نامگذاری سوره ضحی
این سوره را ضُحیٰ یا والضحیٰ نامیدهاند. «ضحی» به معنای روز و روشنایی است.سبب این نامگذاری این است که خداوند در آغاز سوره به ضحی قسم یاد میکند.
ترتیب و محل نزول
سوره ضحی جزو سورههای مکی و در ترتیب نزول، یازدهمین سورهای است که بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.این سوره در چینش کنونی مُصحَف، نود و سومین سوره است و در جزء سیام قرآن جای دارد.
تعداد آیات و دیگر ویژگیها
سوره ضحی ۱۱ آیه، ۴۰ کلمه و ۱۶۵ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سورههای مُفصَّلات است.گفته شده سوره ضحی یکی از چهارده سورهای است که یکجا بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نازل شده است.
متن و ترجمه سوره ضحی
بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِیمِوَالضُّحَىٰ ﴿١﴾ وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَىٰ ﴿٢﴾ مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَمَا قَلَىٰ ﴿٣﴾ وَلَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ الْأُولَىٰ ﴿٤﴾ وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَىٰ ﴿٥﴾ أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَىٰ ﴿٦﴾ وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَىٰ ﴿٧﴾ وَوَجَدَکَ عَائِلًا فَأَغْنَىٰ ﴿٨﴾ فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ ﴿٩﴾ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ ﴿١٠﴾ وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ ﴿١١﴾
به نام خداوند رحمتگر مهربان
سوگند به روشنایى روز، (۱) سوگند به شب چون آرام گیرد، (۲) [که] پروردگارت تو را وانگذاشته، و دشمن نداشته است. (۳) و قطعاً آخرت براى تو از دنیا نیکوتر خواهد بود. (۴) و بزودى پروردگارت تو را عطا خواهد داد، تا خرسند گردى. (۵) مگر نه تو را یتیم یافت، پس پناه داد؟ (۶) و تو را سرگشته یافت، پس هدایت کرد؟ (۷) و تو را تنگدست یافت و بىنیاز گردانید؟ (۸) و اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار، (۹) و گدا را مران، (۱۰) و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوى. (۱۱). 1
فضائل و خواص
از حضرت سَرور کائنات(صلی اله علیه و آله) مروی است هر کس این سورهی مبارکه را تلاوت کند از کسانی خواهد بود که خدا از آنها راضی میشود و شایسته است که پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برای او شفاعت کند و به عدد هر یتیم و مسکین درخواستکننده دهحسنه برای او خواهد بود.و همان گونه که در فضائل سورهی مبارکهی «وَالشَّمس» گذشت به فرمودهی حضرت امام صادق(علیه السلام) اگر کسی سورههای «وَالشَّمس»، «وَاللَّیل»، «وَالضُّحی» و «اَلَم نَشْرَحْ» را در روز یا شب زیاد بخواند هر چیزی که گرداگرد وجود اوست حتی مو، پوست، گوشت، خون، رگ، عصب و استخوان او فردای قیامت برای او گواهی خواهند داد و (به مضمون روایت) خداوند گواهی آنها را میپذیرد و به فضل و رحمتش وارد جنّات خود میکند تا هر کدام که خواست آن را برگزیند، و میفرماید: گورا باد بندهی مرا!
و در خواص آن، در «منتخب» و «زاد المتقین» آمده است کسی که این سورهی مبارکه را چهل مرتبه پیدرپی و بدون تکلّم و با طهارت در شبهای متبرّکه مانند شب جمعه و امثال آن بخواند به هر نیّتی که باشد البته حاجتش به یاری حق روا میگردد.
و از حضرت امام صادق(علیه السلام) منقول است هر کس چیزی را در مکانی پنهان کرده و آن موضع را فراموش کرده باشد این سورهی مبارکه را بخواند برایش آشکار میگردد.
همچنین اگر کسی چیزی را گم کرده باشد، هفت مرتبه این سورهی مبارکه را بخواند و بعد از آن بگوید:
«یا مَظْهَرَ العَجائِبِ یا مُرادَ کُلِّ غائِبٍ یا جامِعَ الشَّتاتِ یا مَنْ مقالیدُ الاُمُورِ بِیَدِهِ رُدَّ عَلَیَّ ضایِعی وَ اجْمَع عَلَیَّ شَتاتی فَاِنَّهُ لاجامعَ اِلّا أنتَ».
به یاری خدا آن را خواهد یافت و به تجربه رسیده است.
و از ائمّههُدی صلواتاللهعلیهم مروی است این سوره با سورهی «اَلَمنَشْرَحْ» یکی بوده و در نماز واجب هر دو در یک رکعت با هم قرائت میشوند. 2
شأن نزول و محتوای سوره ضحی
طبق بعضی از روایات وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله بر اثر تاخیر و انقطاع موقت وحی ناراحت بود، و زبان دشمنان نیز باز شده بود، این سوره نازل شد و همچون باران رحمتی بر قلب پاک پیامبر صلی الله علیه و آله نشست.این سوره با دو سوگند آغاز می شود، سپس به پیامبر صلی الله علیه و آله بشارت می دهد که خدا هرگز تو را رها نساخته است.
بعد به او نوید می دهد که خداوند آنقدر به او عطا می کند که خشنود شود.
و در آخرین مرحله، گذشته زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله را در نظر او مجسم می سازد که خداوند چگونه او را همیشه مشمول انواع رحمت خود قرار داده، و درسخت ترین لحظات زندگی حمایتش نموده است.
و لذا در آخرین آیات به او دستور می دهد که (به شکرانه این نعمتهای بزرگ الهى) با یتیمان و مستمندان مهربانی کند و نعمت خدا را بازگو نماید.
داستان سوره ضحی
بحث روایتی - روایاتی درباره نزول آیه: (و لسوف یعطیک ربّک فترضى)، شفاعت، و معنای آیه: (و امّا بنعمة ربّک فحدث) و ...و در همان کتاب در معنای جمله (و ما قلى) فرموده: یعنی و تو را دشمن نداشت.
و سیوطی در الدر المنثور در ذیل آیه (و لسوف یعطیک ربک فترضى) از ابن ابی شیبه از ابن مسعود روایت آورده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: ما اهل بیتی هستیم که خدای تعالی برای ما آخرت را بر دنیا برگزید و ترجیح داد، و لذا فرمود: (و لسوف یعطیک ربک فترضى).
و در همان کتاب است که عسکری در کتاب (المواعظ) و ابن لال و ابن نجار، از جابر بن عبد اللّه روایت کرده اند که گفت: روزی رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم بر علی و فاطمه وارد شد، دید فاطمه مشغول دستاس کردن است، در حالی که به جای لباس، حله شتر بر خود افکنده، همین که چشمش به او افتاد فرمود: یا فاطمه بشتاب و تلخی دنیا را بچش برای فردا و نعیم آخرتش، دنبال این جریان بود که آیه (و لسوف یعطیک ربک فترضى) نازل شد.
مؤلف: در این روایت دو احتمال وجود دارد: یکی اینکه خواسته باشد بگوید آیه مذکور نخست به تنهایی بعد از آیات قبلش نازل شد، و بعدها بقیه آیات سوره به آن ملحق گردید، دوم اینکه سوره همه اش یکباره نازل شد، و در خصوص این داستان آیه مورد بحث دوباره نازل شده باشد.
و در همان کتاب است که ابن منذر و ابن مردویه و ابو نعیم - در کتاب الحلیه - از طریق حرب بن شریح روایت کرده اند که گفت: من به ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین امام باقر علیه السلام گفتم: به نظر شما این شفاعتی که اهل عراق بر سر زبانها دارند حق است؟ فرمود: آری به خدا سوگند عمویم محمد بن حنفیه از علی بن ابی طالب نقل کرد که رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: آنقدر از امتم شفاعت می کنم که خدای تعالی خطاب می کند ای محمد آیا راضی شدى؟ عرضه می دارم: بلى، پروردگارا راضی شدم.
آنگاه رو به من - حرب ابن شریح - کرد و فرمود: شما به اهل عراق می گویید: از تمامی آیات قرآن آیه ای که بیش از همه امید بخش است آیه زیر است که می فرماید: (یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة اللّه ان اللّه یغفر الذنوب جمیعا - ای بندگانم که بر خود ستم روا داشتید، از رحمت خدا مایوس نشوید، که خدا همه گناهان را می آمرزد عرضه داشتم بله، ما اینطور معتقدیم، فرمود: لیکن ما اهل بیت می گوییم از همه آیات در کتاب خدا امید بخش تر آیه (و لسوف یعطیک ربک فترضى) است، که راجع به شفاعت است.
و در تفسیر برهان از ابن بابویه نقل کرده که وی به سند خود از ابن جهم از حضرت رضا علیه السلام روایت کرده که در مجلس مامون فرمود: خدای تعالی به پیامبر گرامیش محمد صلوات اللّه علیه فرموده: (الم یجدک یتیما فاوى)، یعنی تو یتیمی بودی خدای تعالی مردم را دور تو جمع کرد، (و وجدک ضالا) یعنی تو نزد قومت گم شده بودى، فهدی یعنی قوم تو را به سوی معرفت تو هدایت نمود، (و وجدک عائلا فاغنى) یعنی تو را بی نیاز کرد از این راه که دعایت را مستجاب نمود مامون چون این تفسیر را شنید گفت: خدا در تو برکت دهد یا بن رسول اللّه (و یا خدا در تو برکت نهاده).
و در همان کتاب از برقی نقل کرده که او به سند خود از عمرو بن ابی نصر نقل کرده که گفت: مردی از اهل بصره برایم حدیث کرد که من حسین بن علی علیهما السلام و عبد اللّه بن عمر را دیدم در خانه کعبه طواف می کردند، از ابن عمر معنای آیه (واما بنعمه ربک فحدث) را پرسیدم، گفت: خدای تعالی به آن جناب دستور داده نعمت های خدا را حدیث کند و به مردم بگوید.
آنگاه به حسین بن علی عرض کردم منظور از آیه (و اما بنعمه ربک ف حدث) چیست؟ فرمود به آنجناب دستور داده که نعمت دین را که خدا به او انعام فرموده با مردم در میان بگذارد.
و در الدر المنثور است که بیهقی از حسن بن علی روایت کرده که در معنای آیه (و اما بنعمه ربک فحدث) فرمود: هر وقت به چیزی رسیدی به برادران ایمانیت اطلاع بده.
و در همان کتاب است که ابو داوود از جابر بن عبد اللّه روایت کرده که گفت: رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: هر کس بانعمتی که به او داده شده مورد آزمایش قرار گیرد و آن را به اطلاع مردم برساند شکرش را به جا آورده و هر کس آن را کتمان کند کفرانش نموده، و هر کس در این باب بلوف بزند و خود را به چیزی که ندارد و به او نداده اند بیاراید مثل کسی است که جامه دروغ به تن کرده باشد. 3
پی نوشت:
1.www.fa.wikishia.net
2.www.rasekhoon.net
3.www.ommolketab.ir