دومين قلعه دختر کرمان
نويسنده:همايون صنعتي
در حومه شهرکرمان دو قلعه باستاني وجود دارد که هردو «قلعه دختر» نام دارند. يکي قلعه اي است که از گل ساخته شده و در ارتفاعات مابين زريسف و کوه مسجد صاحب الزمان بنا شده است.ديگري قلعه اي است سنگي که در شمال شهر و در دست چپ راهي که بزرند مي رود واقع است و با جاده کمربندي شهرنزديک به ده کيلومترفاصله دارد.در شمال جلگه شهر کرمان صخره اي سر به آسمان کشيده و قلعه دختر مورد بحث اين نوشته بر قله اين صخره بنا شده است.صخره اي که قلعه بر فرازش ساخته شده است در حدود چهارصد متر بلندي دارد و سطح بام آن بيش از بيست هکتار است.
تنها راه بام صخره از تنگه باريکي است که در سايه انداز شمالي صخره مي باشد. ظاهراً تنها راه رسيدن به محل قلعه از اين تنگه است به همين مناسبت در دامنه صخره، استحکامات و ديوار و برجهاي مفصلي جهت محافظت مدخل تنگه ساخته شده است.
طول ديوارهاي محافظ مدخل تنگه نزديک به نيم کيلومتراست و عرض پي سنگي آن از دو متربيشتراست.تا ارتفاع دو متر جرز را از سنگ بنا کرده اند و بر روي آن ديوار خشتي و گلي قطوري ساخته اند.
يکي از ويژگيهاي اين قسمت از قلعه طاق نماهائي است که دورتا دورمحوطه را فرا گرفته و همه آنها در واقع پنجره هاي باز و بدون در مي باشد.درداخل اين محوطه بسيار وسيع آثارچند عمارت کوچک گلي ديده مي شود.
دروازه محوطه رو به شمال باز مي شود و خرابه هاي برجهاي محافظ هنوز پابرجا است و محل دروازه را دقيقاً مشخص مي کند.شيب محوطه محصور در برج و باروي مدخل قلعه زياد و تند است و بعد از چند دقيقه راه رفتن شمرده بمدخل تنگه مي رسيد. ازاين جا ديد قسمتي از ديوارها و استحکامات اصلي قلعه شروع مي شود.
دو برج طويل که آثاريکي ازآنها با بيست متر ارتفاع هنوز وجود دارد،دو طرف مدخل تنگه را محافظت مي نموده است.از اين دو برج فقط دو «واشدگاه» به صورت و دايره باقي مانده است.بلافاصله بعد از اين دو واشدگاه تنگه بدل بشکافي مي شود که صعود ازآن فقط با سبک صعود از ته چاه ممکن است.ازهمين جا ابتداي ساختمان پله عظيم چند صد متري و با عرض گاهي سه يا چهار مترشروع مي شود.درحدود پنجاه مترارتفاع بالاتر پله کان به کلي فرو ريخته و راه قطعه شده است.بايستي با سرانگشتان دست و پا چند متري ازديوار سنگي تقريباً عمودي بالا رفت و آنگاه به آرامي ازروي سنگي صاف و لغزنده بدست راست خزيد و بازچند متري با نوک انگشتان دست و پا بالا رفت،آنگاه بقاياي پله کان دوباره پيدا مي شود و بقيه راه مثل آب خوردن سهل و ساده است.شيب پله کان معقول و حساب شده است.چهارپا،به خصوص قاطربه آساني ازآن مي گذرد.بعد از چند دقيقه دو راهي پيدا مي شود که يک راه آن ادامه پله کان است و ديگري «پاطاقي»است که به طورمتوسط دو متر عرض دارد و طولش از نيم کيلومتر زيادتر است. دراينجا هم باقي مانده برجهاي محافظ ديده مي شود.
اگر درپاطاق بين پنجاه الي صد متر پيش برويم منظره جالب و ديدني قسمتي از برج و باروي واقع درسايه انداز شمالي صخره ديده مي شود که وسعت آن حيرت انگيز است. پله کان چند دقيقه ديگر ادامه مي يابد، ناگهان ديوار سنگي حجيمي راه را قطع مي کند اين ديوار،جدا يکي ازدهها مخزن بزرگ آب قلعه است.
در قلعه، مخازن آب متعدد بنا شده است که ظرفيت بعضي ازآنها چند صد هزار ليتر آب است. اگرارتفاع خاکي که در سمت راست اين ديوار وجود دارد بالا رويد بعد از چند لحظه وارد قلعه مي شويد.
صخره را به دو قسمت سايه اندازجنوبي و سايه اندازشمالي مي توان تقسيم نمود. پهناي سايه اندازجنوبي صخره از سايه انداز شمالي کمتراست.سايه انداز شمالي از دو دره موازي ساخته شده است.دراين دره ها که بزرگترآنها را دره الف و کوچکتر آنها را دره ب خواهيم خواند آثار ساختماني جالبي وجود دارد.بر فراز يالي که اين دو دره را از هم جدا مي کند آثار چند مجموعه ساختماني ديده مي شود آثار باستاني موجود در قلعه را به طريق زير مي توان درجه بندي نمود.
1-برج و بارو و استحکامات، 2-ابنيه مسکوني، 3- مخازن آب
ديوارها و برجها همه از سنگ و ملاط بنا شده اند و در ساختن آنها هيچگونه سر هم بندي و اهمال نشده است.دردره الف بر لب پرتگاه و کنارآخرين مخزن آب که به شکل دايره است بناي سنگي عظيمي باقي مانده است که ازنظرسطح و حجم دست کم از نماي جنوبي عمارت موزه ايران باستان در تهران ندارد.کساني که با سبک معماري و ساختماني بناهاي سنگي درکوهستانهاي ايران آشنا مي باشد از درجه دقت و ظرافتي که در ساختمان اين بنا بکار رفته تعجب مي کنند.انحناي ملايم و متناسبي که به زواياي جرزها داده اند به بنا حالتي مجسمه وار داده است.
شايد علت اين همه توجه و دقت به اين بنا آن بوده است که نزديک به هفتاد درصد از مخازن آب قلعه دراين دره واقع شده است. انبوه سفال شکسته که درنزديک اين بنا و در جوار مخزن آب دايره شکل ديده مي شود مي تواند قرينه اين مطلب باشد که محل تقسيم آب آشاميدني دراين نقطه بوده است.
راهروهاي متناسب و مستقيم،جرزهاي ظريف و باريک سنگي حکايت از سليقه و چيره دستي سازندگان و ساکنان قلعه مي کند.سقف ساختمانها بدون استثنا فرو ريخته است.چه ابنيه مسکوني باشد و چه مخازن آب.اما دو رديف فرو رفتگي هاي منظم که در کف بارگاه فوق الذکرديده مي شود شايد جاي ستونهائي بوده است که سقف اين سالن چهارصدمتري را نگاه مي داشته است پهناي راهروهاي اين ساختمان و وسعت اطاقهاي آن و طبع شکوهمند بنا مي تواند قرينه اي باشد بر مورد استفاده اين بنا.
در بر جنوبي همين ساختمان جاي پي پله کاني که هم عريض بوده است و هم طويل باقي مانده است.پله کان منتهي به واشدگاهي مي شود که درجنوب آن آثارکوشک زيبا و کوچکي و برجا مانده است. اين کوشک نه تنها استحکامات مخصوص خودش را داشته بلکه مخزن آب مخصوصي هم در جوارآن بنا شده است. طرح اين کوشک و تناسب ابعاد آن درنقشه پيوست است.
در بناهاي سنگي ملاط گل و آهک مصرف کرده اند.و با آنکه خشکه چيني نموده اند ساختمان طويل واقع بريال دره الف و ب خشکه چيني نشده است.اما مجموعه ساختماني که در رأس قله ساخته شده با ملاط گل و آهک است.بناهائي که خشکه چيني است از نظر استحکام و ظرافت به هيچ وجه دست کم از ساختمانهائي که با ملاط ساخته شده اند ندارد.اما گذراندن زمستان در اين ساختمانهاي پرازسوزکار آساني نبوده است. اين مطلب به علاوه شکل بازارچه مانند ساختمان مزبورمي تواند قرينه اي باشد که ازاين بناها استفاده انبار و غيره مي شده است.
در جنوب قلعه لااقل چهارمخزن ديده مي شود که يکي ازآنها واقعاً شگفت انگيز است. اين مخزن که در واقع به صخره آويزان است نزديک به سي متري عمق دارد و پهناي آن بيش ازبيست و پنج متراست. کساني که در ساختن اين مخزن دست به کار بوده اند دل شير داشته اند. ديواري بر سر پرتگاهي مهيب که چند صد متر عمق دارد از سنگ ساخته اند که صدها تن آب را در خود جاي مي داده است.
مجموع ظرفيت مخازن آب قلعه به تحقيق از ده ميليون ليتر زيادتراست.ظاهراً اين مخازن با آب باران پر مي شده اند درصد از مخازن آب در دره هاي الف و ب ساخته شده اند.
در دره الف پنج مخزن وجود دارد که مرتفع ترني آنها با ابعاد 27 در 5 /13 در 7 متر ظرفيتي نزديک به دو و نيم ميليون ليتر دارد. نقشه اين مخزن ضميمه است.
ديوارآب نگهداري اين مخزن که سيل بند هم هست از آجرساخته شده و هشت ستون عظيم با مقطع چهارمترمربع آنرا نگهداري مي کرده اند.ستونها هنوز هفته يا هشت متر خارج از گل و لاي کف مخزن پديداراست. در ساختن ديواري آجري نهايت دقت و مهارت بکاررفته و ديوار که بالا مي آيد در سه نوبت ازقطرآن کاسته مي شود. رعايت نکات دقيق مربوط به مقاومت مصالح ساختمان و فشارآب حکايت از سطح فرهنگ و دانش سازندگان مخزن مي کند.بلافاصله بعد از اين سيل بند مسقف،مخزني ديگر به شکل ذوذنقه وجود دارد که سقف آنرا هم هشت ستون قطورحمل مي کرده است.
اين دو مخزن شمالي و جنوبي هستند اما بلافاصله بعد ازآنها دو مخزن شرقي و غربي وجود دارد که طول يکي از آنها سي متر و ديگري 25 متربا پهناي هفت متر مي باشد. اين دو مخزن هم مسقف بوده اند.اما روشن است که به علت پهناي کم نيازي به ستون نداشته اند. مخزن بعدي که پنجمين مخزن واقع دراين دره و آخرين آنها مي باشد درست لب پرتگاه است و خود از دو انبار دايره شکل تشکيل مي شود.در دره ب سه مخزن تقريباً به همين شکل و اندازه ديده مي شود. در ساختن ديوار دروني مخزن ها آجرهاي 30 سانتيمتر کار کرده و روي آنرا ملاط ساروج گرفته اند. دره الف را يا طاقي که قبلا ذکرآن آمد به تنگه مدخل دره و پله کان اصلي مربوط مي سازد طول اين پاطاق در حدود نيم کيلومتراست و در وسط آن، رو به شمال غاري وجود دارد.که ظاهراً چند طبقه است.يک طرف اين پاطاق ديوار صاف و غيرقابل عبور صخره است و طرف ديگر آن پرتگاهي با عمق صدها متر، عبورازاين به کساني که از گذرگاه باريک و مرتفع وحشت دارند توصيه نمي شود.
منبع:نشريه پايگاه نور،شماره 17
/ن
تنها راه بام صخره از تنگه باريکي است که در سايه انداز شمالي صخره مي باشد. ظاهراً تنها راه رسيدن به محل قلعه از اين تنگه است به همين مناسبت در دامنه صخره، استحکامات و ديوار و برجهاي مفصلي جهت محافظت مدخل تنگه ساخته شده است.
طول ديوارهاي محافظ مدخل تنگه نزديک به نيم کيلومتراست و عرض پي سنگي آن از دو متربيشتراست.تا ارتفاع دو متر جرز را از سنگ بنا کرده اند و بر روي آن ديوار خشتي و گلي قطوري ساخته اند.
يکي از ويژگيهاي اين قسمت از قلعه طاق نماهائي است که دورتا دورمحوطه را فرا گرفته و همه آنها در واقع پنجره هاي باز و بدون در مي باشد.درداخل اين محوطه بسيار وسيع آثارچند عمارت کوچک گلي ديده مي شود.
دروازه محوطه رو به شمال باز مي شود و خرابه هاي برجهاي محافظ هنوز پابرجا است و محل دروازه را دقيقاً مشخص مي کند.شيب محوطه محصور در برج و باروي مدخل قلعه زياد و تند است و بعد از چند دقيقه راه رفتن شمرده بمدخل تنگه مي رسيد. ازاين جا ديد قسمتي از ديوارها و استحکامات اصلي قلعه شروع مي شود.
دو برج طويل که آثاريکي ازآنها با بيست متر ارتفاع هنوز وجود دارد،دو طرف مدخل تنگه را محافظت مي نموده است.از اين دو برج فقط دو «واشدگاه» به صورت و دايره باقي مانده است.بلافاصله بعد از اين دو واشدگاه تنگه بدل بشکافي مي شود که صعود ازآن فقط با سبک صعود از ته چاه ممکن است.ازهمين جا ابتداي ساختمان پله عظيم چند صد متري و با عرض گاهي سه يا چهار مترشروع مي شود.درحدود پنجاه مترارتفاع بالاتر پله کان به کلي فرو ريخته و راه قطعه شده است.بايستي با سرانگشتان دست و پا چند متري ازديوار سنگي تقريباً عمودي بالا رفت و آنگاه به آرامي ازروي سنگي صاف و لغزنده بدست راست خزيد و بازچند متري با نوک انگشتان دست و پا بالا رفت،آنگاه بقاياي پله کان دوباره پيدا مي شود و بقيه راه مثل آب خوردن سهل و ساده است.شيب پله کان معقول و حساب شده است.چهارپا،به خصوص قاطربه آساني ازآن مي گذرد.بعد از چند دقيقه دو راهي پيدا مي شود که يک راه آن ادامه پله کان است و ديگري «پاطاقي»است که به طورمتوسط دو متر عرض دارد و طولش از نيم کيلومتر زيادتر است. دراينجا هم باقي مانده برجهاي محافظ ديده مي شود.
اگر درپاطاق بين پنجاه الي صد متر پيش برويم منظره جالب و ديدني قسمتي از برج و باروي واقع درسايه انداز شمالي صخره ديده مي شود که وسعت آن حيرت انگيز است. پله کان چند دقيقه ديگر ادامه مي يابد، ناگهان ديوار سنگي حجيمي راه را قطع مي کند اين ديوار،جدا يکي ازدهها مخزن بزرگ آب قلعه است.
در قلعه، مخازن آب متعدد بنا شده است که ظرفيت بعضي ازآنها چند صد هزار ليتر آب است. اگرارتفاع خاکي که در سمت راست اين ديوار وجود دارد بالا رويد بعد از چند لحظه وارد قلعه مي شويد.
صخره را به دو قسمت سايه اندازجنوبي و سايه اندازشمالي مي توان تقسيم نمود. پهناي سايه اندازجنوبي صخره از سايه انداز شمالي کمتراست.سايه انداز شمالي از دو دره موازي ساخته شده است.دراين دره ها که بزرگترآنها را دره الف و کوچکتر آنها را دره ب خواهيم خواند آثار ساختماني جالبي وجود دارد.بر فراز يالي که اين دو دره را از هم جدا مي کند آثار چند مجموعه ساختماني ديده مي شود آثار باستاني موجود در قلعه را به طريق زير مي توان درجه بندي نمود.
1-برج و بارو و استحکامات، 2-ابنيه مسکوني، 3- مخازن آب
1- برج و بارو و استحکامات
ديوارها و برجها همه از سنگ و ملاط بنا شده اند و در ساختن آنها هيچگونه سر هم بندي و اهمال نشده است.دردره الف بر لب پرتگاه و کنارآخرين مخزن آب که به شکل دايره است بناي سنگي عظيمي باقي مانده است که ازنظرسطح و حجم دست کم از نماي جنوبي عمارت موزه ايران باستان در تهران ندارد.کساني که با سبک معماري و ساختماني بناهاي سنگي درکوهستانهاي ايران آشنا مي باشد از درجه دقت و ظرافتي که در ساختمان اين بنا بکار رفته تعجب مي کنند.انحناي ملايم و متناسبي که به زواياي جرزها داده اند به بنا حالتي مجسمه وار داده است.
شايد علت اين همه توجه و دقت به اين بنا آن بوده است که نزديک به هفتاد درصد از مخازن آب قلعه دراين دره واقع شده است. انبوه سفال شکسته که درنزديک اين بنا و در جوار مخزن آب دايره شکل ديده مي شود مي تواند قرينه اين مطلب باشد که محل تقسيم آب آشاميدني دراين نقطه بوده است.
2-ابنيه مسکوني
راهروهاي متناسب و مستقيم،جرزهاي ظريف و باريک سنگي حکايت از سليقه و چيره دستي سازندگان و ساکنان قلعه مي کند.سقف ساختمانها بدون استثنا فرو ريخته است.چه ابنيه مسکوني باشد و چه مخازن آب.اما دو رديف فرو رفتگي هاي منظم که در کف بارگاه فوق الذکرديده مي شود شايد جاي ستونهائي بوده است که سقف اين سالن چهارصدمتري را نگاه مي داشته است پهناي راهروهاي اين ساختمان و وسعت اطاقهاي آن و طبع شکوهمند بنا مي تواند قرينه اي باشد بر مورد استفاده اين بنا.
در بر جنوبي همين ساختمان جاي پي پله کاني که هم عريض بوده است و هم طويل باقي مانده است.پله کان منتهي به واشدگاهي مي شود که درجنوب آن آثارکوشک زيبا و کوچکي و برجا مانده است. اين کوشک نه تنها استحکامات مخصوص خودش را داشته بلکه مخزن آب مخصوصي هم در جوارآن بنا شده است. طرح اين کوشک و تناسب ابعاد آن درنقشه پيوست است.
در بناهاي سنگي ملاط گل و آهک مصرف کرده اند.و با آنکه خشکه چيني نموده اند ساختمان طويل واقع بريال دره الف و ب خشکه چيني نشده است.اما مجموعه ساختماني که در رأس قله ساخته شده با ملاط گل و آهک است.بناهائي که خشکه چيني است از نظر استحکام و ظرافت به هيچ وجه دست کم از ساختمانهائي که با ملاط ساخته شده اند ندارد.اما گذراندن زمستان در اين ساختمانهاي پرازسوزکار آساني نبوده است. اين مطلب به علاوه شکل بازارچه مانند ساختمان مزبورمي تواند قرينه اي باشد که ازاين بناها استفاده انبار و غيره مي شده است.
3-مخزن هاي آب
در جنوب قلعه لااقل چهارمخزن ديده مي شود که يکي ازآنها واقعاً شگفت انگيز است. اين مخزن که در واقع به صخره آويزان است نزديک به سي متري عمق دارد و پهناي آن بيش ازبيست و پنج متراست. کساني که در ساختن اين مخزن دست به کار بوده اند دل شير داشته اند. ديواري بر سر پرتگاهي مهيب که چند صد متر عمق دارد از سنگ ساخته اند که صدها تن آب را در خود جاي مي داده است.
مجموع ظرفيت مخازن آب قلعه به تحقيق از ده ميليون ليتر زيادتراست.ظاهراً اين مخازن با آب باران پر مي شده اند درصد از مخازن آب در دره هاي الف و ب ساخته شده اند.
در دره الف پنج مخزن وجود دارد که مرتفع ترني آنها با ابعاد 27 در 5 /13 در 7 متر ظرفيتي نزديک به دو و نيم ميليون ليتر دارد. نقشه اين مخزن ضميمه است.
ديوارآب نگهداري اين مخزن که سيل بند هم هست از آجرساخته شده و هشت ستون عظيم با مقطع چهارمترمربع آنرا نگهداري مي کرده اند.ستونها هنوز هفته يا هشت متر خارج از گل و لاي کف مخزن پديداراست. در ساختن ديواري آجري نهايت دقت و مهارت بکاررفته و ديوار که بالا مي آيد در سه نوبت ازقطرآن کاسته مي شود. رعايت نکات دقيق مربوط به مقاومت مصالح ساختمان و فشارآب حکايت از سطح فرهنگ و دانش سازندگان مخزن مي کند.بلافاصله بعد از اين سيل بند مسقف،مخزني ديگر به شکل ذوذنقه وجود دارد که سقف آنرا هم هشت ستون قطورحمل مي کرده است.
اين دو مخزن شمالي و جنوبي هستند اما بلافاصله بعد ازآنها دو مخزن شرقي و غربي وجود دارد که طول يکي از آنها سي متر و ديگري 25 متربا پهناي هفت متر مي باشد. اين دو مخزن هم مسقف بوده اند.اما روشن است که به علت پهناي کم نيازي به ستون نداشته اند. مخزن بعدي که پنجمين مخزن واقع دراين دره و آخرين آنها مي باشد درست لب پرتگاه است و خود از دو انبار دايره شکل تشکيل مي شود.در دره ب سه مخزن تقريباً به همين شکل و اندازه ديده مي شود. در ساختن ديوار دروني مخزن ها آجرهاي 30 سانتيمتر کار کرده و روي آنرا ملاط ساروج گرفته اند. دره الف را يا طاقي که قبلا ذکرآن آمد به تنگه مدخل دره و پله کان اصلي مربوط مي سازد طول اين پاطاق در حدود نيم کيلومتراست و در وسط آن، رو به شمال غاري وجود دارد.که ظاهراً چند طبقه است.يک طرف اين پاطاق ديوار صاف و غيرقابل عبور صخره است و طرف ديگر آن پرتگاهي با عمق صدها متر، عبورازاين به کساني که از گذرگاه باريک و مرتفع وحشت دارند توصيه نمي شود.
منبع:نشريه پايگاه نور،شماره 17
/ن
