اعمال لحظه ولادت و روزهای آغازین تولد
اولین قدم درباره نوزاد این است که او را همان گونه که هست بپذیریم. گام بعدی کارهایی است که باید انجام دهیم، این کارها شامل چهار چیز است:۱) اذان و اقامه، ۲) کام فرزند را با تربت امام حسین علیه السلام برداشتن، ۳) سپاسگزاری، ۴) شیر دادن.
1) حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند: «وقتی فرزندی برایتان متولد شد، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگویید، که اگر پیش از افتادن ناف کودک این کار انجام شود، آن کودک ابدأ نمی ترسد.»۱
پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «اذان و اقامه در گوش فرزند او را از شر شیطان نگاه می دارد.»2
اسلام از اولین لحظات تولد به پرورش روح و بار آوردن نوزاد براساس اخلاق و ایمان و سایر عواطف متعالی می پردازد. و اولین گامی که والدین باید برای او بردارند، آموختن نام پروردگار و آفریننده جان و پاشیدن بذر توحید و ایمان از همان لحظه اول در سرزمین دل کودک است و سپس آشنایی با نام مقدس بزرگترین مربی و منجی عالم بشریت، سرور و پیشوای انبیاء پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و همچنین فراگرفتن نام نامی و اسم گرامی علی علیه السلام.
آن حضرت امر فرمودند این کار (اذان و اقامه) را برای حسنین علیهما السلام انجام دهند و همراه اذان و اقامه، فاتحة الکتاب وآیة الکرسی و آخر سوره حشر و سوره اخلاص و ناس و فلق در گوش ایشان خوانده و به روایتی خود این کار را انجام دادند.
ناگفته پیداست که این جمله ها در روح و روان کودک نقش بسته و او را مأنوس ساخته و مأنوسیت با کلام بی اثر نخواهد بود.
۲) حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید: «کام فرزندان را با آب فرات و با تربت امام حسین علیه السلام بردارید و اگر این دو نبود با آب باران.»3
از چند روایت چنین برداشت می گردد که اگر کام طفلی با آب فرات برداشته شود، دوست و شیعه اهل بیت علیهم السلام می گردد و فرموده اند: «اگر مردم کوفه کام فرزندانشان را با آب فرات برمی داشتند، دوست ما می شدند؛ زیرا که فرات نهر مؤمن است.»4
بهره گیری از تربت بدین صورت است که ذره ای تربت کربلای امام حسین علیه السلام را در دو سه قطره آب تمیز حل کنند و در کام نوزاد بریزند.5
۳) سومین دستور سپاسگزاری از درگاه احدیت بر سلامتی نوزاد است.
هرگاه امام سجاد علیه السلام را به نوزادی مژده می دادند، نمی پرسیدند: پسر است یا دختر، تنها می پرسیدند: سالم است یا نه؟ و پس از شنیدن پاسخ رو به سوی درگاه الهی می کردند و عرض می کردند: «الحمدلله الذی لم یخلق منّى شیئا مشوها؛ خدا را سپاسگزارم که فرزند ناقص و معیوبی به من نداده است.»6
۴) شیر دادن:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده اند: «لیس للصّبی لَبَنُ خَیرُ مِن لَبَنِ أُمّهِ؛ برای طفل هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.»7
حضرت امام علی علیه السلام چنین فرموده اند:«ما مِن لَبَنٍ رُضِعَ بِهِ الصّبیً أعظَمُ بَرَکَةَ عَلیهِ مِن لَبَنِ أُمّهِ؛ برای کودک هیچ شیری پر برکت تر از شیر مادر نیست.»8
اولین شیری که از سینه (پستان) مادر خارج می شود، آغوز نام دارد. آغوز حاوی مواد مغذی فراوان و عوامل ایمنی بخش است که نوزاد را در مقابل بسیاری از عفونت ها محافظت می نماید. آغوز خواص ضد ویروسی قوی دارد، حاوی عواملی است که به باکتریها حمله می کند، سیستم ایمنی نوزاد را تقویت می کند و منبع مهمی از ویتامین A است.
همچنین آغوز دارای فاکتورهای رشد است که باعث تحریک روده نارس کودک می شود و فاکتورهای رشد روده نوزاد را برای هضم و جذب شیر آماده می سازد و از جذب پروتئین های غیر قابل هضم جلوگیری می نماید. شمار گلبول های سفید و مقدار عناصر عفونی و ضد میکروبی موجود در آغوز ده ها، صدها و بعضا هزاران برابر شیر مادر است و از این رو به مادران توصیه می شود تا آنجا که می توانند آغوز را تمام و کمال به نوزادشان بدهند و شیردهی را هرچه زودتر پس از تولد و به دفعات مکرر و مطابق میل شیرخوار آغاز نمایند. این شیوه شیردهی سبب می شود پس از چند روز شیر کامل در سینه ها جریان یابد.9
شیر دادن زیباترین رابطه
اهمیت شیر دادن مادر
«والوالدات یُرضِعنَ أولادَهُن حولین کامِلَینِ لِمَن اَرادَ یُتِمّ الرَضاعَةَ...؛ مادران باید دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند، آن که خواهد فرزند را شیر تمام بدهد.»10«و وصَّینا الانسانَ بِوالدَیهِ اِحساناً حَمَلتهُ اُمُهُ کُرهاً و حَمُلهُ و فصالَهُ ثلاثون شَهراً...؛ و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش کردیم و (یاد کند که) مادر (نه ماه چگونه) با رنج و زحمت حمل بار را کشید و با مشقت وضع حمل نمود و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود.»11
«و وصَّینا الانسانَ بِوالدَیه حَمَلتهُ اُمُهُ وهناً على وَ هنٍ و فصالُهُ فی عامَینِ؛ و ما به انسان درباره پدر و مادر سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال ادامه دارد.»12
همان گونه که از آیات قرآن به دست می آید، مدت شیردهی ۲ سال است. در این زمینه ائمه معصومین علیهم السلام سفارش های فراوانی دارند از آن جمله:
از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده است که برای طفل، هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.
از حضرت امام على علیه السلام نقل شده است که برای کودک شیری بابرکت تر از شیر مادر نیست.13
در بعضی روایات رضاع و شیردهی کمتر از ۲۱ ماه را ظلم و ستم به کودک می شمارند.
از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند: «ای مادر اسحاق، از یک سینه شیر مده از هر دو سینه شیر بده که یکی عوض طعام و دیگری به عوض آب است.»14
از رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده است: «اذا وَقَعَ الوَلَدُ فی بَطنِ اُمّه جعَلَ الله تعالى رِزقَهُ فی ثَدیَی اُمّهِ فی أحَدِهما شَرابُهُ و فی الاخَرَ طَعامُهُ؛ خداوند تعالی روزی فرزند را در دو سینه مادرش قرار داده است. در یکی آب و در دیگری طعام اوست. اگر شیرخوار با تغذیه از یک سینه سیر شد، دفعه بعد باید از سینه دیگر شیر بخورد.»15
روایات فراوان در ثواب شیر دادن بیان شده، به عنوان مثال امام صادق علیه السلام مادر شیرده را به روزه دار تشبیه فرموده اند.
عوامل افزایش شیر مادر
1) خواندن آیة الکرسی (آیه ۲۵۵ سوره بقره)۲) آرامش مادر
اگر به دلایلی مادر نگران باشد، عصبانی باشد، بترسد، یا درد داشته باشد، به خصوص اگر تغذیه با سینه دردناک باشد یا به ناگاه در وضعیتی قرار گیرد که باعث خجالت او شود، یا باور نداشته باشد که می تواند نوزادش را از سینه تغذیه نماید، همه اینها می تواند از عوامل بازدارنده جهش شیر بوده و سبب توقف ترشح شیر شوند.
از این رو برای کمک به برقراری بازتاب جهش شیر مادر، مادران را حمایت کنید، با ایشان مهربان باشید، نگرانی آنان را رفع کنید و اطمینان بدهید که می توانند کودکانشان را با سینه تغذیه کنند (اما هیچ مادری نباید به زور وادار به تغذیه نوزاد با شیر خود شود).
همچنین خواب کافی برای مادر و گردش در هوای آزاد بسیار مفید است.
۳) مکیدن نوزاد
میزان افزایش شیر به نسبت تقاضای کودک است. هم زمان با رشد نوزاد، اشتهای او بیشتر می شود و بیشتر مک می زند و با مک زدن بیشتر، شیر بیشتری تولید می شود. پس بهترین راه افزایش شیر مادر، مکیدن نوزاد به دفعات زیاد و طولانی است.اگر کودک در ابتدا درست نمی مکد و سینه را رها می کند، پس از سیر شدن کودک، شیر را با شیر دوش خارج کنید تا تولید شیر کم نشود.
۴) تغذیه
* استفاده از خوراکی هایی که ویتامین دارند، مانند جوانه گندم و سمنو.* باقالا، لوبیا، نخود، ماش و چای.
* استفاده از رازیانه، شنبلیله و ماء الشعیر.
* استفاده از مایعات و میوه های آبدار مانند هندوانه، خربزه، آب میوه، شربت ها.
* مواد کلسیم دار مانند گلابی و سوپ استخوان.
* مواد قندی مانند توت و میوه شیرین.
* میوه های روغن دار مثل نارگیل و زیتون.
* خوردن غذا به صورت منظم.
* استفاده از قطره شیرافزا (یک نوع قطره گیاهی که در داروخانه ها و عطاری ها یافت می شود).
چند نکته درباره شیر دادن
در شروع شیر دادن ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» را فراموش نکنید، در روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم، وارد شده است: «کُل امر ذی بال لم یُذکر فیه بسم الله فهو ابتر؛ هر امر مهم و با ارزشی که بدون ذکر بسم الله الرحمن الرحیم انجام شود، ناقص و بدون نتیجه خواهد بود.»با یاد امام حسین علیه السلام به کودک خود شیر بدهید، به استناد آن چه وارد شده است که حضرت فرموند: «شیعتی مهما شربتم ماء عذب فاذکرونی؛ ای شیعه من، هرگاه آب گوارا می نوشید، مرا یاد کنید.»
در هنگام شیر دادن به کودک نگاه کنید، با او حرف بزنید و در سخن گفتن به ایام شهادت و ولادت ائمه علیهم السلام توجه کنید و نگران فهم کودک نباشید. مادری که می خواهد فرهنگ ساز باشد و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام را به کودک خود منتقل کند، لازم است فرهنگ دینی داشته باشد و با فرهنگ دینی کودک را تغذیه و پرورش دهد.
* بکوشید با وضو شیر دهید که اثرات معنوی آن بسیار ذکر شده است.
اعمال روز هفتم
۱) تراشیدن سر، ۲) دادن صدقه، 3) تسمیه یا نامیدن کودک، ۴) ختنه، ۵) غسل ولادت، ۶) ولیمه، ۷) عقیقه و ۸) تهنیت گفتن.
تراشیدن سر و تصدق
از سنت های اسلامی، تراشیدن موی سر طفل است که به طور معمول در روز هفتم تولد کودک انجام می شود.پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم در روز هفتم تولد امام حسین علیه السلام سر او را تراشید و به وزن مویش نقره صدقه داد. آنگاه معجونی خوش بو که بخشی از آن زعفران بود بر سرش مالید.
در برخی از توصیه های اسلامی سفارش شده است که هم وزن آن طلا صدقه دهند.
حضرت امام صادق علیه السلام یکی از علل تراشیدن موی سر را پاکی طفل از رحم ذکر فرموده اند.16
تسمیه یا نامیدن کودک17
بر مبنای روایات اسلامی تعیین نام خوب برای فرزند از حقوق وی بر پدراست.پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «نامی نیک برای کودک برگزینید، نیکو تربیتش کنید و او را در وضع و موقعیتی نیکو و شایسته قرار دهید.»
امام محمدباقر علیه السلام فرمودند: «وقتی شیطان بشنود کسی را با نام محمد می خوانند، از شدت ناراحتی مانند سرب گداخته و آب می شود و هنگامی که بشنود کسی را به نام یکی از دشمنان اسلام فرا می خوانند، از شدت خشنودی به وجد می آید.»
پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «هرکس چهار پسر داشته باشد و هیچ کدام را به نام من ننامد، بر من جفا کرده است.»
امام محمدباقر علیه السلام فرمودند: «بهترین نام ها، نام پیامبران است.»
نامگذاری معمولا پیش از تولد باید انجام بگیرد و اگر چنین نشد، سفارش شده که در ابتدای تولد و در غیر این صورت در روز هفتم برایش اسمی معین کنید. نامگذاری باید به تناسب زمان انجام گیرد.
توصیه شده است: نامی برای فرزندت انتخاب کن که نشان دهنده عبودیت و بندگی خدا باشد.
ختنه
ختنه سنتی برای مردان است. درباره فلسفه آن ضمن جنبه های روحی، در امر آمیزش جنسی برای حفظ سلامت، رشد مناسب و مراعات زمینه های بهداشتی ضروری است.پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده اند: «نوزاد را در روز هفتم ختنه کنید تا پاکیزه شود و بهتر رشد و نمو کند.»
سنت اسلامی این است که تا ۷ روز اول ختنه انجام شود.
غسل ولادت
علامه مجلسی رحمه الله می فرماید: بهتر آن است که غسل دهنده چنین نیت کند که این طفل را غسل می دهم برای رضای خدا، آنگاه اول سر، سپس جانب راست و پس از آن جانب چیش را بشوید.ولیمه و عقیقه
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «در پنج مورد مسأله ولیمه مطرح است: ۱) جشن عروسی، ۲) تولد نوزاد، ۳) جشن ختنه، ۴) خرید خانه و ۵) بازگشت از سفر مکه.»درباره نوزاد سفارش شده تا سه روز ولیمه دهند و اطعام کنند. سفارش گردیده که برای پسر گوسفند نر و برای دختر گوسفند ماده عقیقه کنند.18 در توزیع عقیقه توصیه شده که آن را لااقل به ۱۰ نفر بخورانند و در این جمع، همسایگان نیز شرکت کنند و بخشی از آن به قابله طفل داده شود و نیز ذکر شده که به جز دوستداران محمد و آل محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم از آن استفاده نکنند.19
تهنیت گفتن
تهنیت گفتن به والدین و بستگان در این روز سنت است. همان گونه که جبرئیل در روز تولد حسنین علیهما السلام، این روز را به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم تهنیت گفت. اما شیوه تهنیت گویی باید مانند تهنیت ائمه علیهم السلام باشد.کلامی با مادران پس از تولد فرزند
1- در اولین نگاهی که نوزاد را می بینید، نوازشش کنید، احساس زیبا و عمیق مادری را به او نشان دهید، ترس نداشته باشید و فکر نکنید که او هیچ چیز نمی فهمد، هر زمان که بلندش می کنید یا حمام می برید و شیر به او می دهید و به او لبخند می زنید، به هم تعلق خاطر پیدا کرده و به یقین نوزاد شما نیز بیشتر احساس می کند که به شما متعلق است و شما نیز به او.۲- آنچه شیر مادر را دارای تأثیر فراوان می کند، گرمای وجود مادر و احساس امنیت نوزاد در آغوش اوست.
٣- نوزاد در این ایام باید با تمام وجود، امنیت عاطفی و حمایت را از جانب مادر احساس کند.
۴- محبت و عاطفه از نیازهای اساسی نوزاد است و ارضای عاطفی او در سلامت روانی و اخلاقی اش بسیار مؤثر است.
۵- هیجانات شدید، فکر و خیالات بسیار، اندوه و اوقات تلخی، افکار تیره، ترس، غم، شادی، خشم، بدبینی، بدخواهی و اضطراب ها همه در شیر دادن مؤثر است.
۶- پس از هر نوبت شیر دادن، مدتی با نوزاد بازی کنید، آنگاه او را بخوابانید تا کودک آرام و با نشاط باشد.
۷- بازی برای نوزاد، راهی است به سوی رشد و بسط وجودی و کمال یافتن او. جنب و جوش کودک در بازی، نشان سلامت روحی اوست.
۸- مادر باید مهربان و با لبخند باشد و دست های وی گرم، و صدایش آرام و نوازشگر باشد تا کودک عکس العمل منفی نشان ندهد.
9- کودک را نعمت زندگی بدانید و برای استفاده از این برکت الهی برنامه ریزی کنید.
۱۰- بهتر است اولین چیزی که پس از زایمان در دهان می گذارید، خرما باشد به ویژه رطب تازه (به دلیل سفارشی که خداوند به حضرت مریم دارد).
امیر المومنین علی علیه السلام نیز از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل کرده اند: «باید اولین چیزی که زن پس از وضع حمل می خورد، رطب باشد».
۱۱- به خودتان استراحت بدهید. درباره کارهای خانه نگران نباشید؛ لباس شستن، مرتب کردن خانه و سایر امور را می توان به تأخیر انداخت. هر روز جدیدی که از راه می رسد، بینید در آن روز بهترین کاری که قادر به انجامش هستید کدام است، همان را انجام دهید، نه بیشتر.
۱۲- از دیگران تقاضای کمک کنید. زمانی که احساس فشار روحی می کنید با کسانی که دوستشان دارید تماس بگیرید و از آنان درخواست کمک کنید و اگر دوستی به شما پیشنهاد کمک کرد، بپذیرید، وقتی دیگران برای شما جارو می کنند و یا ظرف ها را می شویند، در واقع به شما فرصت می دهند که بیشتر در کنار نوزاد خود باشید و استراحت کنید برای نیازهای شخصی خود تا حد امکان اولویت قائل شوید. خوب بخورید، تا جایی که می توانید استراحت کنید و به تدریج فعالیت های خود را از سر بگیرید، حتی اگر در حد قدم زدن کوتاه باشد، هر بعدازظهر در محل زندگی خود گردش کنید، بکوشید زمانی را که از آن شماست، فقط به خودتان اختصاص دهید، حتی اگر این کار غذا خوردن با یک دوست و یا یک دوش گرم طولانی باشد.
۱۳- به خواب خود اهمیت دهید، خواب برای سلامت روح و جسم شما ضروری است، نگران ساعت ها خوابیدن طبیعی نباشید، هر زمان که نوزاد چرت بزند، استراحت برای هر دوی شما آرامش زیادی در پی دارد.
۱۴- یک زن مؤمن شاداب و با نشاط است، به زیبایی ها توجه دارد و آنها را تشخیص می دهد، متبسم است و در موقع خوشحالی می خندد، بکوشید همیشه در خانه لبخند بر چهره داشته باشید، و در برخورد با همسر و فرزند، خوشرو و خنده رو باشید.
پی‌نوشت‌ها:
١- علامه مجلسی، حلیة المتقین، ص ۸۲.۲۔ کلینی، کافی، ج ۶ ص ۲۴.
3- همان.
4- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص ۱۲۶.
5- بهتراست آب زمزم باشد.
6- علامه مجلسی، حلیة المتقین، ص ۷۸.
7۔ مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۵۶.
8- وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۱۷۵.
9. کمک به مادران شیرده، ص ۴۲.
10- سوره بقره، آیه ۲۳۳.
11- سوره احقاف، آیه ۱۵.
12۔ سورہ لقمان، آیه ۱۴.
13- علامه مجلسی، حلیة المتقین، ص ۸۵.
14- «نظر الصادق علیه السلام إلى أم إسحاق بنت سلیمان وهی ترضع أحد ابنیها محمدا أو إسحاق فقال: یا أم إسحاق لا ترضعیه من ثدی واحد وارضعیه من کلیهما یکون أحدهما طعاما والاخر شرابا»
15- علامه مجلسی، حلیة المتقین، ص ۸۵.
ترکیبات شیر: در ۱۰۰ سانتی متر مکعب از شیر مادر 6/87 گرم آب، ۷۱ کالری انرژی و 7/12 گرم مواد جامد وجود دارد که شامل ۲۱ گرم خاکستر، 8/3 گرم چربی، 7 گرم لاکتوز و 1/1 گرم پروتئین است. همچنین در ۱۰۰ سانتی متر مکعب شیر مادر، ۴۳ میکرو گرم ریبوفلاوین، ۱۲۷ گرم اسیدنیکوتینیک و ۱۱ میکروگرم پیریدوکسین وجود دارد.
16۔ علامه مجلسی، حلیة المتقین، ص ۸۳.
17- راهنمایی مادران شیرده، ص 7.
18- حلیة المتقین، ص ۸۳.
19- دعای عقیقه فراموش نشود (مفاتیح الجنان).
