سوره مُدَّثِّر‌

نامگذاری سوره مُدَّثِّر‌

این سوره را به این دلیل مُدَّثِّر می‌نامند که با ««‌یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ‌» آغاز می‌شود. مدثر یعنی کسی که بر خود جامه (لباس) پیچیده است.

این آیه خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و اشاره به این دارد که پیامبر از تکان روحی آغاز وحی، احساس سرما می‌کرد و به همسرش می‌گفت مرا بپوشان. خداوند در آیات آغازین این سوره به پیامبر (صلی الله علیه و آله) دستور می‌دهد که برخیزد و مردم را هشدار دهد.

مکان و ترتیب نزول

سوره مدّثّر جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول چهارمین سوره‌ای است که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

این سوره در چینش کنونی مُصحف هفتاد و چهارمین سوره است و در جزء ۲۹ قرآن جای دارد.

تعداد آیات و کلمات

سوره مدثر ۵۶ آیه، ۲۵۶ کلمه و ۱۰۳۶ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) و از سوره‌های نسبتاً کوتاه است.

آیات مشهور

آیات مشهور این سوره شامل:

کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَ‌هِینَةٌ إِلَّا أَصْحَابَ الْیَمِینِ (آیه ۳۸ و ۳۹)

ترجمه: هر کسى در گرو دستاورد خویش است، مگر اصحاب یمین.

در تفسیر المیزان آمده این آیه در صدد بیان این مطلب است که حق بندگی خداوند یعنی ایمان و عمل صالح برعهده همه انسان‌ها است؛ اگر انسان ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد از گرو این حق خارج می‌شود و اگر کفر بورزد، در گرو این حق خواهد بود. بنابر روایاتی که در تفسیر البرهان آمده است، مراد از «اصحاب یمین»، شیعیان امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) هستند.

این آیه در ادبیات فارسی بازتاب داشته است؛ برای مثال بیت زیر از حافظ شیرازی با این آیه مطابقت داده شده است:

من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باشهر کسی آن دروَد عاقبت کار که کِشت

مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ‌ قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ... (آیه ۴۲ـ۴۶)

ترجمه: [بهشتیان می‌پرسند] چه چیز شما را در آتش درآورد؟ گویند: از نمازگزاران نبودیم و بینوایان را غذا نمى‌دادیم، با هرزه‌درایان هرزه‌درایى مى‌کردیم و روز جزا را دروغ مى‌شمردیم.

امام علی(علیه السلام) در خطبه ۱۹۹ نهج البلاغه درباره اهمیت نماز، به این آیه استناد می‌کند.

در تفسیر المیزان آمده است مراد از صلاة در واژه «مُصَلّین»، نماز اصطلاحی نیست، بلکه منظور توجه عبادتی به درگاه خداوند است.

در این صورت شامل نماز و هر عبادت در دیگر ادیان آسمانی می‌شود. در برخی از روایات نیز «مصلین» به پیروی معنا شده و گفته شده است جهنمیان به دلیل اینکه پیرو ائمه علیهم السلام نبودند، در عذاب‌اند. 1

فضیلت قرائت و خواص سوره مدثر

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در فضیلت این سوره فرمودند: هر که سوره مدثر را قرائت نماید ده برابر کسانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در مکه تصدیق یا تکذیب کردند حسنه عطا می شود.

در روایتی از امام باقر علیه السلام نقل شده است: کسی که در نمازهای واجبش سوره مدثر را قرائت نماید بر خداوند واجب است او را با پیامبر اکرم همراه و هم درجه قرار دهد و در زندگی دنیایی شقاوت و بدبختی به او نمی رسد.

آثار و برکات تلاوت سوره مدثر

آثار و برکات این سوره شامل:

توفیق حفظ قرآن

در سختی از امام صادق علیه السلام روایت شده است: کسی که بر قرائت این سوره مداومت ورزد اگر خواستار حفظ قرآن باشد به حفظ آن توفیق می یابد و اگر بیشتر از آن بخواهد خداوند به او اعطا می کند.

شأن نزول و محتوای سوره مزمل

لحن آیات سوره به خوبی نشان می دهد که با سوره های (مکی) هماهنگ است و به این ترتیب احتمال نزول آن در (مدینه)، چنانکه بعضی گفته اند، بعید به نظر می رسد، ولی تفاوت لحن آغاز و انجام آیه نشان می دهد که در میان این آیات فاصله زمانی قابل ملاحظه ای بوده است که بعضی از مفسران آن را (هشت ماه) و بعضی (یکسال) و بعضی حتی (ده سال) نوشته اند.

بسیاری از آیات این سوره نشان می دهد هنگامی نازل شده که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم دعوت علنی خود را شروع کرده بود، و مخالفان در برابر او به مخالفت و تکذیب برخاسته بودند، و پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم دستور پیدا می کند در این مرحله با آنها مدارا نماید.

لذا این احتمال که تمام سوره در آغاز دعوت پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شده باشد بسیار بعید به نظر می رسد، ممکن است آیات نخستین آن چنین باشد ولی مسلما همه آیات آن چنین نیست، چرا که تعبیراتش نشانه گسترش اسلام، لااقل در سطح مکه، و قیام مخالفین به مخالفت و مبارزه است، و می دانیم چنین چیزی در سه سال آغاز دعوت وجود نداشت. شان نزولی که برای سوره یا قسمتی از آیات آن در روایات آمده نیز متفاوت است.

تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۱۶۲ در بعضی از روایات آمده است که وقتی پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم اولین پیام الهی و وحی را دریافت کرد وحشت زده نزد خدیجه آمد (احساس ناراحتی جسمانی داشت و به استراحت پرداخت) و فرمود: (مرا در جامعه ای بپیچید) اینجا بود که جبرئیل نازل شد، و (یا ایها المزمل) را برای پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم آورد. در حالی که در روایات دیگری آمده است که این ماجرا زمانی بود که پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم دعوت خود را آشکار کرده بود، و قریش در (دار الندوة) جمع شدند تا در کار پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم بیندیشند، و برای مقابله با او نام و شعاری انتخاب کنند، بعضی گفتند او (کاهن) است، ولی گروهی با این پیشنهاد مخالفت کردند، بعضی دیگر گفتند او (مجنون) است، اما باز گروهی مخالفت کردند بعضی عنوان (ساحر) را ترجیح دادند، آن را نیز نپذیرفتند. سرانجام گفتند هر چه هست او میان دوستان جدائی می اندازد (بنابراین ساحر است) سپس مشرکان پراکنده شدند.

این سخن به پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم رسید خود را در لباسهایش پیچید (و به استراحت پرداخت) در این هنگام جبرئیل آمد و (یا ایها المزمل) و (یا ایها المدثر) را بر آن حضرت خواند. نتیجه اینکه همانطور که قبلا اشاره کردیم ظاهرا این سوره در مکه نازل شده، و قطعا قسمتی از آن بعد از ظهور علنی اسلام، و نفوذ نسبی آن در مکه بوده است، هر چند احتمال دارد، آیاتی از آغاز سوره در اول بعثت نازل شده باشد.

به هر حال محتوای سوره را می توان در پنج بخش خلاصه کرد: بخش اول: آیات آغاز سوره است که پیامبر را به قیام شبانه برای عبادت و تلاوت قرآن دعوت می کند، و برای آمادگی برای پذیرش یک برنامه سنگین آماده می سازد. بخش دوم سوره: او را به صبر و شکیبائی و مقامت و مدارا با مخالفان در این مقطع خاص دعوت می کند. در بخش سوم: بحثهائی پیرامون معاد، و ارسال موسی بن عمران به سوی فرعون و سرکشی و سپس عذاب دردناک او را بیان می دارد. در بخش چهارم: دستورات شدیدی را که در آغاز سوره پیرامون قیام شبانه آمده است به خاطر گرفتاریهای مسلمانان تخفیف می دهد. و در بخش پنجم: یعنی آخرین بخش سوره، بار دیگر دعوت به تلاوت قرآن، و خواندن نماز و دادن زکات و انفاق فی سبیل الله و استغفار می نماید. 2

داستان سوره مزمل

حارث بن هشام از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم پرسید وحی چگونه بر تو نازل می شود؟ فرمود: احیانا صدایی چون صدای زنگ به گوشم می خورد، و من آنچه را می گوید از بر می شوم، و این نوع وحی از سایر انواعش بر من سخت تر است، و بدنم عرق می کند، و گاهی فرشته وحی به صورت مردی برایم مجسم می شود، و من آنچه را می گوید از بر می شوم.

عایشه هم گفته: گاه می شد که وحی بر آن جناب نازل می شد در حالی که سوار بر شتر بود ناچار به گردن حیوان می زد تا بخوابد. و نیز گفته: من دیده ام که گاهی در روز بسیار سرد وحی بر آن جناب نازل می شد و خیس عرق می شد، به طوری که عرق از پیشانیش می چکید. و از تفسیر عیاشی نقل شده که او به سند خود از عیسی بن عبید از پدرش از جدش از علی علیه السلام روایت کرده که فرمود: قرآن بعضی آیاتش بعضی دیگر را نسخ می کند، و لذا باید به دستور رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم به همه آیات تمسک کرد، یعنی آخرین آیه ای را هم که نازل شده در نظر بگیریم. و از جمله آخرین آیاتی که به آن جناب نازل شد سوره مائده است، که ما قبل خود را نسخ کرده ولی چیزی آن را نسخ نمی کند، این سوره در حالی بر آن جناب نازل شد که بر ناقه شهبا سوار بود، و وحی آن چنان بر آن حیوان گران آمد که نتوانست راه برود، بلکه شکمش را به زمین نزدیک می کرد و من خود دیدم که نزدیک بود نافش به زمین برسد.

مؤلف: این روایت اگر درست باشد ناگزیر باید بگوییم ظاهر شدن اثر سنگینی وحی در ناقه و یا قاطر، از قبیل تجسم معانی است، نه اینکه وحی هم امری مادی و دارای سنگینی وزن است، چون این سخن معقول نیست. و نظیر این تعبیرها در روایاتی که معجزات و کرامات اولیا را نقل می کنند، بسیار است.

و در تهذیب به سند خود از هشام بن سالم از امام صادق علیه السلام روایت کرده که در تفسیر کلام خدای عزوجل که فرموده (ان ناشئه اللیل هی اشد وطا و اقوم قیلا)، فرمود:

منظور از (اقوم قیلا) این است که برخاستن آدمی از بستر برای رضای خدا (و نه برای هیچ کس دیگر) قیامی است استوار.

مولف: این روایت به دو سند دیگر در تهذیب و علل از هشام از آن جناب نقل شده.

و در مجمع البیان در ذیل آیه (ان ناشئه اللیل) آمده که از امام باقر و امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: منظور به نماز ایستادن در آخر شب است و در الدر المنثور است که ابن منذر از حسین بن علی علیهما السلام روایت کرده که آن جناب را دیدند، بین مغرب و عشا نماز می خواند، سببش را پرسیدند، فرمود: این از همان ناشئه است.

مراد از تبتّل به سوی خدا (و تبتّل الیه تبتیلا)

و در مجمع البیان در ذیل آیه (وتبتل الیه تبتیلا) می گوید محمد بن مسلم و زراره و حمران از امام باقر و امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمودند: منظور از این تبتل، بلند کردن دستها در نماز است. و در روایت ابی بصیر آمده که فرمود: (تبتل) این است که در نماز دست به سوی خدا برداری و تضرع کنی.

مؤلف: این روایت با قنوت نماز منطبق است. و در روایتی دیگر آمده که (تبتل) به معنای بلند کردن دستها و حرکت دادن انگشتان سبابه است و در روایتی دیگر آمده که اشاره کردن با انگشتان است. و در روایتی دیگر آمده که دعا کردن با یک انگشت و اشاره کردن با آن است.

باز در مجمع البیان است که از عبد اللّه بن عمر نقل شده که وقتی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنید کسی می خواند: (وطعاما ذا غصه)، از شنیدن آن غش کرد.

و در تفسیر قمی در ذیل آیه (و کانت الجبال کثیبا مهیلا) آمده: یعنی مانند تل ریگ که از بالا فرو بریزد. 3

پی نوشت:
1.www.fa.wikishia.net
2.www.rasekhoon.net
3.www.ommolketab.ir