غذاهایی با بافت متراکم هضم طولانی‌تری دارند و به غذاهای سنگین مشهورند.

به گفته وی، زیاده‌روی در مصرف غذاهای سرد بویژه توسط افراد سردمزاج، افراط در مصرف غذاهایی مثل سالادهای حاوی کاهو، پرخوری، ریزه‌خواری در طول روز، خوردن بدون اشتها، زیاده‌روی در مصرف غذاهای دیرهضم و سنگین مثل سوسیس و کالباس، زیاده‌روی در مصرف غذاهای لزج و چسبناک مثل غذاهای نشاسته‌ای، سستی در ورزش و سبک زندگی بدون تحرک یا کم‌تحرک، عادت به استعمال سیگار، قلیان، مواد مخدر و مصرف الکل می‌تواند سبب اختلال گیرنده‌های حسی شود.

دکتر رضایی نیز تاکید می‌کند: مصرف طولانی‌مدت غذاهایی با مزاج سرد همچون گوشت دام بخصوص گوشت گاو و گوسفند با ماست و سالاد سبب افزایش غلظت مواد در مویرگ‌های مجاور گیرنده‌های حسی می‌شود و از طرفی سردی توامان این مواد غذایی با یکدیگر در دراز‌مدت به‌تدریج موجب رسوب مواد غلیظ و افزایش گرفتگی‌های مویرگی می‌شود که اغلب به دنبال یک استرس یا تنش خود را در قالب ناتوانی در حس بویایی یا چشایی در فرد نشان می‌دهد.

این خوراکی‌ها حس‌تان را قوی می‌کند

به گفته دکتر زارعیان خوراکی‌ها و غذاهایی که در تقویت حواس موثرند عبارتند از آش‌های ساده و شورباهای مختلف که با گوشت بز، بلدرچین، جوجه، مرغ و گوشت‌های زودهضم آماده می‌شوند، دمنوش بادرنجبویه و دمنوش گل گاوزبان، استعمال عطرهای مختلف بویژه مشک و گل محمدی، خوردن خوراکی‌های حاوی خردل و زعفران، مغزهای آجیلی همچون گردو و پسته، مربای آمله و هلیله و ترکیبات حاوی هلیله مثل اطریفل‌هاست که البته مصرف خودسرانه مواد دارویی مثل آمله و هلیله‌ها باید حتما با مشورت پزشک صورت گیرد.

به گفته دکتر رضایی مصرف اغلب مواد غذایی با مزاج گرم و استفاده از روغن‌هایی با طبع گرم همچون روغن سیاهدانه در بینی تا حدودی به تقویت گیرنده‌های حسی کمک می‌کند‌. همچنین مصرف سماق و آب نارنج با انواع گوشت می‌تواند از غلظت و سردی آن بکاهد ضمن این که برای برگشت حس چشایی و بویایی در زمان ابتلا به سرماخوردگی مصرف مایعات و غذاهای گرم می‌تواند از میزان رطوبت و مواد لزج و غلیظ بکاهد و به برگشت سریع‌تر این دو حس کمک کند.

در ادامه شما را با چند راه برای تقویت حس بویایی شما آشنا می کنیم:

1. به آنچه بو می کنید توجه بیشتری کنید:

افراد غالباً درباره عضلات می گویند "از آن استفاده کن یا از دست بده" ، اما همین کار را می توان نسبت به حواس نیز اعمال کرد. هرچه بیشتر از حواس خود استفاده کنید ، بهتر می شوید! بیاموزید که چگونه بوها را توصیف کنید. برای انجام تمرینات اضافی ، به شخصی بگویید که در حالی که چشم خود را بسته اید چیزهای مختلفی را نزدیک بینی شما نگاه دارد و ببینید که آیا می توانید بوها را شناسایی کنید.

دفعه دیگر که یک فنجان قهوه می نوشید وقت بگذارید و قبل از نوشیدن آن را بو کنید.

اگر به طور مرتب قبل از مصرف آنها بوی چیزهایی می دهید ، می توانید با گذشت زمان باعث بهبود حس بویایی شوید.

2. بینی خود را آموزش دهید:

علاوه بر اینکه بیشتر به بوهایی که در زندگی روزمره با آن روبرو می شوید توجه بیشتری می کنید ، می توانید برای حس بویایی خود یک رژیم آموزشی اتخاذ کنید. فقط با انتخاب چهار بوی دلپذیر مانند قهوه تازه ، موز ، صابون یا شامپو و پنیر آبی شروع به کار کنید. سپس هر روز یک دقیقه زمان بگذارید و هر کدام را بطور جداگانه بو کنید تا گیرنده های داخل بینی شما تحریک شود. سعی کنید این کار را هر روز چهار تا شش بار تکرار کنید.

3. ورزش کنید:

مطالعات نشان می دهد که حس بویایی ما بعد از ورزش واضح تر است. علت نامشخص است ، اما گزارش شده است که به نظر می رسد بعد از ورزش حس بویایی بهتر می شود. به اندازه کافی ورزش کنید این امر می تواند به این دلیل باشد که ورزش عملکردهای مغز را بهبود می بخشد یا به دلیل کمک به سلامت عمومی بهتر است.

4. با پزشک خود در مورد اسپری های بینی صحبت کنید:

اگر احساس از دست دادن حس بویایی در اثر اختلالات انسداد مانند احتقان یا تب یونجه ، آلرژی ، عفونت سینوس یا پولیپ بینی دارید ، برای بهبود حس بویایی ، لازم است که موضوع زمینه ای را درمان کنید. با پزشک خود در مورد استروئیدهای بینی صحبت کنید ، این ممکن است به پاک کردن بینی شما کمک کند و به شما در تنفس و بوی بهتر کمک کند.

5. روی و ویتامین B12 بیشتری در رژیم خود داشته باشید:

هیپوسمی (اصطلاح پزشکی برای حس بویایی مختل شده) گاهی با کمبود روی و ویتامین B12 در گیاهخواران ارتباط دارد . برای تقویت حس بویایی خود ، سعی کنید غذاهای سرشار از روی مانند عدس ، تخمه آفتابگردان ، حبوبات بخورید و یک مکمل مولتی ویتامین که حداقل 7 میلی گرم روی در روز است را در نظر بگیرید.

6. از غذاهایی که باعث تولید بیش از حد مخاط می شوند خودداری کنید:

آیا تاکنون متوجه شده اید که سرماخوردگی باعث از دست دادن حس بویایی یا کاهش حس بویایی می شود. جمع شدن مخاط در انتهای عصب بینی که دارای حس بویایی است می تواند توانایی بو کردن شما را کم کند. پرهیز از غذاهایی که باعث ایجاد مخاط می شوند (محصولات لبنی مانند شیر ، پنیر ، ماست و بستنی ) کمک می کند.

یک کانال از پشت گلوی شما به سلولهای حسی در بینی شما وجود دارد. اگر این کانال توسط هر نوع مخاط مسدود شود ، توانایی شما در تشخیص طعم غذا تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

7. از موادی که می تواند حس بویایی شما را مختل کند ،خودداری کنید:

آلاینده های مختلفی نظیر دودهای شیمیایی می توانند در حس بویایی شما اختلال ایجاد کنند. استعمال سیگار یکی از نمونه های رایج ماده ای است که می تواند توانایی بویایی شما را به خطر اندازد. ترک کردن سیگار می تواند به شما در بهبود بوی بهتر کمک کند. در سی دقیقه پس از سیگار کشیدن ، حس بویایی شما بیشتر کاهش می یابد.

داروهای مختلف می توانند حس بویایی شما را مختل کنند، اینها شامل محرک ها ، داروهای افسردگی ها ، آنتی بیوتیک ها و داروهای دیگر است. اگر فکر می کنید در حال مصرف چیزی هستید که ممکن است حس بویایی شما را مختل کند ، با پزشک خود تماس بگیرید.

برخی از داروهای سرماخوردگی باعث می شود حس بویایی خود را از دست بدهید.

8. از بوی بد فاصله بگیرید:

طولانی مدت قرار گرفتن در معرض بوی بد باعث می شود که حس بویایی شما کاهش یابد. به عنوان مثال ، کسی که هر روز با کمپوست کار می کند ممکن است با گذشت زمان نسبت به بو حساس شود. سعی کنید از طولانی قرار گرفتن در معرض بوی قوی خودداری کنید و اگر مجبور هستید در اطراف آنها باشید، استفاده ماسک بر روی بینی و دهان خود را در نظر بگیرید. پوشیدن ماسک می تواند به کاهش برخی از بوها کمک کند.

9. علت از دست دادن حس بویایی را درک کنید:

علل بالقوه بیشماری باعث کاهش حس بویایی می شود. این موارد شامل آسیب دیدن غشاهای مخاطی در قسمت داخلی بینی شما و ایجاد انسداد در عبور بینی شما است. آسیب به غشاهای مخاطی می تواند هنگام سرماخوردگی ، آنفولانزا یا مبتلا به تب یونجه یا سینوزیت رخ دهد. اینها شایع ترین دلایل از بین رفتن بوی هستند و عموماً موقتی هستند.

انسداد مانند پولیپ بینی می تواند باعث از بین رفتن حس بویایی شود و در بعضی موارد ممکن است نیاز به جراحی داشته باشد.
آسیب رسیدن به مغز یا اعصاب شما نیز می تواند بر حس بویایی شما تأثیر بگذارد. آسیب دیدگی سر می تواند منجر به از بین رفتن حس بویایی شود.

10. از خوردن غذاها و مایعات بسیار داغ خودداری کنید:

غذاها و مایعات داغ می توانند به جوانه های طعم شما آسیب بزنند و باعث کاهش یا از بین رفتن حس بویایی و چشایی شود.

درمان از بین رفتن حس بویایی بعد از سرماخوردگی :
اگر از بین رفتن حس بویایی با سرماخوردگی اتفاق بیفتد ، به طور معمول طی چند روز به خودی خود بهبود می یابد اما اگر به محض فروکش شدن علائم سرماخوردگی بهبود نیابد ، باید با پزشک خود مشورت کنید. اما می توانید راههای زیر را نیز امتحان کنید:
• بینی خود را تخلیه کنید و آن را با اسپری تمیز کنید یک کار ساده است ، اما می تواند کمک کند زیرا بینی گرفته به معنای گیرنده های عصبی مسدود شده است.
• بینی را با سرم شست وشوی ولرم روزی دو تا سه بار بشویید.

سخن آخر

حس بویایی به میلیون‌ها سلول عصبی خاص که در نقاط عمیق و حفاظت‌شده حفره‌های تنفسی بینی قرار دارند، وابسته است. این سلول‌ها به طور کلی در طول عمرمان می‌میرند و دوباره جایگزین می‌شوند. از این‌رو سیستم بدن امکان جبران آسیب وارد به خود را دارد‌؛ اما این روند همیشه امکان‌پذیر و کامل نیست.

با وجود اینکه در حال حاضر روش‌های درمانی کمی برای اختلال بویایی وجود دارد، اما این امید وجود دارد که در آینده شاهد پیشرفت‌هایی باشیم. پژوهش‌های علمی بسیاری برای بررسی چگونگی جایگزین شدن سلول‌های عصبی بویایی جدید به جای سلول‌های عصبی رو به نابودی در بینی، در حال انجام است. در آینده قادر خواهیم بود با انجام عملیاتی این سلول‌ها را به ساخت نورون‌های بیشتر ترغیب کنیم و یا سلول‌های اصلی از بین رفته را جایگزین کنیم تا به ترمیم نورون‌ها بپردازند.

روش‌هایی نیز در حال بررسی هستند تا با استفاده از یک ابزار مصنوعی قرار داده شده در بدن و به کمک الکتریسیته، حس بویایی را به وجود آوریم. با ادامه پیشرفت در این حوزه‌ها، ما در آینده قادر خواهیم بود این حس حیاتی را در بیماران بدشانسی که به اختلال بویایی دچار شده‌اند؛ بازگردانیم و توانایی بوییدن محیط و تجربه دوباره جهان اطرافشان را بار دیگر برایشان امکان‌پذیر سازیم.

منبع: سایت دکتردکتر
سایت عصر ایران
سایت بیتوته