کتيبه هاي سنگي موقوفات آشتيان

چکيده

نويسنده با اشاره به سابقه موقوفات در آشتيان که به سده هفتم بازمي گردد، متن کتيبه هاي سنگي باقي مانده از بناهاي قديمي آشتيان به ويژه آب انبارها را تک تک با بررسي ميداني ثبت کرده و در مقاله خويش آورده است. البته چنان که مي گويد اصل برخي از اين کتيبه ها از بين رفته و وي ساليآن پيشين به بازخواني آنها پرداخته است.
بناهايي که مؤلف متن کتيبه هاي سنگيشان را آورده عبارت است از: مسجد جامع، تکيه صادق بيک، تکيه و مسجد بازار، بازار آشتيان، تکيه بازار، تکيه و آب انبار ميرزا باقر، مسجد و آب انبار ميرزا محمدشريف، آب انبارها: محنت آباد (سرورآباد)، لاقه، ميرزا رضا، نرگسک، نايب و نظاره. نويسنده در ضمن هر مورد، تاريخچه مختصري هم از آن بنا و سازنده آن ذکر کرده است.
کليد واژه
موقوفات آشتيان ، کتيبه هاي سنگي موقوفات ، آب انبارهاي آشتيان

مقدمه

فرهنگ وقف از آغاز در نزد ايرانيان جايگاه و قرب زيادي داشته است. واقفان به دلايل مختلف به وقف اموال خود مي پرداختند؛ از جمله عده اي به هدف کسب ثواب اخروي و برخي نيز به خاطر ارادت به ساحت ائمه معصومين (عليه السلام) و زنده نگاه داشتن ياد آن بزرگواران به اين عمل خير دست مي زدند.
در منطقه آشتيان، آنچه از شواهد و مدارک تاريخي در اين منطقه حکايت مي کند، قديمي ترين سند وقف مربوط به درويش علي بيک آشتياني است که تاريخ جمادي الثانيه 1074 قمري دارد. وي دشت آشتيان و محصول آن به علاوه يک آسياب و مزارع احمدآباد و مهربان جوزه را جهت تعزيه خامس آل عبا و سرور شهيدان وقف کرده است.
در پاره اي تحقيقات، سابقه وقف در اين منطقه به سده هفتم هجري بازمي گردد که حمام کهنه و مسجد جامع از قديمي ترين مکان هاي موقوفه در آشتيان است، اما تا کنون هيچ سندي و يا کتيبه اي که نشان دهنده اين تاريخ باشد در دست نيست .
در خصوص وقف ، نکته اي که بايد در نظر داشت، کتيبه هاي سنگي مربوط به موقوفات است. سبب تعبيه اين کتيبه ها ـ که معمولاً بر سردر ورودي بنا نصب مي شده است ـ براي آن بوده که واقفان اثر خود را به ثبت برسانند؛ از اين رو کتيبه حاوي شعر، شرح عمومي مکان، نام واقف و همچنين نام پادشاه عصر خود است. اين اطلاعات يا در قالب شعر بيان مي شد و يا به صورت نثر؛ معمولاً هم ماده تاريخي در اين کتيبه ها براي نشان دادن تاريخ وقف ـ بنا به حروف ابجد ـ تعبيه مي شد. از اين رو کتيبه ها به عنوان سند تاريخي به شمار مي روند.
قديمي ترين اين اسناد مربوط به سال 1243 قمري است و جديدترين آن مربوط به سال 1347 شمسي. چنان که گفتيم، اين اسناد مهم و قابل اعتنا که متأسفانه تحقيق جامع و گسترده اي درباره شان صورت نگرفته، بخش مهمي از تاريخ وقف به حساب مي آيند و سير تحول موقوفات و مکان ها را نشان مي دهند.
خوشبختانه چون تحقيقات اين حقير از ساليان دور شروع شده بود، تمام کتيبه هاي سنگي را بازخواني کرده، در قالب فيش هاي تحقيقاتي ثبت کرده ام. متأسفانه تعدادي از اين اسناد طي اين مدت مفقود شده و تنها دو مورد آن به موزه آشتيان انتقال يافته است. شايد اگر بازخواني اين اسناد صورت نگرفته بود، اين بناها اکنون فاقد حداقلِ سند بود.
در اين مقاله سعي شده که تا حد امکان اطلاعاتي درباره واقف بنا ذکر شود. سپس متن کتيبه و نهايتاً شرح حال واقف آمده است تا براي محققان آينده حداقل کار ممکن انجام شده باشد و با تخريب و از بين رفتن شناسنامه بنا ـ که همان کتيبه آن باشد ـ حداقل اصل متن آن حفظ گردد.
متأسفانه در سال 1358 شمسي به علت تعريض خيابان محله مازري و لاقه، چندين اثر مهم و تاريخي وقفي نابود گرديد. مهم ترين اين آثار عبارت بود از: تکيه و آب انبار ميرزا باقر ، آب انبار ملکا و آب انبار نرگسک. هر چند که چند اثر تاريخي مانند تکيه و مسجد مازري، مسجد بازار، مسجد جامع، تکيه بازار، مسجد و آب انبار ميرزا محمد شريف باقي ماند. به دنبال تخريب اين اماکن، کتيبه هاي سنگي اين بناها هم نابود گرديد.

مسجد جامع

مسجد جامع آشتيان جنب حمام کهنه واقع شده و از قديمي ترين مساجد آشتيان است که چندين بار بازسازي کلي گرديده است. از تاريخ دقيق اين دو بنا اطلاعي در دست نيست، اما آنچه مسلم است اين دو بنا همزمان با هم ساخته شده و مرحوم شيخ عباس صالحي آشتياني ـ از خادمان فرهنگ آشتيان ـ آن را به اواخر قرن هفتم هجري نسبت مي دهد.
حمام کهنه در اواخر قرن هفتم به دست استاد محمد ابراهيم قمي بنا گرديده که در دوره صفويه مرمت کلي شده است؛ سپس مسجد جامع بنا شده است. قبل از سال 1244 قمري فردي به قصد تشرف به خانه خدا يک هفته در اين مکان مقدس معتکف شد و نذر کرد اگر سالم از سفر برگردد، آن را مرمت نمايد. مسجد جامع به سال 1244 قمري تجديد بنا شد (1)
اين مسجد در مرکز آشتيان واقع است که در سال 1336 شمسي تجديد بنا گرديد. سپس در سال 1381 به همت اهالي و خانواده حاج حسن دهقاني آشتياني بازسازي کلي گرديد .
اين مکان مقدس از قديم محل اعتکاف اهالي بوده، هر صبح جمعه در آن دعاي ندبه در آن برگزار مي شود. مسجد کتيبه اي سنگي داشته که بر اثر تجديد بنا به سال 1336 مفقود مي گردد، ولي بعدها پيدا مي شود که اکنون در کنار سمت چپ محراب جديد، بر روي کاشي معرق نصب شده است. اين کتيبه دو بيت زير را دارد:
اين مسجد فرخنده ز توفيق خليل
مأمور ز کعبه آمد چون اسماعيل
از الْف دوصد گذشته اندر چل و چهار
شد حسن سعادتش بدين راه دليل

تکيه صادق بيک

صادق بيک از رجال دوره محمد شاه قاجار و مورد توجه وي بوده است. وي از سرشناسان محلي نيز بود که اين تکيه را در محله اي که نام خود وي را داشته ساخته است:
از احوال و مراتب وي اطلاع دقيقي در دست نيست، ولي پيداست که از صاحب منصبان اواخر زنديه و از افراد متعيّن قرن سيزدهم بوده است. بعد از سال 1203 قمري که آقا محمد خان مدت ها با خان زند جنگيد و سرانجام بر اثر خيانت اعيان، شيراز و کرمان را تصرف کرد، تمام کساني را که با او به مقابله برخاستند و زمينه پايداري و تقويت لطف علي خان را در روياروئي با وي فراهم آورده بودند به نواحي مختلف فلات مرکزي نفي بلد نمود. صادق بيک از جمله مغضوبان خان قاجار به شمار مي رفت که سرنوشت او را به اين منطقه [آشتيان] کشاند و متوطن گرديد. ديري نگذشت که نزد سلاطين قاجار به ويژه محمد شاه تقرب يافت و پيرو آن در 25 شهر ذي الحجه 1253 و نيز در سال 1254 براي ديدار با شاه به اردوي همايوني به اصفهان و شيراز شتافته است (2)
صادق بيک مردي ميهمان نواز ، بردبار و توانا بود. نسبت به خاندان نبوت و امامت ارادت خاص داشت و به همين علت تکيه را در سال 1253 قمري ساخت. وي همچنين يک پل و يک آسياب هم ساخته که اکنون از بين رفته، ولي به نام وي «صادق بيک» خوانده مي شود.

تکيه قديم در سال 1347 شمسي توسط اهالي و زحمات آيت الله شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني بازسازي کلي شد.
فرزند صادق بيک، ميرزا عباس خان يکي از کاتبان خوش خط بود که به سال 1259 قمري کتاب محرق القلوب (3)را نگاشته و وقف قصبه آشتيان کرده است.
ميرزا عباسخان بن محمد صادق بيک اين نسخه را در سال 1259 قمري با يک وقف نامه قابل امعان شروع و به سال 1261 نزديک به دو سال آن را به پايان برده است (4)

کتيبه سنگي تکيه صادق بيک (آشتيان)

در زمان شاه انجم موکب گردون جناب
ظلّ حق يعني محمد شه شه ايران زمين
از مزيد زهد و تقوي و ورع در آشتيان
ساخت صادق بيک بنايي في المثل حص حصين
وه چسان خرم بنايي کش ملک اندر فلک
مي کند آن را مخاطب ثاني خلد برين
بس که روح افزاي و دلکش باشد اين خرم بنا
خود تو پنداري بود بر خاتم جنت نگين
هست يک سو سوق و يک سو سجده گاه جن و انس
هم بود آن نکته اي در ماتم سلطان دين
خالي از اغراق در عالم توان گفتن که هست
ثاني جنات تجري تحتها الانهار اين
مي شود مشمول لطف حضرت پروردگار
هر که را اندر جهان توفيق حق آمد قرين
پاک طينت راست چون وصف تعزَ من تشاء
مرتکب گردد به خيرات و مبرَات اين چنين
حَبّذا نيکو نهادي آن که در وصفش رواست
قول حق مدلول و الله يحب المحسنين
آن که آل برمک و طيّ در گه جودش به دهر
جملگي خود را شمارند از کمينه چاکرين
بو که با آن عدل و داد اندر جهان نوشيروان
گردد اندر مدرس عدلش سَبَق خوان در سنين
الله الله نسبت کافر به مسلم کي رواست
آري آري نيست ما را شاهدي بهتر از اين
باشد اندر جمله اوصاف حميده متصف
هفتصد بوذرجمهر او را غلام کمترين
از طريق مرحمت گفتا خرد اين سان بگو:
«وه چه زيبا بقعه اي از گلشن مينوست اين»
(ماده تاريخ 1254قمري)

تکيه و مسجد مازري: (تجديد بنا 1338 شمسي)

تکيه و مسجد مازري در محله اي به همين نام ساخته شده است. بناي اوليه ساختمان با خشت و گل و پوشش چوبي بوده که از ساخت اوليه آن اطلاعي در دست نيست، ولي در سال 1338 به دست حسن آقا آشتياني (فتح الله) و کمک اهالي بازسازي کلي شد. اين مکان مقدس داراي دو طبقه و محراب زيبا است و مساحت آن حدوداً به 700 متر مربع مي رسد که در دوره هاي بعد بازسازي و به اصل آن اضافه گرديد.
در مراسم سوگواري امام حسين (عليه السلام) بزرگ ترين هيئت عزاداري از اين تکيه و مسجد به عزاداري مي پردازد.
اين بنا داراي تجهيزات جانبي آشپزخانه با تجهيزات کامل است و سال ساخت آن را بر روي کاشي معرق لاجوردي طبق کتيبه به سال 1338 شمسي نشان مي دهد .

کتيبه تکيه و مسجد مازي

عمل استاد ذبيح الله آستانه از اراک، تاريخ 1379 قمري مطابق 1338 شمسي

مسجد بازار

مسجد بازار از نظر قدمت بعد از مسجد جامع و از آن بزرگ تر است. از تاريخ ساخت اوليه آن اطلاع دقيقي در دست نيست. اين مسجد چندين بار بازسازي کلي شده است. مساحت آن 30*15 متر و داراي 8 ستون سنگي و طاق هاي ضربي، جناقي، شمشيري و عرقچين است. اين بنا در سال 1329 شمسي مطابق با 1369 قمري با معماري مرحوم حاج احمد گرگاني بازسازي شد و به همت اهالي و نظارت حاج شيخ عباس صالحي ساخته شد. در سال 1371 هم قسمت زنانه به آن اضافه گرديد.
اين کتيبه بر روي کاشي معرق لاجوردي در سه رديف با خط ثلث کتيبه اي تحرير گرديده است.

کتيبه مسجد بازار

إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الآخر و أقام الصلوه و آتي الزکوه و لم يخش إلا الله فعسي أولئک أن يکونوا من المهتدين. مسجد بازار به همت اهالي محترم آشتيان ساختمان گرديد. 1369 قمري، اهدا کننده: عباس صالحي

تکيه بازار آشتيان

تکيه بازار آشتيان در ميدان بازار و جنب بازار بنا گرديده است. از ساخت آن اطلاع دقيقي در دست نيست. عکسي از آن موجود است که در سال 1345 انداخته شده و نشان مي دهد بنايي است با خشت و گل و پوششي چوبي که چندين بار بازسازي و تعمير گرديده است. بعضي از معتمدين محلي بناي آن را به دوران زنديه نسبت مي دهند، اما سند محکمي درباره آن ارائه داده نشده است. کتيبه اين بنا پس از بازسازي کلي از بين رفته، اما در سال 1345 شمسي به همت حضرت آيت الله دانش بناي حسينيه بازار و صادق بيک آغاز گرديد. سرلشکر نورائي از سر اخلاص سِمت نظارت دو بنا را گردن گرفت که هزينه دو اثر به خودياري خرد و کلان زن و مرد آشتياني تأمين شد و بيش از يک سال هر دو بنا به لطف و توجهات ولي عصر ـ أرواحنا فداه ـ تکميل و به سال 1347 شمسي، مصادف با شهادت صديقه طاهره حضرت فاطمه (سلام الله عليها) افتتاح گرديد. در يکي دو سالي وي [سرلشکر نوائي] براي نظارت بر پيشرفت فيزيکي ساختمان به آشتيان آمد و شد داشت، چون در آن زمان افسران عالي رتبه بدون اجازه حق خروج از پايتخت را نداشتند، مأموران در سال 1346 گزارش خارج شدن وي را در آخر اغلب هفته ها به شاه دادند. موضوع مورد تحقيق قرار گرفت. بعد از روشن شدن قضيه مجدداً به عرض شاه رساندند که وي براي ساختن حسينيه از تهران خارج مي شود. شاه پس از حصول اطمينان دستور داد مزاحمش نشوند (5)
سپهبد نورائي فرزند آقا شيخ محمد حسن مجتهد آشتياني (فوت 1293 شمسي) است. وي افسري شايسته و از رجال خوشنام معاصر است. وي در سال 1293 در آشتيان متولد شد. وي مردي درستکار و نيک نفس [است] و ارادت به ائمه اطهار دارد؛ و در سال 1354 شمسي با درجه سپهبدي از ارتش بازنشسته شد (6)
دفترچه اي نيز در سال 1347 چاپ شده که ميزان کمک تک تک اهالي به تکيه بازار به طور مشخص در آن درج گرديده است و شايد در نوع خود کم نظير باشد. تکيه بازار در دو طبقه ساخته شده که طول آن 25 متر، عرض آن 20 متر و ارتفاع آن 7 متر است مراسم مذهبي و ختم اموات در آن برگزار مي شود و داراي موقوفات زيادي است. از جمله موقوفات حاج حسين جمال آشتياني و ملا رمضان رفيعي که مخارج تعزيه سيد الشهدا، مجلس روضه و نهار ظهر عاشورا را تأمين مي کند.
اين تکيه به جهت قرار گرفتن در مرکز شهر از اعتبار بالايي برخوردار است و اکثر سخنراني هاي مذهبي و اعياد در آن برگزار مي گردد. تکيه همچنين داراي دو مغازه بزرگ است که موقوفه مي باشد.
کتيبه سنگي تکيه بازار آشتيان در پشت منبر قرار دارد و با کاشيکاري معرق لاجوردي پوشانده شده است. شعر اين کتيبه را شاعر اهل بيت مرحوم حاج شيخ عباس صالحي در ده بيت به صورت قصيده سروده است.

کتيبه تکيه بازار

بسم الله الرحمن الرحيم
به ياد عالم رباني مرحوم آقا شيخ محمد حسن آشتياني، اهدايي سرلشکر حسن نورائي
اين کاخ پرشکوه که مرآت حق نماست
دربار عرش زينت سلطان کربلاست
اين قبله اي که چرخ برِ رفعتش گم است
خاک درش به چشم ملک همچو طوطياست
اين بارگاه قدس که خيل ملائکش
خدمتگذار و منظره ذات کبريا است
گر خانمي (7)بهشت برينش عجب مدار
زيرا بهشت مکتسِب از اين خداسراست
از طور اگر صداي انا الله بشد بلند
گر نار عشق از شجر قدس رهنماست
بشنو از اين رواق مقدس انا الغريب
با آنکه مظهري ز «علي العرش استوي» است
مصباح پر فروغ هدايت بود حسين
فُلک نجات خلق شهنشاه نينواست
از همت حسين شناسان حق پرست
اين شاهکار عشق حسيني نشان بپاست
از سعي و اهتمام ابوالقاسم فقيه
دانش پژوه را تشکر بسي بجا است
باليد صالحي و به تاريخ آن سرود
اينجا مطاف قلب جهان رمز کربلاست
1347 شمسي مطابق 1388 هجري قمري

تکيه و آب انبار ميرزا باقر

ميرزا باقر از مستوفيان و اعيان قرن سيزدهم بوده که به سال 1243 قمري تکيه و آب انباري را در محله سرده آشتيان به همين نام ساخته است.
وي مدتي پيشکار نيابت حکومت را عهده دار بود؛ سپس براي مدت کوتاهي به حکومت رسيد. ميرزا باقر مردي ديندار و منصف قلمداد مي شد. به خاطر همين روحيه ملايم نزد مردم محل به ويژه رعاياي فراهان حرمت فراوان داشت. بنا به وصيت خودش پس از مرگ او را در حياط حسينيه دفن کردند (8)
تکيه وي از بزرگ ترين و زيباترين تکاياي موجود در آشتيان است. در سال 1359 شمسي به علت تعريض خيابان، اين دو بناي ارزشمند تخريب شد.
آب انبار ميرزا باقر که در زير تکيه آن قرار داشت از آب انبارهاي نسبتاً بزرگ بوده که سه خزانه آب به مساحت 300 متر مربع و بادگيري به ارتفاع 6 متر داشته است.
اين بنا که بقاياي آن هم اکنون در کنار بلوار شهدا قرار دارد از استحکام بسيار قوي برخوردار بوده است. تنها يادگار از تکيه و آب انبار دو قطعه عکس است (9)و هيچ اثر ديگري از ساخت قديم اين دو بناي ارزشمند موجود نيست. گويا ميرزا باقر را حکومت آفتاب نشين مي خواند چون در غروب آشتيان قرار داشته و صادق بيک را سايه نشين ـ در اصطلاح محلي قلوداد ـ مي ناميده و بين آن دو رقابت شديد وجود داشته است. به نظر مي رسد ميرزا باقر هم از کوچانندگان شيرازي بوده که هم زمان با صادق بيک به آشتيان تبعيد مي گردد.
درباره وقف آب انبار تذکر اين نکته بجاست که چون آب مهم ترين عنصر حيات است و نياز به آن هميشه بوده است، برخي از واقفان توجه خاصي به ايجاد آب انبار داشته اند. آنان علاوه بر اينکه مي-کوشيدند تا اين مکان ها را هر چه محکم تر و با دوام تر بسازند، از تزيين آنها نيز غافل نبوده اند؛ از اين رو تقريباً همه آنها کتيبه دارند. در اين کتيبه ها معمولاً به ياد حادثه کربلا مصراعي در لعن و نفرين نوشته شده تا تشنگان با ديدن آن، به ياد امام سوم شيعيان بيفتند و مظلوميت کشته شدگان کربلا در خاطر نوشندگان آب زنده شود. همچنين معمولاً مصراع يا بيتي در اين کتيبه ها وجود دارد که بيان کننده ماده تاريخ ساخت بنا به حروف ابجد است.
آب انبار و تکيه ميرزاباقر نيز کتيبه اي داشته که پس از بازسازي حياط تکيه در سال 1378 مفقود گرديد.

کتيبه آب انبار ميرزا باقر

ميرزا باقر که چشم روزگار
خيرانديشي به مثل او نديد
باعث اين برکه گوهرنمون
گشت بهر حضرت شاه شهيد
داد چون انجام شد تاريخ او
«آب نوشي لعنتي کن بر يزيد»

آب انبار محنت آباد (سرورآباد)

اين آب انبار را استاد مصطفي رشيدي آشتياني معروف به «خياط» در محله محنت آباد آشتيان که در ضلع شمال شرقي قرار دارد ساخته است. اين آب انبار در جلو مسجد و تکيه محنت آباد قرار دارد و آب آن از آب دشت مستوفي پر مي شده است. آب انبار فاقد بادگير بود.
مسجد و تکيه محنت آباد دو بار بازسازي شده که در هر دو بار بازسازي ترکيب آب انبار دست-نخورده باقي مانده است. مساحت اين آب انبار 70 متر مربع است .
در سال 1339 شمسي تکيه و مسجد قديم تخريب و توسط آقا شيخ علي منتظري و کمک اهالي بازسازي گرديد. بار دوم نيز در سال 1375 شمسي بازسازي شد که يکي از بزرگ ترين و مجهزترين تکايا و مساجد آشتيان به شمار مي آيد. ساختمان جديد در ابعاد 18*18 و ارتفاع 6 متر به همراه گنبد مرکزي با آيينه کاري و کاشي معرق بسيار زيبا ساخته شده است. آشپزخانه اي نيز به مساحت 250 متر مربع دارد که جهت مراسم عزاداري و پذيرايي از عزاداران و يا مجالس ديگر، بدون دريافت وجه به اهالي ياري مي رساند. اين مکان نيز به دست اهالي ساخته شده است.

کتيبه آب انبار محنت آباد

در سال 1338 اين آب انبار براي استفاده عموم به همت جناب آقاي مصطفي رشيدي آشتياني ساخته شد. اميد است که اين خدمت ناچيز مورد قبول درگاه احديت واقع شده و اهالي محترم محل در حفظ و نگهداري آن اهتمام ورزند. عباس رشيدي آشتياني
مسجد و آب انبار ميرزا محمد شريف
ميرزا محمد شريف شريفي آشتياني از تاجران و متمولان بازار آشتيان و نياي بزرگ خاندان شريفي است. وي از نيکوکاران و سردسته هيئت عزاداري تکيه بازار آشتيان بود. اين هيئت از بزرگ ترين دسته جات عزاداري سالار شهيدان در آشتيان بود. ميرزا محمد شريف خود مخارج شام و نهار ايام سوگواري امام حسين (عليه السلام) را تقبل مي کرد و نزد اهالي آشتيان از احترام فوق العاده اي برخوردار بود. وي نخستين کسي است که جهت مراسم عزاداري، علامتي سه تيغه را در سال 1305 شمسي از قم به آشتيان آورد.
اين مسجد و آب انبار در محله حسن آباد قرار دارد و به سال 1322 شمسي ساخته شد. بعدها مسجد آن را در سال 1365 فرزند بزرگش مرحوم حاج مرتضي شريفي بازسازي کلي کرد که به مسجد حاج شريفي معروف است، ولي آب انبار آن سالم و دست نخورده در زير مسجد قرار دارد که ورودي آن را مسدود کرده اند. مساحت اين آب انبار 150 متر مربع است.

کتيبه مسجد ميرزا محمد شريف

إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الآخر. به ياد مرحوم حاج محمد شريف شريفي 1362 قمري.

آب انبار لاقه

اين آب انبار را ميرزا کربلايي کريم بيک آشتياني ساخته و وقف محله کشاورزنشين آشتيان کرده است. تونل ورودي آب معروف به «کوره» از شاهکارهاي سنگ تراشي به شمار مي رود و از آب دشت احمدآباد و يا لنجرود آشتيان ذخيره مي شود. به علت هم سطح نبودن آب انبار با جوي آب، جهت سوار شدن آب به خزانه کمرسرخ را به ارتفاع 5/4 متر شکافته اند تا آب را به خزانه آن سوار کنند. اين تونل پس از ساليان دراز هنوز پابرجاست و پوشش آن در بعضي از نقاط با تخته سنگ پوشانده شده است. طول تونل بيش از هزار متر است.

مساحت آب انبار لاقه حدوداً 80 متر مربع است و از معدود آب انبارهاي موجود در آشتيان است که بادگير دارد. بادگير را جهت تهويه هوا و خنک نگه داشتن آب تعبيه مي کردند. اين آب انبار هنوز پابرجاست و فقط بادگير آن را تخريب کرده و ورودي آن را بسته اند.
کربلايي کريم بيک يکي از کارگزاران ميرزا يوسف مستوفي المالک آشتياني [جناب آقا] است و طبق اسناد تاريخي مدتي از طرف مستوفي نايب حکومت خلجستان و روستاي «امره» بوده است. وي در سفر دوم ناصر الدين شاه قاجار براي سفر عتبات با شاه قاجار ملاقات کرده و مورد لطف وي قرار گرفته است. اين آبانبار در سال 1305 قمري ساخته شده است.

کتيبه آب انبار لاقه

هو الباقي
شد حاجي محمد کريم بيک را يار
کرم و لطف کردگار کريم
ساخت اين پي خجسته آب انبار
اندر اين قريه بهر اجر عظيم
بهر تاريخ آن ثريا گفت
آب او آب کوثر و تسنيم
شهر ذالحجه 1305 هجري

آب انبار ميرزا رضا

رضا فرزند آقا ميرزا طاهر آشتياني از مستوفيان و دست پروردگان دستگاه ميرزا يوسف مستوفي الممالک آشتياني بود. تولد و وفاتش معلوم نشده، ولي هم زمان با دوره صدارت و رياست مستوفي الممالک سمت پيشکاري وي را به عهده داشته و به خالصه جات و رقبات مستوفي در آشتيان رسيدگي مي کرده است. ميرزا رضا مستوفي به دليل وابستگي به صدراعظم (جناب آقا) در زمان حيات از قدرت و مکنت برخوردار بود (10)
اين آب انبار از بزرگ ترين آب انبارهاي آشتيان است که در محله «مازري» قرار دارد. مساحت آن 1500 متر مربع و داراي دو بادگير و سه رديف خزانه متصل به هم است. آب اين آب انبار از دشت احمدآباد و لنجرود تأمين مي شد. ذخيره آب آن نياز يک سال اهالي را تأمين مي کرد. به علت وجود دو بادگير، خنک ترين و گواراترين آب را دارا بوده است. اين آب انبار تا سال 1359 شمسي حتي بعد از آب لوله کشي مورد مصرف مردم قرار داشت. آب انبار ميرزا رضا هم اکنون سالم است که البته ورودي آن را مسدود کرده اند.
کتيبه سنگي اين بناي ارزشمند را سوداگران کنده اند و مفقود شده است. اين آب انبار به سال 1283 قمري ساخته شده است.
جالب اينکه هنگام پرکردن آب انبار در روز عاشورا که آب را رها مي کردند و به اصطلاح محلي آن را «ريدز» مي کردند، آب انبارها معمولاً در اين روز از سال از آب مزارع کشاورزي پر مي شده است.
کتيبه آب انبار ميرزا رضا
پيمانه نوش بزم صفا ميرزا رضا
کز رشحه زلال ابد مستفيد باد
از فيض جام ساقي کأس الکرام عيش
آسوده از مَکارِه بأساً شديد باد
پيوسته در مساعي خيرات نام نيک
با فر خجسته طالع و بخت سعيد باد
چون اين شگرف ساقيه از وي بگشت بنا
اجراي او ز ساقي کوثر مزيد باد
در اصطناع برکه قرب احداث ساقيا
مستظهر عنايت رب مجيد باد
بسرود ملزم از پي تاريخ او
پيوسته لعن تا به ابد بر يزيد باد (1283 قمري)

آب انبار نرگسک

نرگسک [با کاف تحبيب] (11) از خدمه مرحوم ميرزا باقر و مورد احترام وي بود. گويا او نديمه ميرزا باقر بوده و تربيت کودکانش را بر عهده داشته است. او با جمع آوري مال ، آب انباري در يکصد متري تکيه و مسجد مازري ساخت که تا قبل از تخريب خيابان بلوار شهدا پابرجا بود، اما در سال 1359 به علت تعريض آن از بين رفت. اين آب انبار وسعت زيادي نداشت و فاقد بادگير بود. کتيبه اي داشته که در حين تخريب نابود شده است. معتمدين محلي که کتيبه را به ياد دارند، سال ساخت آن را 1244 قمري مي دانند.

آب انبار (نايب)

اين آب انبار را ميرزا محمد رفيع خان معتمد الاياله نايب حکومت آشتيان و مضافات، به سال 1318 قمري ساخته که در محله مازري آشتيان و روبروي ارگ حکومتي و خانه معتمد الاياله قرار دارد. آب آب انبار از آب دشت احمدآباد و لنجرود تأمين مي شد. مساحت اين آب انبار 200 متر مربع و فاقد بادگير است. اين آب انبار هم اکنون سالم و درب ورودي آن را توسط آجر تيغه و مسدود کرده اند. آب انبار فوق کتيبه نداشته است.

آب انبار امين نظاره

اين آب انبار را امين الرعايا مشهور به امين النظاره در سال 1316 قمري ساخته است. وي از کارگزاران مستوفي الممالک دوم ميرزا حسن خانم [جناب آقا] و فرزند ميرزا يوسف (تولد 1291 ـ وفات 1311 ق) بود. امين النظاره، ناظر املاک و تيولات مستوفي الممالک دوم در آشتيان و ساير بلاد بوده و وظيفه نگهداري از قلعه مستوفي [قلعه آقا] را نيز بر عهده داشته است. وي به علت خوش رفتاري با رعايا، امين الرعايا لقب گرفت. محله «امين نظاره» و ميدان وي در شمال آشتيان معروف است. از تولد و وفات او اطلاعي در دست نيست.

اين آب انبار روبروي قلعه آقا قرار دارد و کتيبه آن تا سال 1379 وجود داشت که بعد از آن، به موزه آشتيان انتقال يافت.
اين آب انبار فاقد بادگير بوده، مساحتي بالغ بر 350 متر مربع را پوشش مي دهد. اين بنا سالم و درب آن مسدود شده است.

کتيبه آب انبار امين نظاره

توفيق الهي شامل حال امين النظاره گرديد و به اتمام اين آب انبار پرداخت. 1316

پی نوشت ها :

(1) حضرتي ، صادق ، رجال و مشاهير آشتيان (1387، قم : نشر الماس قم)، ص 200.
(2) همان، ص 213.
(3) اين کتاب مقتل است اثر مهدي بن محمد ابي ذرّ نراقي معروف به ملا مهدي نراقي که در ذکر احوال و شهادت و تعزيت ائمه معصومين (عليه السلام) نگاشته شده است .
(4) فهرست نسخه هاي خطي کتابخانه هاي سيد الشهدا (علیه السلام) و صاحب الامر (عجل الله تعالی فرجه) آشتيان، قسمت اول، ص 727 .
(5) رجال و مشاهير آشتيان، ص 196.
(6) همان، ص 195.
(7) صحيح: خوانمي.
(8) همان، ص 178.
(9) نورائي آشتياني، محمد علي؛ عبدلي آشتياني، اسدالله، آشتيان به روايت تصوير و اسناد (1386، قم: مجمع ذخائر اسلامي)، ص 206 و 207.
(10) رجال و مشاهير آشتيان، ص 203 و 204.
(11) همان، ص 178.

منبع: فصلنامه وقف میراث جاویدان 70