امام خمینی رضوان الله علیه اشاره دارد به اینکه ماه محرم و صفر ست که اسلام را زنده نگه داشته است.در حقیقت دنیای امروز به حقیقت این حرف امام کاملا رسیده است
.
زیرا به موازات پیشرفت این مکتب و فرهنگ عاشورایی در طول تاریخ، شبهاتی پیرامون عزاداری بر اهل بیت(ع) یا از طرف دشمنان و یا از سوی مذاهب مختلف و یا از سوی اذهان حقیقت جو و حقیقت یاب مطرح بوده و هست .
این شبهات در رابطه با مسئله عزاداری و محرم در این ماه، به طور مفصل مطرح می شود.شبهاتی که که غالبا مطرح می گردد و این شبهات در ذهن جوانهای ما اثر نامطلوبی می گذارد
.
حَلِّ این شبهات و اشکالات در هر عصری می تواند به نوعی به رشد و بالندگی این مکتب کمک و یاری رسان باشد که در این مطلب هم به یکی دیگر از شبهات اشاره می کنیم.
یکی از شبهات (دیگری که هیچ پایه و اساس علمی هم ندارد و نشان از بی سوادی و عدم مطالعه تاریخ توسط شبه کننده با استفاده از فضای اینترنت و ماهواره و رسانه های تلویزیونی به آن اشاره می کنند) این استکه:
شام غریبان گرفتن اهل بیت علیه السلام در خرابه های شام در عصر و غروب شب عاشورا از جهت مسافت بین کربلا و شام ممکن نیست .لذا این یک دروغ دیکری است که از طرف شیعیان بنام شام غریبان مطرح گردیده است.
آیا پرسش و مطرح کردن شبهات عزاداری امر معقول و مطلوبی است؟
هم سؤال از علم خیزد هم جواب همچنانکه خار و گُل از خاک و آب
در پاسخ باید گفت پیشرفت جامعه و فرهنگ آن در گرو پرسش های حقیقت جویانه و پاسخ های عاقلانه و عمیق آن است به همین جهت پیشوایان دینی، خصوصاً امامان معصوم(ع) سخت بر امر پرسش و سؤال نمودن تأکید و پافشاری نموده اند.
از جمله امام باقر(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل نموده است که فرموده است: «العلم خزائن و مفتاحها السّؤال فاسئلوا یرحمکم اللّه فانّه یؤجر فیه اربعة السّائل و المعلّم و المستمع و المجیب لهم؛[1]
علم گنیجنه هایی است و کلید آن پرسش است پس سؤال کنید! خدا شما را مورد رحمتش قرار دهد، زیرا پرسش باعث می شود، چهار کس اجر برد، پرسشگر، معلّم، شنونده و کسی که جواب می دهد.»
لذا از طرح شبهات و نقد و انتقاد نباید ترسید چرا که شبهات و پاسخ آن «بنیان های معرفتی انسان را به مسائل اسلامی و مؤلّفه های فرهنگ تقویت می کند و نباید فراموش کرد که در پرتو این پشتوانه نظری، ایمان آدمی نیز تعالی می یابد،
زیرا ایمان بر پایه معرفت و خردورزی شکل می گیرد. از این رو اگر توجیه و تبیین موجّهی از عزاداری ارائه گردد، (و شبهات مطرح شده برطرف شود) پایه های باور جوانان و نسل معاصر نسبت به این موضوع تقویت خواهد شد.» [۲]
آیا مراسم شام غریبان، غروب عاشورا در خرابه های شام برگذار شده است؟
اگر در معنای شام غریبان و اتفاقات عصر عاشورا دقت کنیم . به بی پایه بودن شبهه پی خواهیم برد.شام غریبان در لغت و اصطلاح
یکی از معانی واژه غریب، دور افتاده از وطن است و گاهی برای کسی که بی یار و یاور مانده است نیز از واژه غریب استفاده می‌شود. [3] شام غریبان نیز به معنای شب ِ مردم غریب و دورافتاده از یار و دیار آمده است.[4]در اصطلاح و در مرثیه‌های پارسی زبان، به غروب آفتاب روز عاشورا و سوگواریِ شبانه این شب گفته می‌شود[5]
شب یازدهم محرم را شب شام غریبان نام نهاده‌اند. در این شب، به گوشه‌ای از مصائب حضرت زینب کبرا (سلام‌الله‌علیها) بعد از شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السّلام) اشاره می‌شود.
شام غریبان، مراسم مذهبی شیعه است که در غروب روز عاشورا برگزار می‌گردد. سوزاندن خیمه‌های خانواده حسین بن علی و به اسارت گرفتن خانواده حسین بن علی توسط لشکر یزید بن معاویه درون مایهٔ این مراسم است. در این مراسم عزاداران با روشن کردن شمع به عزاداری می‌پردازند. [6]
شام غریبان در لغت، به معناى شب مردم غریب و از یار و دیار دور افتاده است، شام مسافران که وحشتناک مى‌باشد. شام غریبان گرفتن: زارى کردن به درد، چنان که بر وفات کسى گریستن و غم نمودن. شب اول وفات کسى براى خانواده آن کس، شب یازدهم محرم و عزادارى بعد از آن شب. [7]
در اصطلاح، به مراسم سوگوارى شبانه در شب یازدهم محرم گفته مى‌شود که مردم به صورت دو گروه مجزا، پس از غروب آفتاب عاشورا در مسجدها و تکیه‌ها، با خواندن نوحه‌هاى غمگین، یاد اسراى اهل بیت را گرامى مى‌دارند
این برنامه، اغلب با در دست داشتن شمع هایى و در شب تاریک یازدهم محرم انجام مى‌گیرد و بیشتر از کودکان و نونهالان در این سوگوارى تمثیلى استفاده مى‌شود. یاد کردى است از آوارگى اهل بیت امام حسین علیه السلام و کودکان بازمانده از شهداى کربلا که در غروب عاشورا، بى‌پناه و درمانده در ظلمت اندوهبار شب، در دشت و بیابان کربلا به سر آوردند.
در این شب، «مراسمى ساده و غم‌انگیز برپا مى‌شود و عزاداران با لباس هاى سیاه و شمعى افروخته در دست گرفته، کاه بر سر مى‌پاشند و نوحه‌هاى غم‌انگیز مى‌خوانند و دسته دسته در معابر حرکت مى‌کنند و هر چند قدم، مدتى مى‌نشینند و مى‌گریند، آرام و غمناک. در این مراسم به کلى سینه زنى نمى‌شود و علم و بیرق نیز حرکت داده نمى‌شود». [8]
اگر شبهه کننده در معنای شام غریبان دقت شود ربطی بین شام غریبان و شام در سوریه پیدا نمی کرد . یعنی شبهه کننده معلوم است هیچ به معنای شام غریبان دقت نگرده است.
فقط مغرضانه به دنبال خام کردن مخاطب است. در حالیکه که هر گردی گردو نیست..
تاریخچه سوگواری شام غریبان
این عزاداری، تا قبل از مظفرالدین شاه، در تهران معمول نبود و چون نوحه دسته‌گردانی شام غریبان به زبان ترکی است، می‌توان حدس زد که این عزاداری همراه ترک‌ها با مظفرالدین شاه، به تهران آمده باشد؛ چنان‌که بزرگترین شام غریبان را هم در مسجد شیخ عبدالحسین، تکیه ترک‌ها می‌گرفتند. [9]در کتاب‌های زیارات، برای عصر روز عاشورا، زیارتی وارد شده که به منزله عرض تسلیت به پیغمبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع)، یعنی صاحبان عزا است. شاید مراسم شام غریبان نیز از این زیارت ناشی شده باشد.[۱۰]
شام غریبان» از چه کجا نشا ت گرفته شده ا
عزاداری شامگاه عصرعاشورا در ادامه عزاداری همان روز بوده و دارای اجر و پاداش است. شام غریبان، اولین شبی است که اهل بیت امام حسین(ع)، بعد از شهادت آن‌حضرت و فرزندان و اصحابش، با مظلومیت و غربت، در دست دشمنان اسلام و اهل بیت پیامبر، به اسیری گرفته شدند. زنان و کودکانی که همسران و پدران و دیگر مردان خاندان خود را از دست داده و آنان را با بدن‌هایی بی‌سر و غرقه در خون، در بیابان کربلا ترک کرده و خود نیز به اسارت برده شدند. شاید این روایت نیز ناظر به عزاداری شب شام غریبان باشد
«جَابِرٍ الْجُعْفِی قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ فِی یَوْمِ عَاشُورَاءَ فَقَالَ لِی هَؤُلَاءِ زُوَّارُ اللَّهِ وَ حَقٌّ عَلَى الْمَزُورِ أَنْ یُکْرِمَ الزَّائِرَ مَنْ بَاتَ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ لَیْلَةَ عَاشُورَاءَ لَقِیَ اللَّهَ مُلَطَّخاً بِدَمِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَأَنَّمَا قُتِلَ مَعَهُ فِی عَرْصَتِهِ [عَصْرِهِ] وَ قَالَ مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ أَیْ یَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ [أَوْ] بَاتَ عِنْدَهُ کَانَ کَمَنِ اسْتُشْهِدَ بَیْنَ یَدَیْهِ».[11]
جابر جعفى گوید: در روز عاشورا محضر امام صادق(ع) رسیدم، آن‌حضرت به من فرمود: «این گروه [زائرین امام حسین ع) میهمانان خدا بوده و بر میزبان واجب است که مهمانش را اکرام نماید،
کسى که نزد قبر مطهر حضرت امام حسین(ع) در شب عاشورا به صبح آورد روز قیامت خدا را ملاقات می‌کند در حالى که به خون خودش آغشته بوده گویا در رکاب حضرت امام حسین در عرصه کربلا شهید گشته است.
و کسى که قبر امام حسین را روز عاشورا زیارت کرده و کنار قبر شب را به صبح آورد مانند کسى است که در مقابل آن‌حضرت شهید شده باشد
اما عنوان و اصطلاح «شام غریبان» و یا معادل عربی آن برای شامگاه بعد از عاشورا برگرفته از روایات نیست و شاید الهام گرفته از این شعر حافظ باشد که متناسب با غربت اهل بیت در این شب اندوه بار است:
نماز شام غریبان چو گریه آغازم
به مویهای[12] غریبانه قصّه پردازم
به یاد یار و دیار آن‌چنان بگریم زار
که از جهان ره و رسم سفر براندازم[13]
اشتباه گرفتن خرابه شام با شام غریبان
پیمودن مسافت بین کربلاتا کوفه و کوفه تا شام بسیار بسیار طولانی است و این مطلب کاملا واضح است. برای اطلاع از خرابه شام به این بیان دقت کنید که :کاروان اسرای اهل بیت(ع) بعد از رسیدن به شام وارد مجلس یزید شدند و اتفاقاتی در آنجا رخ داد که حقانیت اهل بیت(ع) و قیام امام حسین(ع) را بیشتر نمایان کرد. بعد از وقایعی که در کاخ یزید رخ داد، به دستور او، اهل بیت را برای مدتی در شام سکنا دادند.
شیخ مفید این موضوع را چنین به تصویر کشیده است: «...سپس دستور داد زنان را در خانه جداگانه درآرند، و على بن الحسین(ع) نیز نزد ایشان باشد، پس خانه چسبیده به خانه یزید را براى ایشان خالى کرده، و چند روزى آن خاندان (عصمت) در آنجا ماندند...».[14]
از متن شیخ مفید همین مقدار دانسته می‌شود که محل اسکان اهل بیت(ع) خانه‌ای در جوار قصر یزید بود، و به ویژگی‌های دیگر آن پرداخته نشد، اما قطب راوندی روایتی مفصل‌تر نقل می‌کند:
«امام صادق(ع) فرمود: وقتى امام زین العابدین(ع) را با اهل بیت پیامبر نزد یزید آوردند، آنان را در خرابهاى که دیوارهایش سست بود قرار دادند.
یکى از آنها گفت: ما را در این خرابه قرار دادند تا بر سر ما خراب شود.
یکى از نگهبانان این را شنید و به زبان رومی گفت: اینها را بنگرید مىترسند که دیوار بر سر آنها خراب شود، در حالیکه این بهتر است از آن‌که فردا بیرونشان آورده و یکى بعد از دیگرى گردنشان را بزنند!
امام سجاد(ع) فرمود: به اذن خدا هیچ یک از این دو نمى‌شود. و همین طور هم شد.[15]
همان‌طور که مشاهده می‌شود؛ در این روایت که در کتابی مربوط به قرن ششم است؛ عبارت «بیت خراب» که به معنای خانه خراب یا همان خرابه است؛ آمده است.
نتیجه اینکه خرابه شام هیچ ربطی به شام غریبان ندارد. ظاهرا مستشکل بی اندازه مشکل روحی و روانی داشته است. برای هر بیسوادی هم این معلوم است که حضور آنها در عصر عاشور در خرابه شام برای گرفتن شام غریبان ممکن نبوده و محال است.
سند اشکال در کدام کتاب است
مستشکل و شبهه اندازه بفرمایند این شبهه وجود اهل بیت سید الشهدا در عصر عاشورا و رسیدن انها به شام در سوریه را در کدام کناب مطالعه کرده اند و اصولا منبع مطالعه ایشان کدام کتاب تاریخ شیعی و سنی می باشد.آنچه به نظر می رسد این است که استناد به مطالبِ بدون سند برای درست کردن شبهات عاشورا یی کار عده ای متعصب یا کسی که اصل بحث را اشتباه گرفته است، و بدنبال اشکار شدن حقیقت است بیان کرده اند.
در هر صورت ذهن مخاطب این شبهه که هیچ توجهی به اصل قضییه ندارد را با خود همراه می کند. و اورا گمراه خواهد کرد. در حالیکه مخاطب باید از او سوال کند کدام منبع و کتاب مستندی این مطلب را بیان کرده است. چرا آدرس غلط میدهید؟ شما هم خودتان غلط هستید هم شبهه شما غلط است
با مطالعه نقش حضرت زینب (س) و وقایع عصر عاشورا بهتر به شام غریبان پی می بریم.
نقش حضرت زینب (س) در شام غریبان
در واقعه خون‌بار و دردناک کربلا، حضرت زینب (علیهاالسّلام) حضوری فعّال و سازنده داشت، امّا آنچه به این حضور، جلوه دیگری می‌بخشد و آن‌را پُررنگ‌تر می‌سازد،نقش ویژه آن حضرت بعد از واقعه عاشورا در رهبری کاروان اُسرا است. دلیل این نام‌گذاری آن است که ایشان از این شب به بعد، پرستاری و اداره کاروان اسیران را بر عهده می‌گیرند و با از خودگذشتگی، کودکان بی‌سرپرست و زنان بی‌پناه اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) را گردآورد و از آنان در برابر دشمن پاسداری نمود.
عملکرد حضرت زینب (علیهاالسّلام) بعد از شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السّلام) به خاطر امتیازاتی از قبیل: وقت‌شناسی، عقل و تدبیر، فصاحت و بلاغت، شجاعت و شهامت و... تأثیر بسزایی داشت
و تحوّلات عظیمی به وجود آورد. ازجمله کارهای مدبّرانه و توأم با سیاست و کیاست حضرت زینب (علیهاالسّلام) این بود که، شخصی را فرستاد تا از یزید (لعنةالله‌علیه) بخواهد اجازه عزاداری و ماتم به آنها بدهد. [16]
عزا داری زمینه ساز قیام های بعد عاشورا
این عزاداری‌ها در ابتدای امر از نظر دشمنان بی‌اهمیت جلوه می‌کرد، چون اگر از اوّل احساس خطر می‌کردند جلوگیری می‌نمودند،
امّا همین کارها در واقع زمینه‌ساز قیام و انقلاب مردم، علیه قاتلان امام حسین (علیه‌السلام) و تحقّق بخشی از اهداف عالیه سیدالشهداء (علیه‌السلام) بود. تا آنجا که وقتی یزید شنید مردم بر قاتلان حسین (علیه‌السلام) نفرین می‌کنند، با شمر و همراهانش با خشونت برخورد کرد و گفت:
«و اللّه ِ! قَدْ کُنْتُ ارضی مِنْ طاعَتِکُمْ بِدونِ قَتْلِ الْحُسیْنِ لَعَنَ اللّه ُ بْنَ مَرْجانَة!؛ سوگند به خدا! که از اطاعت شما بدون قتل حسین (علیه‌السلام) راضی بودم. لعنت خدا بر پسر مرجانه که به چنین امر شنیعی اقدام کرد.» سپس اسباب سفر اسرا به مدینه را مهیّا نمود. [17]
پس عزاداری از همان عصر عاشوریعنی شام غریبان در همان شب یازدهم توسط اهل بیت سید الشهدا شروع گردید و ندای زینبی در کوفه و شام لزره بر اندام یزیدیان تا امروز انداخته است.
حمله به خیام در عصر عاشورا
از حوادث بسیار تکان‌دهنده در غروب عاشورا، سوزاندن خیمه‌های آل رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. این صحنه جان‌سوز در شرایطی اتفاق می‌افتاد که بدن‌های پاره‌پاره امام مظلومان و یاران ایثارگر و شهیدش در بیابان رها شده و قبل از آن خیمه‌ها غارت شده بودند. [۱8]دشمنان در تاراج خیمه‌های خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نور چشم زهرای بتول (علیهاالسّلام)، بر هم پیشی جستند، [۱۹]
تا جایی که خلخال از پای فاطمه دختر خردسال امام حسین (علیه‌السّلام) ربودند، [۲۰]و حتّی روبندها و چادر زنان و دختران را از آنها کشیدند و به یغما بردند. [۲1]
پس از غارت خیمه‌ها، عده‌ای از سربازان ابن زیاد شعله‌هایی از آتش آوردند و یکی از آنها فریاد می‌زد: «اَحْرِقُوا بُیُوتَ الظَّالِمِینَ؛ سراپرده ظالمین را بسوزانید.» [22]
در حالیکه خیمه‌ها به سرعت می‌سوخت و خاکستر می‌شد، حضرت زینب (علیهاالسّلام) در مقابل رفتارهای ناجوان‌مردانه و وحشیانه کافران یزیدی، به امام حی زمان خویش حضرت زین‌العابدین (علیه‌السّلام) مراجعه می‌کند.
و از ایشان چاره‌جویی می‌نماید. امام سجاد (علیه‌السّلام) که با حالت نزار و بیمار در خیمه‌ای در حال سوختن حضور داشتند، می‌فرماید: «علیکنّ بالفرار.» [23]
علامه مجلسی (رحمة‌الله‌علیه) به نقل از فاطمه صغرا (سلام‌الله‌علیها)، دختر امام حسین (علیه‌السّلام) می‌نویسد: «دیدم سواری به سوی من می‌آید، با سرعت از آن جا گریختم ولی او به طرف من آمد و به یک باره ضربه سنگین ته نیزه را بر کتف خود احساس کردم و با صورت به زمین افتادم....» [24]
امام سجاد (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «به خدا سوگند! هیچ‌گاه به عمّه‌ها و خواهرانم نظر نمی‌کنم، جز اینکه گریه گلویم را می‌گیرد و یاد می‌کنم آن لحظات را که آنها از خیمه‌ای به خیمه دیگر می‌گریختند و منادی سپاه کوفه فریاد می‌زد که خیمه‌های این ستمگران را بسوزانید.» [25]
آواره گی اهل خیام در شام غریبان
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) وظیفه پاسداری از کودکان یتیم و پرستاری از امام سجاد (علیه‌السّلام) را بر عهده داشت.وی مراقب جان کودکان و دختران بود تا در تاخت و تاز دشمن برای غارت خیمه‌ها، آسیبی به آنها نرسد. همه به او پناه می‌بردند و از ستم دشمنان شکایت می‌کردند. مصیبت روز عاشورا هرچند بسیار سنگین بود.
و گران، ولی زینب (سلام‌الله‌علیها) همچون کوهی استوار در برابر دشمنان ایستادند و خم به ابرو نیاوردند. وی از یک سو به نگهبانی کودکان یتیم و گردآوردن زنان و دختران همّت گماشت، و از دیگر سو به جمع‌آوری گمشدگان در بیابان مشغول شد.
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) با سپر قرار دادن خویش، از ضرب و شتم کودکان ممانعت می‌نمود و از ضربِ تازیانه، پیکرش می‌سوخت. به همین جهت بدن ایشان در اثر ضرب تازیانه‌ها کبود شده بود [26]
چنان‌که در کلامی به سیدالشهدا (علیه‌السّلام) چنین می‌فرمایند: ««یَابْنَ اُمِّی لَقَدْ کَلَلْتُ عَنِ الْمُدَافِعَةِ لِهَؤُلاَءِ النِّسَاءِ وَالاَْطْفَالِ وَ هَذَا مَتْنِی قَدْ اُسْوِدَ مِنَ الضَّرْبِ»؛
ای پسر مادرم! از دفاع و نگهداری این کودکان و بانوان در برابر دشمن درمانده شده‌ام و این کمر و بازو یا چهره من است که بر اثر ضربه دشمن سیاه شده است.» [27]
بعد از غارت و آتش زدن خیام آل الله، زینب کبرا (علیهاالسّلام) زنان و کودکان آواره را در خیمه‌ای جمع نمودند [28]و به تفقد و نوازش کودکان پرداختند تا اینکه متوجه شدند که دو کودک از کودکان کاروان اهل‌بیت گم شده‌اند. [29]
لذا سراسیمه به جست‌وجو پرداختند و پس از مدتی، آن دو کودک را زیر بوته خاری یافتند که در آغوش هم آرمیده بودند.
زینب (سلام‌الله‌علیها) خود را به آنان رساند ولی هر چه آنان را صدا زد، دید بیدار نمی‌شوند. آری، آن دو کودک بی‌گناه، از شدت مصیبت‌های وارده و ترس از غارت‌گری دشمن، جان باخته بودند. [30]
مؤلّف کتاب «معالی السبطین» چنین نقل کرده است: «شامگاه روز عاشورا دو طفل در اثر دهشت و تشنگی جان سپردند و چون زینب کبرا ( (سلام‌الله‌علیها) ) برای جمع عیال و اطفال جستجو می‌کرد،
آن دو طفل را نیافت. بعد از جستجوی زیاد آنها را در حالیکه دست در گردن یکدیگر داشتند و جان سپرده بودند، پیدا کرد.» [31]
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) در شام تار غریبان، غریبانه دل را از هر آنچه غیرخدایی بود تهی کرده و با پیروی از نماز ظهر عاشورای برادر و امام خویش، در شبان‌گاه به نماز شب می‌ایستد و حماسه‌ای دیگر بر حماسه‌های کربلا می‌افزاید.
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) آن‌قدر ناتوان و خسته و مجروح شده بود که نتوانست ایستاده نماز بخواند و نماز شب را نشسته به جا آورد و با خدایِ خود به راز و نیاز پرداخت. [32]
عبور کاروان از قتلگاه عصر روز یازدهم
بعد از ظهر روز یازدهم محرم عمر بن سعد و یارانش در حالیکه اجساد بی‌سر و مطهر امام (علیه‌السّلام) و یارانش را بر روی زمین رها کرده بودند، بانگ الرحیل سر داده .امام سجاد (علیه‌السّلام) را با همان حال بیماری، زنان و دختران و خواهران و اطفال سالار شهیدان را که امانت‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌و‌سلم) در میان امتش بودند در برابر دیدگان هزاران دشمن با رویی گشوده بر شترهای برهنه و بی‌جهاز سوار کردند
و همانند اسیران در حالیکه در اوج مصیبت و غم و اندوه به سر می‌بردند به سوی کوفه حرکت دادند. [33]
به دستور عمر بن سعد سپاه کوفه کاروان اسرا را از میان قتلگاه عبور دادند، البته در برخی از منابع آمده که عبور اسرا از میان قتلگاه به درخواست خود اسرا بوده است. [34]
وقتی زینب (سلام‌الله‌علیها) از کنار قتلگاه برادرش می‌گذشت می‌گفت: ««یا مُحَمَّداه، یا مُحَمَّداه ، صَلّى عَلَیکَ مَلائِکَةُ السَّماءِ،
هذَا الحُسَینُ بِالعَراءِ، مُرَمَّلٌ بِالدِّماءِ ، مُقَطَّعُ الأَعضاءِ ، یا مُحَمَّداه ، وبَناتُکَ سَبایا ، وذُرِّیَّتُکَ مُقَتَّلَةٌ تَسفی عَلَیهَا الصَّبا یا محمداه! یا محمداه!»؛ این همان حسین است زیر آسمان قرار گرفته و به خاک و خون آغشته و اعضایش قطعه‌قطعه شده است.
یا محمداه! دخترانت اسیر گردیده، فرزندانت کشته شده‌اند، باد صبا گرد و غبارش را بر آنان می‌گستراند!» پس هر دوست و دشمنی به گریه افتاد! به طوری‌که زنان صیحه زده بر صورت‌های خویش سیلی می‌زدند. [35]
بر اساس نقل مقاتل و منابع دوست و دشمن از دیدن این ماجرا به گریه افتادند. [36] امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: هنگام عبور از قتلگاه، وقتی پیکر چاک‌چاک و غرقه در خون برادر و عموها و پدر خود را دیدم که چگونه بی‌سر افتاده و زیر سُمّ اسبان پایمال شده‌اند،
بسیار منقلب شدم و بغض گلویم را گرفت به حدّی که نزدیک بود جان خود را از دست بدهم. امّا وقتی عمّه‌ام زینب (علیهاالسّلام) متوجّه حال من شد، فرمود:
««ما لی اراکَ تَجودُ بِنَفْسِکَ یا بَقیَّةَ جَدّی وَ اَبی وَ اِخْوَتی؟ فَقُلتُ: وکَیْفَ لااجْذَعُ و اَهْلَعُ وَ قَدْ اری سَیِّدی وَ اخْوَتی وعُمومَتی و وَلَد عَمّی وَ اَهْلی مُضَرَّجینَ بِدِمائِهِمْ مُرمَّلینَ بالعَراءِ مُسَلَّبینَ لایُکْفَنُونَ وَلا یُوارُونَ، وَلایَعْرجُ عَلَیْهِمْ اَحَدٌ»؛
ای یادگار جد و پدر و برادرانم! چرا با جان خود بازی می‌کنی و می‌خواهی جان خود را از دست بدهی؟» گفتم: چگونه با جان خود بازی نکنم و خود را از دست ندهم،
در حالیکه مشاهده می‌کنم مولایم، برادرانم، عموهایم، پسر عموهایم، و همه اعضای خانواده‌ام! در این بیابان به خاک و خون آغشته‌اند و بدن‌های آنها برهنه و عریان روی زمین افتاده است و کسی آنها را کفن نمی‌کند و به فکر دفن آنها نیست.» [37]
زینب کبرا (علیهاالسّلام) به خوبی می‌دانست که بعد از سیّدالشهداء (علیه‌السلام) امام سجّاد (علیه‌السلام) است که وظیفه امامت امّت و بار سنگین ولایت بر دوش اوست، پس باید زنده بماند تا زمین از حجّت الهی خالی نماند.
فلسفه روشن کردن شمع در شام غریبان
شام غریبان کم و بیش مانند یک مجلس روضه است، با این تفاوت که در این جلسه، چراغ روشن نمی‌کنند و با افروختن چند شمع، روشنی کمی به مجلس می‌دهند.دسته‌های عزادار، عَلَم و کتل برنمی‌دارند و زنجیر و سینه نمیزنند، بلکه با صفوفی نسبتاً منظّم به مجلس می‌آیند، با گریبان‌های باز و با سکوت و متانت، مهموم و مغموم حرکت می‌کنند یا می‌نشینند.
سرانجام روضه ای خوانده می‌شود که بیشتر به وقایع شب یازدهم محرم سال ۶۱ق و سرنوشت اعضای خاندان امام حسین(ع) مربوط می‌شود.[38]
در این سوگواری از کودکان و نونهالان برای تمثیل واقعه عاشورا استفاده می‌شود. این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین(ع) و اسیران و کودکان بازمانده از کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند.[39]
در شام غریبان نوحه خود را آرام و بی‌سروصدا می‌خوانند. گاهی همه می‌نشینند و یک بند اشعار خود را نشسته می‌خوانند و بعد برای خواندن بند دوم بلند می‌شوند و در حال راه‌رفتن مصرع دوم را تمام می‌کنند و با این کیفیت افتان و خیزان وارد مجلس شده و خارج می‌شوند.[40]
در شام غریبان دسته های عزاداری، علم بر نمی دارند، زنجیر و سینه نمیزنند، بلکه با صف های منظم با سکوت و متانت حرکت می کنند یا می نشینید و با روضه خواندن در مورد وقایع شب یازدهم محرم و سرنوشت خانوادن امام حسین (ع) سوگواری می کنند
آیین شمع روشن کردن در همه ادیان و مذاهب مختلفی وجود دارد به نوعی در قدیم با فانوس و حالا با شمع یادآور شام تاریک و بدون روشنایی فرزندان اهل بیت امام حسین (ع) می باشد که به نوعی هم دردی تبدیل شده است
۱- آیین روشن کردن شمع یاد آور لحظاتی است که حضرت زینب (ص) در تاریکی به راه افتاد تا اطفال و خانواده مانده امام حسین (ع) را پیدا کند.
نور شمع عرض ارادت و هم دردی با زبنب کبری (ص) می باشد.
۲- روشن کردن شمع شام غریبان یاد آورد شمع وجود امام حسین در هدایت خلق بود که در عاشورا آب شد و جسم پاک او روی خاک کربلا غرق در خون گشت.
۳- روشن کردن شمع در یک حالت نمادین از سوزانده شدن خیمه های اهل بیت در عصر عاشورا و ابراز همدردی با خاندان شهدای کربلا است که در تاریکی بیابان با نور سوختن خیمه های شام عاشورا را سپری کردند
شام غریبان در دیگر کشورها
در کربلا این شب را «لیلة الوحشة» (شب وحشت) نیز می‌نامند. در این شب با ذکر مصائب کودکان و اسراء، برای نشان‌دادن اندوه شمع روشن می‌کنند.[41]در پاکستان نیز در این شب، عزاداری را بعد از غروب آفتاب انجام می‌دهند و در این مجلس سوگواری، از روشنایی و فرش استفادہ نمی‌کنند. [42]
شام غریبان در اشعار
نوحه‌ها و مرثیه‌های فراوانی در این شب، سروده شده است که مضمون آنها بیان رها شدن جنازه‌های شهدای کربلا و بی‌یار و یاور شدن اسراء و زنان و کودکان است.در میان شاعران شعر حبیب الله چایچیان متخلص به حِسان نیز ازاشعار معروف شام غریبان است با این مطلع(خیمه ها می سوزد و شمع شب تارم شده...) [
و نیز از جمله معروف‌ترین این اشعار که به صورت دودَمه در هیئات مذهبی خوانده می‌شود شعر خائف لاهیجی است. [43][
تابلوی مادندگار شام غریبان استاد فرشچیان
شام غریبان نام تابلو نقاشی مینیاتوری درباره شام غریبان اثر محمود فرشچیان. نام این تابلو الهام گرفته از اولین غروب بعد از حادثه عاشورا سال ۶۱ هجری قمری است که در بین شیعیان، شام غریبان نامیده می‌شود.فرشچیان درباره اثر خود گفته است: «کشیدن تابلوی «شام غریبان» از نظر رنگ‌بندی بسیار مشکل بود، صورتی در تابلو نیست. دست‌ها، حرکت و پاها نشان دهنده فاجعه‌ای است که بر خاندان عصمت و طهارت گذشته است.
سعی کرده‌ام که با حرکت‌های دست، فاجعه را نشان دهم بدون اینکه صورتی در آن باشد.»[44]این تابلو در ۱۵ شهریور ۱۳۹۴ش به همراه تابلوی دیگری با نام آسمان چهارم رونمایی شد.[45]
فرشچیان جز از این، آثار عاشورایی دیگری نیز خلق کرده است که از مشهور‌ترین آنها می‌توان به تابلو عصر عاشورا اشاره کرد.
نتیجه:
در پاسخ به این شبهه که : آیا مراسم شام غریبان غروب عاشورا در خرابه های شام برگذار شده است؟ می گوئیم.مستشکل از لحاظ تاریخی و سندی و دلیل چیزی را بیان نکرده است. لذا اصل این شبهه هیج جایگاهی ندارد.شام غریبان، در ادبیات و مرثیه های پارسی زبان به غروب آفتاب روز عاشورا و سوگواری این شب گفته می‌شود.
نوحه‌های این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین (ع) و اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند.
یکی از معانی واژه غریب، دور افتاده از وطن است و گاهی برای کسی که بی یار و یاور مانده است نیز از واژه غریب استفاده می‌شود. شام غریبان نیز به معنای شب ِ مردم غریب و دورافتاده از یار و دیار آمده است.
سپاه دشمن غروب عاشورا زنان را از خیمه‌ها بیرون کردند و خیمه‌ها را آتش‌زدند. و حتی فرصت برای امدن به شام باقی نبوده است
عمر بن سعد غروب عاشورا سر امام حسین (ع) را با خولی اصبحی و حمید بن مسلم ازدی و سرهای یاران و خاندان او را که هفتاد و دو سر بود، به همراه شمر، قیس بن اشعث و عمرو بن حجاج و عزره بن قیس نزد ابن زیاد فرستاد.
را عمر سعد خود با جمعی از لشکریانش آن شب را در کربلا ماند و روز بعد نزدیک ظهر پس از دفن کشتگان سپاه خود، همراه اهل بیت امام حسین (ع) و دیگر بازماندگان، به سمت کوفه حرکت کرد.
نقل کرده‌اند که در شب یازدهم محرم که شام غریبان بود، حضرت زینب (س) نماز شبش را ترک نکرد؛ اما به سبب ضعفی که او را فرا گرفته بود، نماز را نشسته خواند.
همهی این ادله اثبات می کند که به هیج عنوان کاروان اسرا در عصر عاشورا حرکتی نکردند تا شام غریبان در شام باشند.
پی نوشت:
1.اعلام الهدایة، المجمع العالمی لاهل البیت، چاپ اول، 1422 ق، ج 1- 7، ص 155، حلیة الاولیاء، ج 3، ص 183.12..پرسش و پاسخ های برگزیده، ویژه محرّم، شماره 13، گروه مؤلّفان، 2- مفاله محمد رضا کاشفی، نشر معارف، 1384، ص 165
3.فرهنگ لغت عمید، ذیل لغت «غریب».
4.دهخدا، لغت‌نامه، ذیل «شام غریبان».
5.ر.ک: محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۱؛ ر.ک: پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۳.
6.هیچ می‌دانید فلسفهی روشن کردن شمع در شام غریبان چیست؟». خیمه نیوز. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ ژوئن ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۸ نوامبر ۲۰۱۳.
7.لغت نامه، دهخدا.
8.تعزیه در ایران، صادق همایونی، ص ۲۸۹.
9.ر.ک: مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۰-۴۶۳.
10.ر.ک: مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۰، ۴۶۱.
11.ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، مصحح، امینی، عبد الحسین، ص 173، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول، 1356ش.
12.به مویه‌هاى»؛ حافظ شیرازی، خواجه شمس الدین محمد، دیوان حافظ، به اهتمام: قزوینى، محمد، غنى، قاسم، ص 421(پاورقی)، تهران، زوار، چاپ چهارم، 1385ش.
13.همان.
14. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج2، ص 122، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
15. قطب الدین راوندی، سعید بن عبد اللّٰه، الخرائج و الجرائح، ج2، ص 753، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه، قم، چاپ اول، 1409ق.
16.علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۹۶.
17.خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۶۳.
18.قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری (علیهاالسّلام) من المهد الی اللحد، ص۲۴۷.
۱۹.سید ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطّفوف، ص۱۸۰.
۲۰.شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۳۶۱.
21. شیخ صدوق، الامالی، ص۲۲۹.
22. انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء ( (سلام‌الله‌علیها))، ج۱۰، ص۲۹۳.
23. بیضون، لبیب، موسوعة کربلاء، ج۲، ص۲۳۰.
24. علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۶۰-۶۱.
25.المجمع العالمی لاهل البیت (علیهم‌السّلام)، اعلام الهدایة الامام الحسین سید الشهداء (علیه‌السّلام)، ص۲۰۴.
26. قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری (علیهاالسّلام) من المهد الی اللحد، ص۲۵۱.
27. بیضون، لبیب، موسوعة کربلاء، ج۲، ص۲۵۸.
28. بیضون، لبیب، موسوعة کربلاء، ج۲، ص۲۴۹.
29. هاشمی خطیب، علی بن حسین، ثمرات الاعواد، ص۲۷۸.
30. قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری (علیهاالسّلام) من المهد الی اللحد، ص۲۵۲.
31. مازندرانی حائری، محمد مهدی، معالی السبطین فی احوال الحسن و الحسین (علیهماالسّلام)، ص۱۵۲.
32. محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، ج۳، ص۶۱.
33.سید ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف، ص۸۴.
34. سید ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف، ص۷۸.
35. ابو‌مخنف کوفی، لوط بن یحیی، وقعه الطف، ص۲۵۹.
36. خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، ج۲، ص۴۵.
37. موسوی مقرّم، سید عبد الرزاق، مقتل مقرم، ص۳۰۸.
38.ر.ک: رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۶، ۴۷۷.
39.محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۰، ۲۴۱.
40.مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۰، ۴۶۱.
41.کربلاء تفترش ارصفتها بالشموع مواساةً لعیال الحسین (علیه‌السلام) فی لیلة الوحشة، العتبة الحسینیة المقدسة.
42/شرر، مشرقی تمدن کا آخری نمونہ، لاهور، ص۴۸۴.
43.ر.ک: اصلاح عربانی، کتاب گیلان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۱۴
44.سخنان فرشچیان درباره تابلو شام غریبان
45.رونمایی از تابلو شام غریبان
منابع:
https://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa38513https://www.islamquest.net/fa/archive/fa38513
https://www.khabaronline.ir/news/188097
https://www.isna.ir/news/14020507041
روضه شام غریبان/https://fa.wikifeqh.ir
https://fa.wikishia.net/view46
https://fa.wikishia.net/view/
https://fa.wikipedia.org/wiki
https://whs3.kowsarblog.i
https://wiki.ahlolbait.com
https://sedayeanar.ir
http://www.coca.ir
-compressed.jpg)
