طرح مسأله و ضروت بحث

تربیت یعنی ایجاد زمینه های مساعد برای پرورش کودک در تمام ابعاد وجودی او که شامل پرورش بدنی و جسمی، عقلی و فکری، مذهبی و اخلاقی و روحی و روانی می شود.

پایه تربیت از خانواده و حتی قبل از ازدواج شروع می شود. با توجه به مراحل تربیت و مراحل تدریجی رشد انسان و عواملی که در آن مؤثر هستند و نیازهای انسان و با توجه به تفاوت های فردی و با دقت در این مسأله که هر پدر و مادری که می خواهد فرزندانی تن درست و با ایمان تربیت کند، والدین باید دقت کافی در این مورد به عمل بیاورند و آگاهی ها و شناخت های لازم را به دست آورند.

بحث تربیت بحث ساختن افراد انسان بوده کار ظریف و پیچیده ای است. پیامبران کار رسالت خود را از تعلیم و تربیت آغاز کردند.

انصاف نیست که انسان بدون آگاهی همسر انتخاب کند و بچه ای را بدون اطلاع از روش های تربیت و علت یابی نابسامانیها تربیت نماید باید به دستور خدا توجه کرد که فرمود: «و أتوا البیوت من ابوابها؛ درهر کاری از راه های آن داخل شوید». (189-بقره)

در تعلیم و تربیت علاوه بر آگاهی از روش های تربیتی باید به اصول تربیت آشنا بود و بجای اعمال روش های غلط به علل انحرافات و ناهنجاری ها توجه کرد.

حضرت علی علیه السلام ضمن نامه مفصلی، روش عالمانه و نظر صائب خود را در طرز تربیت حضرت مجتبی علیه السلام، جوان نوخاسته خویش توضیح داده و برنامه خود را با احیای عواطف مذهبی آغاز فرموده است:
«و اینک تربیت تو را با تعلیم کتاب الهی و تأویل آن شروع نمایم، مقررات اسلامی را به تو یاد بدهم و حلال و حرام آن را به تو بیاموزم.» (1)

در این نوشتار، چهل حدیث گهربار از ائمه اطهار علیهم السلام درباره تربیت فرزند جهت آشنایی پدران و مادران و مربیان تربیتی با اصول صحیح تربیت دینی ارایه می گردد.

«و اعنّی علی تربیتهم و تأدیبهم و بِرّهم؛ بارخدایا: مرا در تربیت و تأدیب و نیکی به فرزندانم یاری و مدد بفرما». (2)

1- اهمیت یاد دادن احادیث

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
بادرُ و احداثکم بالحدیث قبل ان یسبقکم الیهم المُرجئة (3)
احادیث اسلامی را به نوجوانان خود بیاموزید و در انجام این وظیفه تربیتی تسریع نمایید پیش از آنکه مخالفین گمراه بر شما پیشی بگیرند و سخنان نادرست خویش را در ضمیر پاک آنان جای دهند و گمراهشان سازند.

2- پرهیز از ازدواج با احمق

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
ایاکم و تزویج الحُمقاء فانّ صُحبتها بلاءٌ و ولدها ضیاعٌ (4)
از ازدواج با زنهای احمق و کم هوش اجتناب کنید، زیرا مصاحبت با آنها ناگوار و فرزندی که از او متولد می شود تباه و بی ارزش است.

3- دقت در انتخاب همسر
رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
ایاکم و خضراء‌ الدّمن. قیل یا رسول الله و ما خضراءُ الدّمن؟ قال المرأة الحسناءُ فی منبت السوء (5)
بپرهیزید از آن گلی که در منجلاب روییده باشد. پرسیدند:
یا رسول الله «گلی که در منجلاب روییده» به چه معناست؟
فرمودند: زن زیبایی که در خانواده پستی تربیت شده باشد.
(از نظر اسلام خانواده ای پست است که «دین» و «اخلاق» در آن حاکم نباشد)

4- مادر پاکدامن

امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
طوبی لمن کانت امُّهُ عفیفةً (6)
خوب و خوشبخت کسی که مادرش دارای گوهر گران بهای عفت و طهارت فکر باشد.

5- نقش پذیری نونهالان

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
و إنما قلبُ الحدث کالارض الخالیة ما القی فیها من شیءٍ قبلتهُ (7)
صفحه دل نوجوان همچون زمین مستعد و آماده ای است که از هر سبزه و گیاه خالی باشد، هر بذری که در آن افشانده شود می پذیرد و در آغوش خود بخوبی می پرورد.

6- مراحل تربیت با توجه به رشد و نمو انسان

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
الولدُ سیدٌ سبع سنینَ و عبدُ سبع سنین و وزیرٌ سبع سنین (8)
فرزند در 7 سال اول سید و آقاست
«مرحله سیادت: کودکی»
در 7 سال دوم مطیع و فرمانبردار است
«مرحله اطاعت: نوجوانی»
در 7 سال سوم وزیر مسئول و طرف مشورت است
«مرحله وزارت و مشاورت: جوانی»

7- وظایف والدین در سه دوره

امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
دَع ابنک یلعبْ سبع سنین و یؤدّبْ سبعاً و الزمهُ نفسک سبع سنین (9)
7 سال کودک را رها کن تا بازی کند
7 سال دوم به تربیت او همت گمار
و 7 سال سوم مواظب اعمالش باش تا با نظارت و راهنمایی تو به کمال برسد.

8- وظایف پدرها

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
حقّ الولد علی والده اذا کان ذکراً ان یستفرهُ امّهُ و یستحسنُ اسمه و یعلمهُ کتاب الله و یطهّرهُ و...(10)
حق فرزند بر پدر این است که:
1- مادرش (‌همسرش) را احترام کند
2- برای کودک نام خوب انتخاب نماید
3- به کودک خود قرآن بیاموزد
4- او را در پاکی و پاکدلی پرورش دهد.

9- تربیت دختران

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
من کان لهُ ابنةٌ فادّبها و احسن ادبها و غذاها فاحسن غذاها و اسبغ علیها من النعم التی اسبغ الله علیه کانت له میمنةٌ و میسرةٌ من النار الی الجنة (11)
کسی که دارای دختری است اگر او را تربیت نماید در تربیت او نیکو عمل عمل کند و او را تغذیه کند و در تغذیه او درست عمل کند و نعمت هایی که خداوند به او ارزانی داشته نسبت به دخترش دریغ نکند، آن دختر برای او حمایت کننده ای است از آتش به سوی بهشت.

10- توجه به محل خواب فرزندان

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
فرّقوا بین اولادکم فی المضاجع اذا بلغوا سبع سنین (12)
فرزندان شما وقتی که 7 ساله شدند بستر خوابشان را جدا کنید.

11- شیر مادر: بهترین غذای کودک

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
لیسَ للصبی لبنٌ خیرٌ من لبن امه (13)
هیچ شیری برای کودک بهتر از شیر مادر نیست.

12- محبت : نیاز روانی

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
اکثروا من قُبلة اولادکم فانّ لکم بکلّ قُبلة درجةً فی الجنة (14)
فرزندان خود را زیاد ببوسید. زیرا با هر بوسه برای شما مقام و مرتبتی در بهشت فراهم می شود.

13- نیایش کودک- آموزش نماز

امام صادق (علیه السلام)، از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
مُروا صبیانکم بالصلوة اذا بلغوا سبعاً (15)
به کودکان خود در هفت سالگی امر کنید نماز به گزارند.

14- تفاوت های فردی

امام صادق (علیه السلام)، از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
رحم اللهُ من اعان ولدهُ علی برّه، قال قُلت کیف یعینهُ علی برّه؟
قال: یقبلُ میسورهُ و یتجاوزُ عن معسوره و لا یرهقه و لا یخرقُ به (16)

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمود: خدا رحمت کند کسی را که در نیکی و نیکوکاری به فرزند خویش کمک کند.

راوی حدیث پرسید: چگونه فرزند خود را در نیکی یاری نماید؟‌

حضرت در جواب چهار دستور داد:

1- آنچه را کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول کند.
2- آنچه انجام آن برای کودک سنگین و طاقت فرساست از او نخواهد.

3- او را به گناه و طغیان وادار نکند.
4- به او دروغ نگوید، و در برابر او مرتکب اعمال احمقانه نشود.

15- افراط در نیکی و محبت

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
شرُّ الاباء‌ من دعاهُ البرُّ الی الافراط (17)
بدترین پدران کسانی هستند که در نیکی و محبت نسبت به فرزندان از حد تجاوز کنند و به زیاده روی و افراط بگرایند.

16- بدترین پدران و بدترین فرزندان

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
شرُّ الاباء من دعاهُ البرُّ الی الافراط و شرُّ الابناء من دعاه التقصیرُ الی العقوق (18)
بدترین پدران، کسانی هستند که در نیکی و محبت نسبت به فرزندان، از حد تجاوز کنند و به زیاده روی و افراط بگرایند، و بدترین فرزندان کسانی هستند در اثر تقصیر و کوتاهی در انجام وظایف، پدر را از خود ناراضی نمایند.

17- بازی فعالیت در کودکی

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
عرامةٌ الصبی فی صغره زیادةٌ فی عقله فی کبره (19)
شیطنت و لجاجت کودک به هنگام خردسالی نشانه زیادی عقل او در بزرگسالی است. (اگر کودکانتان را چنین دیدید از آنها مأیوس و ناامید نشوید).

18- همبازی شدن با کودک

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
من کان عنده صبی فلیتصابَّ له (20)
کسی که در خانه کودکی دارد باید با بازی کودکانه فرزندش را شاد نماید. (خود را تا حد کودکی تنزل دهد و توانایی فهم کودکان را رعایت کند و با آنها هم زبانی نماید)

19- دانش اندوزی در کودکی

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
من لم یتعلم فی الصغر لم یتقدم فی الکبر (21)
آن کس که در کودکی به کسب علم و دانش نپردازد در بزرگسالی تقدم اجتماعی نخواهد داشت.

20- فراگیری علم و ادب

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
یا معشرالفتیان حصنوا اعراضکم بالادب و دینکم بالعلم (22)
ای گروه جوانان، شرف انسانی و سجایای اخلاقی خود را با ادب آموزی و تربیت محافظت نمایید و سرمایه گرانبهای دین خویشتن را با نیروی علم و دانش از دستبرد ناپاکان و خطرات گوناگون برکنار نگاه دارید.

21- رشد شخصیت

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
اذا سمّیتم الولد فاکرموا له و اوسعوا له فی المجلس و لا تقبحوا له وجهاً (23)
وقتی نام فرزندتان را می برید او را گرامی بدارید و جای نشستن را برای او توسعه دهید و نسبت به او روترش نکنید.

22- عزت زندگی

امام زین العابدین (علیه السلام) فرمودند:
فاعمل فی امره عمل المتزین بحسن اثره علیه فی عاجل الدنیا (24)
با فرزندت آنچنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه زیبایی و جمال اجتماعی او شود، او را چنان بار بیاور که بتواند در شؤون مختلف دنیای خود با عزت و آبرو زندگی کند و مایه زیبایی و جمال تو باشد.

23- مصونیت اطفال

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
یحفظُ الاطفال بصلاح ابائهم (25)
مصونیت اطفال از خطرات و انحراف ها در پرتو صلاحیت و شایستگی پدران آنها است.

24- شاد کردن کودک

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
اذا نظرَ الوالدُ الی ولده فسرّهُ کان للوالد عتقُ نسمةٍ (26)
پدری که با نگاه مودّت آمیز خود فرزند خویش را مسرور می کند خداوند به او اجر آزاد کردن یک بنده را عنایت می فرماید.

25- محبت به کودکان

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
احبّوا الصبیان و اُرحموهم (27)
کودکان را دوست بدارید و نسبت به آنان رؤوف و مهربان باشید.

26- حق فرزند

امام سجاد (علیه السلام) فرمودند:
و اما حقُّ ولدک، فان تعلمَ انه منک و مضافٌ الیک فی عاجل الدنیا بخیره و شرّه، و انک مسئولُ عما ولیتهُ به من حُسن الادب و الدّلالة علی ربه عزّوجلّ، و المعونة له علی طاعته، فاعملْ فی امره عمل من یعلمُ انه مثابٌ علی الاحسان الیه معاقبٌ علی الاسائة الیه (28)

حق فرزندت به تو این است که بدانی او از تو بوجود آمده و در نیک و بد زندگی وابسته به تو است، بدانی که در سرپرستی وی، مسئول ادب و تربیت صحیح او هستی، مسؤولی که او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت از اوامر حق یاریش نمایی، باید رفتار تو در تربیت فرزندت توأم با احساس مسؤولیت باشد،‌ رفتار کسی که بداند در حُسن تربیت فرزند، مأجور و مثابست و در سوء ‌رفتارش استحقاق عقاب و کیفر دارد.

27- علومی که باید فراگرفت

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
اولی الاشیاء ان یتعلمها الاحداثَ الاشیاء‌التی اذا صاروا رجالاً احتاجوا الیها (29)
بهترین مطابی که شایسته است جوانان یاد بگیرند چیزهایی است که در بزرگسالی مورد نیازشان باشد و بتوانند در زندگی اجتماعی از آموخته های دوران جوانی خود استفاده نمایند.

28- آموزش شنا و تیراندازی

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
علّموا ابنائکم الرّمی و السّباحة (30)
به فرزندان خود تیراندازی و شنا بیاموزید.

29- محافظت از خطرات

امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند:
یحفظُ الاطفال بصلاح ابائهم (31)
فرزندان بشر با صلاحیت اخلاقی پدران خود از خطر انحراف مصون و محفوظ می مانند.

30- تفاوت زمان والدین با فرزندان

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
لا تقسروا اولادکم علی ادابکم فانّهم مخلوقون لزمانٍ غیر زمانکم (32)
آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار به فرزندان خویش تحمیل نکنید زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند.

31- فضیلت پذیری جوانان

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
اوصیکم بالشُبان خیراً فانهم ارقُّ افئدةً (33)
به شما درباره ی نوبالغان و جوانان به نیکی سفارش می کنم که آنها دلی رقیق تر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند.

32- رفتار عادلانه و رعایت تساوی درباره ی کودکان

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
پدری با دو فرزند خودش شرفیاب محضر رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) بود یکی از فرزندان را بوسید و به فرزند دیگر اعتنا نکرد. پیامبر (صلّی الله علیه و آله) که این رفتار نادرست را مشاهده کرد به او فرمود چرا با فرزندان خود به طور مساوی رفتار نمی کنی؟ سپس فرمود:
اعدلوا بین اولادکم کما تُحبون ان یعدلوا بینکم (34)
بین فرزندان خود به عدالت رفتار نمایید همانطور که مایلید (فرزندان شما و مردم)‌بین شما به عدل و داد رفتار کنند.

33- نتیجه تکرار سرزنش

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
ایاک ان تکرّر العتبَ فانّ ذلک یغری بالذنب و یهوّن العتب (35)
از تکرار سرزنش بپرهیزید که این کار باعث پیوستن به گناه و بی اثر کردن ملامت است.

34- پرهیز از سرزنش زیاد

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
الافراطُ فی الملامة یشبُّ نیران اللجاج (36)
زیاده روی در ملامت و سرزنش کودک، آتش لجاجت را شعله ور می سازد.

35- پرهیز از زدن کودک

امام رضا (علیه السلام) فرمودند:
لا تضربهُ و اهجرهُ و لا تُطل (37)
او را نزن بلکه با کودک قهر کن، اما قهر کردن تو طولانی نشود.(این فرمایش را در جواب کسی که از امام علیه السلام پرسید فرزند بدی دارم و از کودکش شکایت کرد فرمود).

36- نکوهش پدر و مادرهای سخت گیر

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
لیس منا من وُسع علیه ثمَّ قترَ علی عیاله
آن کس را که خداوند وسعت زندگی داده و او بر خانواده خود سخت می گیرد با ما بستگی معنوی و پیوستگی روحانی ندارد.

37- خانواده بی فضیلت

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
ما من بیتٍ لیس فیه شی من الحکمة الا کان خراباً (38)
خانه ای که از برنامه صحیح حکیمانه بی بهره باشد ویرانه ای بیش نیست.

38- بدترین پدر و مادرها

رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند:
لعن الله والدین حملا ولدهما علی عقوقهما (39)
از رحمت خدا دور باد آن پدر و مادری که با رفتار و گفتار نادرست شان موجبات بدکاری فرزندان خود و نارضایی خویشتن را از وی فراهم آورند.

39- وفای به عهد

حضرت علی (علیه السلام) از رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) نقل فرمودند:
اذا وعد احدکم صبیهُ فلینجز (40)
وقتی یکی از شما به فرزند خود وعده ای داد البته به آن وفا کند و از عهد خود تخلف ننماید.

40- یکی از روش های محبت

کان النبی (صلّی الله علیه و آله) اذا اصبح مسحَ علی رؤس وُلده (41)
رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در منزل همه روزه که از خواب برمی خاست دست محبت بر سر فرزندان خود می کشید.

جمع بندی و نتیجه گیری

داشتن اجتماع سالم و با ایمان، منحصراً به تلاش پدران و مادران با ایمان و آنهایی که احساس مسؤولیت می کنند در مورد تربیت دینی فرزندان بستگی دارد.

حقوق و نیاز فرزندان تنها تأمین لباس، غذا، تفریح، تجمل، پول توجیبی و... نیست بلکه نیازها جنبه های دیگر فکری، شخصیتی، مذهبی عاطفی و معنوی دارند که پدرها و مادرها باید به این ها توجه کافی بنمایند.

در این مطلب به چهل حدیث تربیت که گلچینی از هزاران مروارید ناب اهل بیت علیهم السلام در جهت آشنا کردن هرچه بیشتر خانواده های عزیز می باشد ارایه گردید که از این ره گذر قدمی در تربیت نسل آینده برداشته شود.

پی‌نوشت‌ها:
1- نهج البلاغه فیض، صفحه 905.
2- امام سجاد (علیه السلام).
3- کافی، جلد 6، صفحه 47.
4- وسائل الشیعه، جلد 3، صفحه11.
5- وسائل الشیعه، جلد 14، صفحه 19.
6- بحارالانوار، جلد 23، صفحه 79.
7- نهج البلاغه فیض،‌ صفحه 903.
8- مکارم الاخلاق، صفحه 115.
9- سفینة البحار، جلد2 ؛ کافی جلد 2، صفحه 94 ؛ من لا یحضره الفقیه، ج3، ص 318.
10- مستدرک الوسائل، جلد 2، صفحه 618.
11- محجة البیضاء، جلد 2، صفحه 64.
12- بحارالانوار، جلد 23، صفحه 114.
13- بحارالانوار، جلد 23، صفحه 76.
14- محجة‌البیضاء، جلد 2، صفحه 64.
15- مستدرک، جلد 1، صفحه 171.
16- اصول کافی، جلد 6، صفحه 50.
17- تاریخ یعقوبی، جلد 3، صفحه 53.
18- تاریخ یعقوبی، جلد 3، صفحه 53.
19- بحارالانوار، جلد 14، صفحه 378.
20- من لا یحضره الفقیه، جلد 3، صفحه 312 ؛ وسائل الشیعه، جلد 5، صفحه 126.
21- غررالحکم، صفحه 697.
22- تاریخ یعقوبی، صفحه 152.
23- جامع الاخبار، صفحه 124.
24- تحف العقول، صفحه 263.
25- بحارالانوار، جلد 15، صفحه 323.
26- مستدرک، جلد 2، صفحه 626.
27- من لا یحضره الفقیه، جلد 3 صفحه 310 ؛ اصول کافی، جلد 2، صفحه 82.
28- رسالة الحقوق، امام سجاد (علیه السلام).
29- غررالحکم، صفحه 44.
30- جعفریات، صفحه 98.
31- بحارالانوار، جلد 15، صفحه 178.
32- شرح ابن ابی الحدید، جلد 20، صفحه 270.
33- کتاب شباب قریش
34.مکارم الاخلاق، صفحه 113.
35- فهرست غرر، صفحه 359.
36- تحف العقول، صفحه 84.
37- بحارالانوار، جلد 23، صفحه 114.
38- تفسیر مجمع البیان، صفحه 382.
39- روضه کافی، صفحه 93.
40- مستدرک، جلد 2، صفحه 626.
41- وسائل الشیعه، جلد 5، صفحه 126 ؛ بحارالانوار، جلد 23، صفحه 114.

منبع: 2222 نکته در تربیت، جعفر شیخ الاسلامی، تهران: نشر اسلامی، چاپ سوم، 1375 ش.