شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر صنعانی، تفسیر عبدالرزاق صنعانی، تفسیر القرآن صنعانیمؤلف: عبدالرزاق بن همام صنعانی
تولد: ۱۲۶ق
وفات: ۲۱۱ق
مذهب: سنی
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۴ جلد
مشخصات نشر : ریاض، مکتبة الرشد للنشر و التوزیع، چاپ اول، ۱۴۱۰ق، قطع وزیری تحقیق دکتر مصطفی مسلم. چاپ دیگر: بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق، در دو جلدی قطع رحلی، تحقیق و تعلیق دکتر عبدالمعطى امین قلعچی.
معرفی مفسر و تفسیر
عبدالرزاق بن همام صنعانی، یکی از علما و محدثین معروف قرن دوم و سوم و صاحب اثر مشهور به نام «منف» است که در زمینه حدیث میباشد و در موضوعات دیگر همانند سنن، مغازی، اخلاق و تفسیر تألیفات دارد.صنعانی این تفسیر را به همان سبک قرون دوم و سوم و حتی چهارم به نگارش در آورده است. به این معنا که گفته های صحابه و تابعین و احادیث نبوی را گردآوری کرده و به شکل جوامع حدیثی، همراه با ذکر نام راویان و سلسله طریق روایات آورده است. این روش، مبنایی شده است برای کتاب های تفسیری مأثور، همانند تفسیر طبری و در المنثور در اهل سنت و تفسیر فرات کوفی، تفسیر عیاشی، تفسیر علی بن ابراهیم و بعدها تفسیر برهان و نورالثقلین در شیعه. به همین دلیل، این تفسیر یکی از مصادر مهم تفاسیر اهل سنت شمرده می شود.
درباره عقیده مؤلف، گفته های بسیاری است که آیا شیعه بوده یا نه؟ پژوهشگر این تفسیر تلاش میکند که ثابت کند مفتر هرگز نمی تواند شیعه باشد. اما قدر متقین، صنعانی از علاقه مندان امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و دشمن مخالفان حضرت بوده و در این زمینه احادیثی را نقل کرده است. ابن حجر در تقریب معتقد است که وی شیعه بوده است. در قاموس الرجال (ج5 ص321 )، شوشتری قضایایی را نقل می کند که وی تابع دستگاه خلافت نبوده و همان راهی که دستگاه تبلیغاتی حکومت طی می کرده، نرفته است.
از آن طرف، تفسیر وی بیانگر جهت گیری خاصی نسبت به عقاید وی نیست و کتاب جمع آوری آثار و اخبار تفسیری از گفته های پیشینیان است. و نیز قدر مسلم آن است که وی شاگرد سفیان ثوری (م ۱۶۱ ق) و متأثر از افکار وی بوده است و میدانیم سفیان یکی از محدثین بزرگ عامه و دارای روایات بسیار تفسیری و علاقه مند به اهل بیت علیهم السلام و شاگرد امام صادق (علیه السلام) است، تا جایی که او را شیعه و زیدی خوانده اند(1)، لذا می توان عقاید وی را بینابین شیعه و اهل سنت دانست.
روش مفسر در گردآوری منقولات به این شکل است که در ذیل هر سوره به طور عام و در هر آیه به طور خاص، هر چه به نظر وی رسیده و در تفسیر مفید بوده می آورد. این منقولات گاه اهداف عام سوره، سبب نزول، ناسخ و منسوخ یا بیان مصداق است و یا اصلا جنبه تفسیری و لغت شناسی مفسران عهد صحابه را دارد.
در زمینه احادیث نبوی، جدیت دارد که حدیث را با تمام خصوصیات نقل کند، گرچه درباره صحت و سقم آن سخنی نمی گوید یا درباره معنای حدیث توضیحی نمی دهد.
از ویژگی های این تفسیر و بسیاری از تفاسیر آن دوران، وجود اسرائیلیات است که بلای دامن گیر بسیاری از تفاسیر شده است، زیرا هر چه که اهل کتاب و متأثرین از آنها در توضیح قصه های قرآنی گفته اند، آن را نقل کرده اند.
پی‌نوشت:
1. تفسیر سفیان الثوری، مقدمه امتیاز على عرشی، ص۱۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، همچنین جامع الرواة اردبیلی، ج ۱، ص ۳۶۶، و قاموس الرجال شوشتری، ج ۴، ص ۳۸۹، چاپ مرکز نشر کتاب.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 415-413
