مقدمه:
یکی از موضوعاتی در باب احکام و چرایی ان مورد سؤال و گفتگو قرار دارد این است که چرا در هنگام نماز، "مرد باید جلوتر از زن بایستد؟

در ابتدا باید گفت که فقهاء در لزوم و عدم لزوم عقب تر ایستادن خانم ها از مردها در نماز اختلاف نظر دارند و لزوم این مسئله مورد اتفاق تمام فقهاء و مراجع تقلید نیست.

بلکه بعضی از مراجع معظم تقلید حکم به لزوم عقب ایستادن خانم ها داده اند. اما بعضی دیگر از مراجع این حکم را لازم ندانسته و فرموده اند:

اگر جلوتر از مرد هم بایستد اشکال ندارد، ولی بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد و بعضی دیگر عقب تر ایستادن زن از مرد را احتیاط مستحب دانسته اند و بعضی هم جلوتر ایستادن زن و یا مساوی با مرد ایستادن زن را مکروه می دانند. (1)

در این فرصت بر آن شده ایم ابتدا اشاره ای به مصالح ومفاسد احکام داشته باشیم. در ادامه به بعضی جکمت های سوال فوق پاسخ داده و در پایان نظر علما و مراجع تقلید معاصر را اشاره خواهیم کرد .با ما همراه باشید.

احکام خدا بر اساس مصالح و مفاسد
در خصوص چرایی و علت این حکم فقهی، توجه به این نکاتی ضروری است که در ادامه به آن موارد اشاره می نماییم.

بر اساس نظریه ی صحیح و درست که فقهاء و دانشمندان شیعه بدان معتقدند، احکام خداوند بر اساس مصالح و مفاسد است؛ یعنی اگر انجام عملی دارای منفعت مهم و حیاتی است، آن عمل واجب خواهد بود یا اگر منفعت آن حیاتی نباشد آن عمل مستحب است؛

و اگر انجام عملی، دارای ضرر خطرناک و مهلک باشد، انجام آن حرام؛ و اگر ضرر آن خطرناک و مهلک نبوده، مکروه است؛ و در صورتی که منفعت یا ضرر آن غالب نباشد و مساوی الطرفین باشد آن عمل مباح است؛

البته منظور از منفعت و ضرر صرف منفعت و ضرر مادی نیست بلکه به معنای عام و گسترده است که به جامعیت و گستردگی ابعاد وجودی انسان می باشد.

مشکل بودن کشف مصالح و مفاسد
هرچند اصل کلیت این قاعده که احکام الهی بر اساس مصالح و مفاسد است، قطعی و یقینی است ولی کشف مصالح و مفاسد در جزئیات و مصادیق، بسیار مشکل است.
چون اولاً: نیازمند داشتن امکانات وسیع، در ابعاد مختلف علمی است.

و ثانیاً: بشر هر قدر از نظر علم و صنعت پیشرفت کند، باز معلومات او در برابر مجهولاتش، قطره ای است در برابر دریا "جز اندکی از دانش به شما داده نشده است. (2)

و شاید علت عدم بیان علت و فلسفه تمام احکام، از سوی اولیاء الهی دین، یکی این بوده که بیان تمام اسرار احکام برای انسان هایی که بسیاری از حقایق علمی هنوز برایشان کشف نشده،

مانند گفتن معما و لغز است، که چه بسا موجب تنفر شنوندگان گردد، امام علی (علیه السلام) می فرماید: "مردم، دشمن آن چیزی هستند که نمی دانند. (3)" لذا اولیاء الهی در حد فهم انسان ها به بعضی از علت ها و فلسفه ها و احکام اشاره نمودند.

علاوه این که، هدف از دین و شریعت، آراستگی انسان ها به خوبی های علمی و عملی، و اجتناب از زشتی های فکری و عملی است، و این هدف با عمل به شریعت به دست می آید،

ولو این که افراد فلسفه و علت احکام را ندانند، نظیر این که: مریض با انجام دادن دستورات پزشک، بهبودی را به دست می آورد و لو فایده و فلسفه، دارو و دستورات پزشکی را نداند.

مضافاً این که: مؤمنین، چون اطمینان و یقین دارند به این که دستورات دینی، از کسانی صادر می شود که علم و آگاهی آنان خطاناپذیر است، پس یقین به اثربخشی و مفید بودن این دستورات دارند.

امکان دسترسی به ضوابط کلی احکام
هرچند فهم علت و فلسفه احکام مشکل است، ولی پیدا نمودن ضوابط کلی احکام، امر ممکنی است. البته کلیت در مسایل حقوقی، مثل کلیت در مسایل فلسفی نیست که استثناء ناپذیر باشد بلکه کلیت در مسایل حقوقی و اجتماعی به معنای اکثری است و لذا قابل استثناست. (4)

چرا به هنگام خواندن نماز مردان جلوتر از زنان می ایستند؟
ارزش و مقامی زن و مرد به جلو ایستادن نیست.
خداوند با این که برای زن ارزش و مقامی بالاتر از مرد قائل است و در بعضی موارد برابر با مرد، چرا در هنگام نماز، مرد باید جلوتر از زن بایستد؟

خداوند متعال برای زن ارزش و مقامی بالاتر از مرد قائل نشده است، چرا که از دیدگاه قرآن، افراد انسان (چه مرد و چه زن) از نظر حقیقت انسانیت و مسایل ارزشی یکسانند و هیچ یک بر دیگری جز به تقوا و عمل صالح بیشتر، برتری ندارد: (إن أکرمکم عندالله أتقکم)(5)

(من عمل صالحاً من ذکر أو أنثی و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیبه و لنجزینّهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون) (6)

مرد یا زن، کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه [و نیکو حیات [واقعی] میبخشیم و یقیناً بهتر از آنچه انجام داده اند به آنان پاداش میدهیم.

قرآن، اگر در جایی از مردان شایسته ای همچون لقمان حکیم سخن میگوید، در جای دیگر نیز از زنان شایسته نام میبرد؛ مانند همسر فرعون (7) و حضرت مریم (8) و….همانگونه که مردان، دارای اندیشه، اراده و اختیارند و برای رسیدن به تکامل و قرب الهی وظایف و تکالیفی بر عهده آنهاست،.

تفاوت زن و مرد در احکام الهی
زنها هم همین گونه هستند و در این جهت، هیچ امتیازی بین زن و مرد وجود ندارد، ولی در بعضی احکام و وظایف با یکدیگر متفاوتند. وظایفی به عهده مردان است و بر عهده زنان نیست و بالعکس و این تفاوت برای این است که طبیعت و آفرینش زن و مرد متفاوت است.

خدای متعال، به مقتضای حکمت بالغه خود و مصالح و مفاسدی که پشتوانه احکام اوست، وظایفی برای مرد و وظایفی برای زن معین کرده است: (لاتبدیل لخلق الله) (9 )

مقام زن به رئیس حکومت یا قاضی یا امام جماعت بودن مردها نیست
همانطور که مرد نمیتواند فرزندی به دنیا بیاورد، زن هم نمیتواند برخی از کارهای طاقت فرسا چون امامت، رهبری، سیاست و کشورداری را به عهده بگیرد.

اگر اسلام اجازه نداده است زن رئیس حکومت یا قاضی و امام جماعت شود، برای آن است که هر یک از آنها، از شئون سیاسی جامعه است و در شئون سیاسی، زن باید پشت سر مرد بایستد نه پیش روی او و این به معنای برتری مرد بر زن نیست.

نظریه علم علم فیزیولوژی در مورد زنها
در علم فیزیولوژی هم گفته شده که زنان از نظر مغز، قلب، شریانها، اعصاب و عضلات بدنی، با مردان تفاوت دارند. در زندگی زنان، «احساس» و در حیات مردان تعقّل غلبه دارد. (البته متوسط زنان و مردان این گونه هستند).

و به علت همین تفاوتی که در آفرینش زن و مرد وجود دارد، قوانین اسلام هم با آفرینش انسان سازگار است، به همین جهت، در اسلام، وظایف و تکالیف عمومی و اجتماعی که به تعقل و صلابت بیشتری نیاز دارد؛ مانند حکومت، امامت، قضاوت، جهاد ابتدایی و… به عهده مردان قرار داده شده است .

و وظایفی را که ارتباطش با احساس، بیشتر از تعقّل است و زن، بهتر از مرد میتواند از عهده آن برآید؛ مانند پرورش و تربیت اولاد و آشنا کردن آنها به وظایف اجتماعی، تدبیر منزل و… مخصوص زنان قرار داده است.

عفّت زن اقتضا میکند که عقبتر از مرد بایستد
از سوی دیگر، برای این که عفت و عصمت زن اهمیت بسیاری دارد، خداوند متعال، بعضی از کارهای اجرایی، مانند امامت، قضاوت و… را که سر کار انسان با نامحرمان بسیار است .

به عهده مردان گذاشته و جلوتر ایستادن مردها از خانمها در نماز هم که در بعضی روایات به آن اشاره شده است(10). ممکن است به همین جهت باشد. عفّت زن اقتضا میکند که عقبتر از مرد بایستد. ( تا جلب توجه نکند ).

این نکته هم شایان توجه است که ( از نظر آمام خمینی ) جلوتر ایستادن زن از مرد مکروه است نه حرام؛ یعنی مستحب است در حال نماز خواندن مرد جلوتر از زن باشد (11)(12)

رعایت عفت و حیا به ویژه برای زنان.
از آنجا که زن همانند گل است و خواسته یا ناخواسته چشم های محرم یا غیر محرم را می رباید، شارع مقدس برای صیانت زن، دستوراتی واجب یا مستحبی را در نماز یا غیر آن داده است.

آب ریختن به دست ها از داخل آرنج هنگام وضو، کنار هم قرار دادن پاها هنگام قیام، ابتدا زانوها را روی زمین قرار دادن پیش از رفتن به سجده، گذاشتن آرنج ها و شکم بر زمین و چسباندن اعضای بدن به یکدیگر هنگام سجده و… همگی نشان دهنده آن است که:

این کارها مانع از در معرض دید قرار گرفتن برجستگی های بدن زن به ویژه در نماز که با نشستن و برخاستن و رکوع و سجود همراه است خواهد بود .

تصور این امر به ویژه در زنانی که چادر نمی پوشند راحت تر است – از جمله دستورات دیگر برای صیانت زن جلوتر قرار گرفتن مردان از زنان در هنگام نماز با تأکید بیشتر و در جاهای دیگر با تأکید کمتری است.

حیا زن در گام برداشتن و گفتگو هنگام صحبت
حرکت توأم با حیا و آزرم دختر شعیب، به هنگام آمدن به نزد موسى علیه‌السلام و گفتگو با وى:«فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَى اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا ...؛(13)

ناگهان یکى از آن دو زن به سراغ او آمد در حالى که با نهایت حیا گام برمى‌داشت، گفت: پدرم از تو دعوت مى‌کند تا مزد آب دادن گوسفندان را که براى ما انجام دادى به تو بپردازد....»

یکی از آن دودختر به سراغ موسی(ع) آمد،درحالی که با نهایت حیا و عفت گام برمی داشت.از آنجا که دختر شعیب (ع)،موسی(ع) را به هنگام بیرون کشیدن از چاه،انسانی نیرومند یافته بود و در مسیر راه پاکی و امانت داری اوراآزموده بود.

تاآنجا که حاضر نشد دختر جوانی،پیش روی او راه برود از این رو که باد لباس او را جابه جا می کند،یا حاضر نیست به پشت سرزن نگاه کند.(14)

براساس برخی روایات، دختر برای راهنمایی، از پیش رو حرکت می کرد و موسی از پشت سرش. باد بر لباس دختر می وزید و ممکن بود لباس را از اندام او کنار زند، حیا و عفت موسی اجازه نمی داد چنین شود به دختر گفت من از جلو می روم، بر سر دو راهی ها مرا راهنمایی کن.

حاصل آن که دلیل این حکم، روایات متعددی است که از پیشوایان معصوم رسیده است و شاید یکی از حکمت های آن چنان که گفته آمد اهتمام و اصرار شارع بر حفظ عفت و حیای زنان و دور نگه داشتن مرد از توجه به غیر خدا هنگام نماز باشد.

کمال عبادات به حضور قلب داشتن
روح و کمال تمام عبادات به حضور قلب و توجه آن، به درگاه ذات حق تعالی می باشد، به گونه ای که هیچ عبادتی، بدون توجه قلبی، مورد قبول و رحمت ذات حق تعالی واقع نمی شود (15)

. رسول اسلام (صلی علیه وآله) فرمود: همانا بهره ای از نمازت نداری، مگر به همان مقدار که توجه به خدا داشته باشی؛ و در کلام دیگری فرمودند: خدای تعالی را به گونه ای عبادت کن که گویی او را می بینی، که اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند. (16)

امام خمینی (ره) فرمودند: فوائد و نتایجی که در آیات و روایات، برای عبادت و نماز بیان کردند، بدست نمی آید، مگر آن که، حضور قلب باشد. (17)

حضرت در کلام دیگری فرمودند: خدای تعالی را به گونه ای عبادت کن که گویی او را می بینی، که اگر تو او را نمی بینی، او تو را می بیند(18)

) و به همین خاطر است که در اسلام برای نماز آداب و شرایط خاصی ذکر شده است تا حضور قلب در نماز حفظ شود و از چیزهایی که باعث پرتی حواس و از بین رفتن حضور قلب می شود نهی شده است.

مثلا فرموده اند: در حال نماز، به اطراف نگاه نکنید، با دست و بدن خود بازی مکنید، نگاه به نقش انگشتر و کتاب نکنید، گوش به حرف های دیگران مکنید، مکان نماز زنان از مردان جدا باشد و یا بین آنان مانع و حائلی وجود داشته باشد و زنان عقب تر از مردها بایستند

فلسفه آداب نماز محافظت از حضور قلب
با نگاهی به آداب نماز، شاید بتوان گفت که، بیشتر این آداب، برای محافظت از حضور قلب در نماز می باشد؛ مثلا فرموده اند: در حال نماز، به اطراف نگاه نکنید.

با دست و ریش بازی مکنید، نگاه به نقش انگشتر و کتاب نکنید، گوش به حرف های دیگران مکنید، در جاده، خیابان، کوچه، مقابل آتش، چراغ، آشپزخانه، کوره ی آتش، روبروی عکس، مجسمه ی انسان یا حیوان، مقابل قبر و در قبرستان نماز نخوانید. (19)

و شاید بر همین اساس چون زیبایی و جذابیت ها ی زن (در بسیاری از موارد)، برای توجه به او، بیشتر از مرد است، دستور دادند که زن جلو یا مساوی مرد نماز نگزارد مگر این که فاصله یا پرده ای باشد، که در این صورت کراهت یا حرمت برداشته می شود و نماز باطل نخواهد بود. (20)

فتاوای مراجع عظام تقلید: آیا زن میتواند در نماز مساوی یا جلوتر از مرد بایستد؟
(1) . برخی نمازشان را باطل نمی دانند ولی میفرمایند: بهتر است نمازشان را دوباره بخوانند، مانند:آیات عظام امام خمینی، اراکی، نوری همدانی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر بایستد و با هم وارد نماز شوند، بهتر آن است که نماز را دوباره بخوانند.

(2). برخی نمازشان را بنابراحتیاط واجب باطل می دانند و میفرمایند: باید نمازشان را دوباره بخوانند، مانند:آیةالله العظمی سیستانی: اگر زن هم ردیف مرد یا جلوتر بایستد و با هم وارد نماز شوند ـ بنا بر احتیاط واجب ـ باید نماز را دوباره بخوانند.

و اگر یکی زودتر از دیگری مشغول نماز شود، نماز نفری که دیرتر تکبیرة الاحرام را گفته، بنا بر احتیاط واجب باطل است و نماز نفر اول که زودتر تکبیرة الاحرام را گفته، در صورتی که آنچه در مسأله {۸۸۸} ذکر شده را انجام دهد صحیح است.

و گرنه نماز نفر اول هم، بنا بر احتیاط واجب، باطل است امّا اگر این کارها امکان پذیر نیست نماز را ادامه می‌‌دهد و در این صورت، نماز نفر اول صحیح است..

(3). برخی نمازشان را صحیح می دانند ولی ثواب نماز را کمتر می دانند، مانند:
آیةالله العظمی گلپایگانی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر بایستد نماز هر دو صحیح است، چه با هم وارد نماز شوند یا به ترتیب؛ بلی ثواب نماز هر کدام که بعد مشغول نماز شده اند کمتر است.

(4) . برخی نمازشان را صحیح می دانند ولی ثواب نماز را کمتر می دانند و می فرمایند: دو باره اعاده کنند، مانند:

آیةالله العظمی صافی گلپایگانی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر بایستد نماز هر دو صحیح است، چه با هم وارد نماز شوند یا به ترتیب؛ بلی ثواب نماز هر کدام که بعد مشغول نماز شده اند کمتر است ولی بنابراحتیاط موکّد، سزاوار است در صورتی که هر دو با هم وارد نماز شوند هردو، و در صورتی که به ترتیب وارد شده باشند کسی که بعد وارد شده، نماز را اعاده نماید.

(5). برخی نمازشان را در فاصله کمتر از یک وجب باطل می دانند و می فرمایند: دو باره اعاده کنند، مانند:

آیةالله العظمی خوئی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر در کمتر از یک وجب بایستد و با هم وارد نماز شوند باید نماز را دوباره بخوانند، ولی اگر یکی زودتر از دیگری به نماز بایستد فقط کسی که بعد مشغول نماز شده باید نمازش را دوباره بخواند.

آیةالله العظمی تبریزی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر در کمتر از یک وجب بایستد و با هم وارد نماز شوند باید نماز را دوباره بخوانند، ولی اگر یکی زودتر از دیگری به نماز بایستد، نماز او بنابرأظهر صحیح است و کسی که بعد مشغول نماز شده، باید نمازش را دوباره بخواند.

(6) . برخی نمازشان را باطل می دانند و می فرمایند: دو باره اعاده کنند، مانند:آیات عظام: فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی: اگر زن در کنار مرد یا جلوتر بایستد و با هم وارد نماز شوند نماز هر دو باطل است، امّا اگر یکی قبلاً وارد نماز شده باشد نماز او صحیح و نماز دومی باطل است.

(۷). برخی نمازشان را مکروه می دانند و می فرمایند: دو باره اعاده کنند، مانند:

آیةالله العظمی بهجت: نماز خواندن زن جلوتر از مرد یا مساوی و همدوش با مرد مکروه است بنابراظهر، مگر این که بین آن دو، چیزی مانند پرده و مانند آن حائل بشود و یا اینکه بین آن دو به مقدار حداقل یک وجب و حداکثر ده ذراع که حدود پنج متر می شود فاصله باشد، که در این صورت کراهت کم و یا برداشته می شود.

آیةالله العظمی جوادی آملی: مکروه است که زن در نماز جلوتر از مرد نمازگزار یـا محـاذى او باشد. کراهت یاد شده در غیر مکّه است.

هرگاه زن و مرد با هم نماز را شـروع کردند و زن جلو یا محاذى مرد نمازگزار باشد مستحب است هر دو نمـاز خـود را اعاده کنند و اگر یکى بعد از دیگرى به گونه وارد نماز شد که زن مقدّم یا محاذى باشد، کسىکه نماز او دیرتر شروع شده،احتیاطاً نماز را اعاده نماید.

(۸). برخی نمازشان را صحیح می دانند و می فرمایند: بنابراحتیاط واجب یک وجب بینشان فاصله باشد، مانند:

آیةالله العظمی امام خامنه ای: بنابراحتیاط واجب باید میان زن و مرد در حال نماز حداقل یک وجب فاصله باشد، و در این صورت اگر زن و مرد محاذی یکدیگر بایستند یا زن جلوتر از مرد بایستد، نماز هر دو صحیح است.

(۹). برخی می فرمایند: اگر بدون رعایت فاصله مناسب باشند بنابراحتیاط مستحب نماز را دو باره اعاده کنند، مانند:

آیةالله العظمی شبیری زنجانی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر، بدون رعایت فاصله مناسب بایستد و با هم وارد نماز شوند احتیاط مستحب آن است که نماز را دوباره بخوانند و اگر یکی بعد از دیگری به نماز بایستد احتیاط مستحب آن است که دومی نمازش را دوباره بخواند.

(۱۰). برخی می فرمایند: اگر کمتر از یک وجب فاصله داشته باشند باید نماز را دو باره اعاده کنند، مانند: آیةالله العظمی وحید خراسانی: اگر زن برابر مرد یا جلوتر، در کمتر از یک وجب بایستد و با هم وارد نماز شوند باید نماز را دوباره بخوانند؛ و همچنین است بنابراحتیاط واجب در صورتی که یکی زودتر از دیگری به نماز بایستد.

(۱۱) .برخی نمازشان را صحیح میدانند ولو بینشان فاصله نباشد، مانند:

آیةالله العظمی مظاهری: اگر در نماز زن هم ردیف مرد یا جلوتر از او باشد اشکال ندارد، گرچه بین آنها فاصله ای نظیر پرده نباشد، ولی مستحب است زن عقب تر از مرد بایستد و جای سجدۀ او از جای ایستادن مرد کمی عقب تر باشد و اگر برابر هم باشند ده ذرع (تقریبا پنج متر) میان آنها فاصله باشد.(21)

نتیجه:
در مجموع به نظر می رسد اگر گفته شده است که خانم ها باید عقب تر از مردها بایستند شاید بدین خاطر است که زنان با توجه به ساختار وجودی و طبیعی آنهاست.

ازنظر زیبایی ها و جذابیت های خاصی برخوردار هستند که اگر در نماز جلوتر از مردها حتی مردان محرم خود بایستند چه بسا ناخواسته ممکن است .

باعث جلب توجه مردها و حواس پرتی و از بین رفتن حضور قلب آنها در نماز بشوند، این در حالی است که معمولا ویژگی های جسمی مردها موجب جلب توجه زنان نمی شود.

به نظر می رسد یکی از حکمت های این که در آموزه های دینی دستور داده اند زن جلوتر و یا مساوی با مرد نماز نگذارد و عقب تر از مرد بایستد همین مساله باشد.

1. هرچند همه احکام بر اساس مصالح و مفاسد است؛ و هر حکمی دارای فلسفه و علتی است؛ ولی بیان و کشف علت تمام جزئیات احکام، کار بسیار مشکلی است؛ نهایت این که بتوان ضوابط کلی برای احکام بیان نمود؛ که البته کلیت در این جا به معنای اکثری است که قابل استثناست.

۲. روح و کمال تمام عبادات به حضور قلب و توجه آن، به درگاه ذات حق تعالی می‌باشد، به گونه‌ای که هیچ عبادتی، بدون توجه قلبی، مورد قبول و رحمت ذات حق تعالی واقع نمی‌شود و از اعتبار ساقط است.

بر همین اساس، شاید آدابی که از سوی نبی خاتم (صلی الله و علیه وآله) و ائمه (علیهم السلام) در خصوص نماز بدست ما رسیده است، برای محافظت توجه قلبی، در نماز باشد.

۳. نزدیک هم بودن زن و مرد در یک مکان، در حال نماز، با توجه به جذابیت زن برای مرد (حداقل بعض موارد)، مخّل و مضر به توجه قلبی در نماز می‌باشد.

پی نوشت:
1. توضیح المسائل مراجع، سید محمد حسن بنی هاشمی، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ 17، 1390ش، ج1، مسئله886.
2 .و ما اوتیتم من العلم الا قلیلاً، اسراء(۱۷) ۸۵.
3. الناس اعداء ماجهلوا"، میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۸۴۹.
4. بر گرفته از پاسخ ۱۹۶۷، نمایه فلسفه حلیت میگو.
5 . سوره حجرات، آیه13
6.سوره نحل، آیه97
7.سوره تحریم، آیه 11
8.سوره آلعمران، آیه42
9. سوره روم، آیه30
10. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج80، ص197.
11. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج1، ص148-
12.معاد در قرآن - پرسش و پاسخ - از آیات و آخبار مربوطه - تهیه و تنظیم از محمد امینی گلستانی.
13. سوره قصص ، آیه۲۵.
14.تفسیر نورالثقلین،ج4 ص124 و بحار ج 13 و ص32
15. سر الصلوه، امام خمینی، چاپ پیام آزادی، ص ۳۶، ۵۸
16. سر الصلوه، امام خمینی، ص ۴۹، ۵۰، ۵۱.
17. سر الصلوه، امام خمینی، ص ۵۳.
18. امام خمینی، سر الصلوة، چاپ پیام آزادی،تهران، ص 49-53.
19. توضیح المسائل مراجع، مسأله، ۸۹۸؛ سر الصلوه، ص ۵۸.
20. توضیح المسائل مراجع، مسأله، ۸۸۸.
21.توضیح المسائل مراجع، مسأله ۸۸۷.

منابع:
http://sraj.ir/fa/index.php/node/545-2016-02-01-06-32-50
https://hawzah.net/fa/Note/View/57675
https://www.pasokhgoo.ir/node/84261
https://www.yjc.ir/fa/news/6516545
http://ch-tasnim.blogfa.com/post/39
https://wikiporsesh.ir
https://fa.wikifeqh.ir

چرا به هنگام خواندن نماز مردان جلوتر از زنان می ایستند؟

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته