استاد جاويد تمام قرون و اعصار

به مناسبت روز بزرگداشت ابوريحان بيروني
 

همين که وارد بوستان لاله در شهر تهران مي شويم در همان ابتداي ورود يک تنديس بلند قامت سبز رنگ جلب توجه مي کند؛ تنديس مردي که دستانش را به طرف بالا گرفته و در حال چرخاندن چرخي است که همانا آسمان مي باشد. اين تنديس مردي است که دانشنامه علوم، چاپ مسکو وي را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. بعد از گذشت قرن ها در بسياري از کشورها نام وي بر سر در دانشکده ها و دانشگاه ها و تالار کتابخانه ها نهاده شده و لقب “استاد جاويد” به او داده اند. آري او کسي نيست جز “ابوريحان محمد بن احمد بيروني” دانشمند و نابغه ايراني که هر ساله چنين روزي سالروز بزرگداشت اوست.
ابوريحان بيروني در سال326 ه . ق در حوالي خوارزم که آن روزها جزء ايران بوده است به دنيا آمد و به واسطه تولدش در بيرون از خوارزم بعدها به بيروني لقب يافت. در باب اصل و نسب و همچنين دوران کودکي او چندان اطلاعات دقيقي در دست نيست. گفته مي شود او در سن هفده سالگي نزد ابونصر منصور علوم اوليه را آموخت و آنجا بود که از حلقه اي که نيم درجه به نيم درجه مدرج بود استفاده نمود و ارتفاع خورشيدي نصف النهار را رصد کرد و بدين ترتيب عرض جغرافيايي زمين را به دست آورد. اين چنين شد که وي به دربار مامون خوارزمشاهي رفت و آنجا قرب و منزلت بسياري يافت. سپس چند سالي هم در دربار “شمس المعالي قابوس بن وشمگير” به سر برد. در حدود سال404 ه . ق به خوارزم مراجعت کرد اما آن زمان موقعي بود که سلطان محمود غزنوي خوارزم را گرفته بود. پس درصدد برآمد تا ابوريحان را به قتل برساند اما شفاعت درباريان باعث شد تا اين نابغه بزرگ جهان اسلام جان سالم به در برد، چنانچه سلطان محمود او را در سال408 ه . ق با خود به غزنه برد و اين چنين دانشمند جوان همراه سلطان محمود به هندوستان رفت و اين مسافرت وي به ديار هندوستان خود زمينه ساز شکوفايي علمي اش شد؛ آن طور که در آنجا با حکما وعلماي هند آشنا شد و زبان سانسکريت را از ايشان آموخت و اين چنين تمهيدات تاليف اثر ماندگارش “ماللهند” مهيا شد. جالب آنکه ابوريحان به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنجا اقامت گزيد و عرض جغرافيايي حدود11 شهر هند را تعيين کرد.

اگر بخواهيم نگاهي به شخصيت علمي ابوريحان بيروني بيندازيم لازم است او را از جهات مختلف علمي مورد بررسي قرار دهيم زيرا حدود113 اثري که از وي در باب علومي چون هيئت ، نجوم، فيزيک، دستگاه هاي علمي، گاه شماري، ادبيات، جغرافيا، فلسفه، مذهب و ... باقي مانده گوياي اين مدعاست. او نظريات بسيار جالب توجهي در علوم گوناگون داشت و نظرپردازي نقش کوچکي در تفکر او ايفا مي کرد. او بر بهترين نظريه هاي علمي زمان خود تسلط کامل داشت؛ به عنوان مثال در علم فلسفه دقت و صلابت نظريات خودش را مديون مطالعات فلسفي بسيار عميق مي دانست. هرچند او در علم فلسفه پيرو روش متعارف عهد خويش يعني روش فلسفي فارابي نبود اما با اين حال به دليل باورهاي ويژه و روش جداگانه و ايراداتش بر ارسطو ممتاز است؛ به طوري که از آثار فلسفي هندوان “شامل” را به عربي ترجمه کرده است. يا نه، او در علم فيزيک “اپيکتوگرام” يا چگالي سنج را براي سنجش وزن مخصوص در فيزيک اختراع کرد که با آن وزن مخصوص اشيا را تعيين مي کنند. جالب آنکه ابوريحان در علم نجوم گردش خورشيد و گردش محوري زمين و جهات شمال و جنوب را دقيقا محاسبه و تعريف کرده است و نيز چندين خورشيد گرفتگي و ماه گرفتگي را رصد و ثبت کرد.
گفتيم از ابوريحان آثار بسياري باقي مانده است که تمام آنها به زبان عربي است زيرا در آن زمان، زبان علمي مسلمانان عربي بوده است. اما با اين حال ابوريحان بيروني بر زبان هاي يوناني، هندي، فارسي و عربي کاملا تسلط داشته است. کتب و رسالات بسياري را که بيش از146 مورد است نوشته که سطور آنها بيش از13 هزار مي باشد. از بين آثارش “تحقيق ماللهند” معروف است. موضوع اين کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نيز گزارشي از سفر به هند است. ابوريحان در اين کتاب به شرح و توصيف دين و فلسفه هند، نظام طبقاتي و آداب و رسوم مردم هند پرداخته است. او همچنين قبل از اينکه وضعيت جغرافيايي اين کشور را مورد بررسي قرار دهد دستگاه هاي نگارش و اعداد هندي را مطالعه کرد. علاوه بر اين او در اين کتاب به ستاره شناسي،اخترگويي و سالنامه هندي ها اشاره کرده است. از ديگر آثارش قانون مسعودي است که در باب نجوم اسلامي مي باشد و شامل يازده بخش است. در اين کتاب بخش هايي راجع به مثلثات کروي و نيز زمين و ابعاد آن و خورشيد و ماه و سيارات بحث شده است. در ادامه نبايد از تنها کتاب فارسي بيروني غافل شد و آن “التفهيم لاوايل صناعت التنجيم” است که در علم نجوم نوشته شده و براي مدت چند قرن متن کتب درسي براي تعليم رياضيات و نجوم بوده است. دايره مطالعات و تحقيقات ابوريحان آن قدر وسيع است که قسمتي از آن در کتاب “الجما هرفي معرفه الجواهر” بيان شده کتابي که ابوريحان آن را به نام “ابوالفتح مودود بن مسعود” تاليف کرد و موضوع کتاب معرفي مواد معدني بخصوص جواهرات مختلف است. او در اين کتاب فلزات را بررسي کرده و در ادامه گفته هاي دانشمنداني چون “اسحاق الکندي” را درباره سيصد نوع ماده معدني ذکر کرده است؛ چنانچه ابوريحان به شرح فلزات و جواهرات قاره هاي آسيا، آفريقا و اروپا مي پردازد و ويژگي هاي فيزيکي چون بو، رنگ، نرمي و زبري حدود300 نوع کاني را شرح مي دهد. سرانجام اينکه از آثار تاليف شده ابوريحان مي توان به “آثار الباقيه عن القرون الخاليه” اشاره کرد، کتابي که در آن بيروني مبدا تاريخ ها و گاه شماري اقوام مختلف را بررسي کرده است. اين کتاب که از آن تحت عناويني چون “تاريخ اديان” ياد مي شود افکار، عقايد و انديشه هاي اقوامي چون ايرانيان، يونانيان، يهوديان و مسيحيان مورد بررسي قرار گرفته است. از ديگر آ ثار باقيمانده ابوريحان ترجمه هاي اوست، ترجمه هايي که اغلب از زبان هندي به زبان عربي بوده است که از آن جمله مي توان به آثاري چون “سيد هانتا”، “المواليد الصغيره” و “کلب ياره” اشاره کرد. همچنين وي داستان هايي از زبان فارسي به عربي ترجمه کرده که “شادبهر” يا همان “حديث قسيم السرور” و “سرخ بت” و “خنگ بت” از مشهورترين آنهاست اما سواي آنچه عنوان شد آنچه بيروني را نسبت به اغلب دانشمندان متمايز مي کند شخصيت علمي بي بديل اوست؛ چنانچه وي به مطالعه پديده هاي قابل مشاهده در طبيعت و همچنين در وجود انسان گرايش بسياري داشت. در بين علوم مختلف علاقه مند به آناليز رياضي بود و در اين زمينه استعداد بسياري داشت. ناگفته نماند او مقاله هايي در مورد زمين پيمايي و جغرافي ارائه داده است.
در ضمن شيوه هاي اندازه گيري زمين و فاصله روي آن را از طريق مثلث بندي معرفي نمود. جالب آنکه اين دانشمند مسلمان شعاع زمين را ارزيابي کرد که اين اندازه گيري تا قرن دهم در کشورهاي غربي به دست آورده نشده بود.
در اين بين کتاب “قانون مسعودي” وي شامل جدولي است که در آن مختصات ششصد مکان ارائه شده و در زمانه خودش از آثار بي نظير به حساب مي آمده است.
هرچند ابوريحان بيروني، بنا به آن داستاني که قبل از مرگش خواهان دانستن مسئله بوده تا بداند و بميرد و بهتر از آن بوده که نداند و بميرد در سن78 سالگي در غزنه بدرود حيات گفت اما اين مرگ، مرگ جسماني بود زيرا آن کس که آثاري ماندگار از وي بماند هيچ گاه نمي ميرد.
منبع:روزنامه رسالت
/ن