مقدمه:
این سوال که انقلاب ایران بعد از گذشت چهار دهه هیچ پیشرفتی اقتصاد ی نداشته است و مردم ایران هنوز با بدبختی و گرانی و زندگی می کنند شعارهای است که ضد انقلاب روی ان مانور میدهد.

بعد از چهار دهه از انقلاب اسلامی در ایران، بسیاری از دستاوردهای اقتصادی مهم حاصل شده است.

دستاوردهای اقتصادی به صورت کلی اگر مقایسه شود با دوردان قبل انقلاب به هیچ صورتی قابل مقایسه نخواهد بود.

از طرفی اینکه بعد انقلاب هیج برنامه ای اقتصادی کشور نداشته است، این مخالف با آمارهای حقیقی و بین المللی است.

و اینکه قنون اساسی کشور هیچ برنامهی اقتصادی را تعریف نکرده و مسئولین کاملا بی برنامه است کافی است سری به قانون اساسی زده شود.

اما اینکه بخواهیم به صورت جزئی به کل اقتصاد نگاه کنیم این جزئی کردن اقتصاد در بین اقشار مردم ایران را باید با جزئی نگری تمام کشورها مقایسه کرد.

با این رویکرد نارضایتی مردم کف جامعه از چگونگی اقتصاد ایران همیشه بحثی بوده است که متاسفانه با همهی تدابیر و برنامه ها همیشه مورد ایرراد و اشکال است که هنوز فکری به حال این مورد نشده است

اما شک نداریم. یکی از اهداف انقلاب اسلامی ایران، استقلال اقتصادی بود. پس از انقلاب، تلاش‌های زیادی برای کاهش وابستگی به خارج انجام شد.

توسعه بخش‌های مختلف اقتصادی، افزایش تولید داخلی و تنوع صنعتی از جمله اقداماتی بودند که به استقلال اقتصادی کشور کمک کرد.

بعد از انقلاب، توسعه صنعت در ایران به یکی از اولویت‌های اصلی تبدیل شد. صنایع مختلف ایجاد و توسعه یافتند،

نفت و گاز، پتروشیمی، فولاد، الکترونیک و فناوری اطلاعات. این توسعه صنعتی باعث ایجاد اشتغال، افزایش تولید و رشد اقتصادی شد.

همچنین، پس از انقلاب، توجه زیادی به توسعه بخش کشاورزی شد. تلاش‌های زیادی برای افزایش عملکرد و بهبود بخش کشاورزی انجام شد.

تحقق امنیت غذایی و کاهش وابستگی به واردات در بخش کشاورزی از جمله دستاوردهای مهم بعد از انقلاب است.

بخش خدمات نیز در دوران پس از انقلاب توسعه یافت. برنامه‌های توسعه صنعت گردشگری، بهبود زیرساخت‌های حمل و نقل، توسعه بانکداری و بیمه و ارتقای سطح آموزش عالی و بهداشت و درمان از جمله تلاش‌هایی بود که در بخش خدمات انجام شد.

برای کاهش وابستگی به صادرات نفت، توسعه صادرات غیر نفتی به عنوان یک هدف اقتصادی مورد توجه قرار گرفت.

تلاش‌های زیادی برای توسعه صادرات محصولات غیر نفتی انجام شد، که از جمله آنها می‌توان به صادرات خودرو، فولاد، پتروشیمی، مواد غذایی و صنایع دستی اشاره کرد.

دستاوردهای اقتصادی انقلاب اسلامی ایران بعد جهار دهه چه بوده است؟

اهداف اقتصاد اسلامی در قانون اساسی

دربندهای 9 و 12 اصل سوم قانون اساسی درباره اهداف اقتصاد اسلامی چنین می خوانیم:

در بند 9رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه در تمام زمینه های مادی و معنوی، ....

و در بند 12پی ریزی اقتصاد صحیح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامی جهت ایجاد رفاه و رفع فقر و برطرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینه های تغذیه و مسکن و کار و بهداشت و تعمیم بیمه.

اصل 43 قانون اساسی نیز از اهداف اقتصادی اسلام از زاویه ای دیگر سخن می گوید:

اقتصاد ایران بر اساس ضوابط زیر است

برای تأمین استقلال اقتصادی جامعه و ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد، با حفظ آزادگی او، اقتصاد جمهوری اسلامی ایران بر اساس ضوابط زیر استوار می شود:

1.تأمین نیازهای اساسی: مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت، درمان، آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده برای همه.

2.تأمین شرایط و امکانات کار برای همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قرار دادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند،

ولی وسایل کار ندارند، در شکل تعاونی از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر که به تمرکز و تداول ثروت در دست افراد و گروه های خاص منتهی نشود و نه دولت را به صورت یک کارفرمای بزرگ مطلق درآورد.

این اقدام باید با رعایت ضرورت های حاکم بر برنامه ریزی عمومی اقتصاد کشور در هر یک از راه رشد صورت گیرد.

3.تنظیم برنامه اقتصادی کشور به صورتی که شکل و محتوا و ساعات کار چنان باشد که هر فرد علاوه بر تلاش شغلی، فرصت و توان کافی برای خودسازی معنوی سیاسی و اجتماعی و شرکت فعال در رهبری کشور و افزایش مهارت و ابتکار داشته باشد.

4.رعایت آزادی انتخاب شغل و عدم اجبار افراد به کاری معین و جلوگیری از بهره کشی از کار دیگری.

5.منع اضرار به غیرو انحصار و احتکار و ربا و دیگر معاملات باطل و حرام.

6.منع اسراف و تبذیر در همه شئون مربوط به اقتصاد، اعم از مصرف، سرمایه گذاری، تولید، توزیع و خدمات.

7.استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج برای توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور.

8.جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه بر اقتصاد کشور.

9.تأکید بر افزایش تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی که نیازهای عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحله خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند.

وابستگی اقتصادی یک کشور، اهرم مناسبی برای وابستگی فرهنگی و سیاسی است. یکی از مسائل مهم در اقتصاد، واردات است.

در رژیم گذشته، این مبادلات هر روز با شدت بیشتری به سوی کشورهای غربی به ویژه امریکا جهت گیری می شد.

خدمات اقتصادی بعد از انقلاب

پس از انقلاب، جمهوری اسلامی کوشید این جهت گیری را تغییر دهد و سهم عمده ای از تجارت خارجی را به جهان سوم مربوط کند.

و امریکا را دست کم به طور مستقیم و اسرائیل و بعضی از کشورهای دیگر را از این گردونه به طور
کلی حذف کند.

نکته دیگر اینکه بنا به تصور عمومی، بخش خدمات به صورت نامناسبی رشد کرده و افراد زیادی به آن جذب شده اند.

البته خدمات، قسمت های متعددی دارد. یکی از قسمت های مهم آن، حمل و نقل است که شامل وسایل نقلیه و راه ها می شود.

ایران در حمل و نقل دریایی به ویژه در زمینه نفت، پیشرفت های قابل توجهی داشته و چند پروژه بندری به ویژه اسکله شهید رجایی را در بندرعباس تکمیل کرده و توسعه داده است.

حمل ونقل هوایی به ویژه در زمینه حمل مسافر توسعه زیادی پیدا کرده که مهم ترین جنبه آن، انتقال ده ها هزار زایر خانه خداست.

چند خط راه آهن (که مهم ترین آنها خط بافق - بندرعباس است) و جاده های ماشین رو زیادی ساخته شده و راه های روستایی گسترش زیادی پیدا کرده است.

از دیگر قسمت های خدماتی، ایجاد و توسعه آموزش، بهداشت و ارتباطات است که در این مورد می توان به افزایش شمار دانش آموزان و دانشجویان اشاره کرد.

صنعت، بحث انگیزترین بخش هر اقتصادی است که بیشتر کشورهای بزرگ آن را محور توسعه قرار داده اند.

ارزیابی صنعت در پرتو انقلاب، جای تحقیقات وسیع و موشکافانه ای دارد. صنعت مونتاژ وابسته، بزرگ ترین چیزی بود که از رژیم قبلی به انقلاب به ارث رسیده بود.

صنعت، بخش های مختلفی دارد، نظیر: صنایع سنگین و مادر، صنایع واسطه ای، کالاهای مصرفی که با مراحلی چون طراحی، ساخت، سفارش ماشین آلات، نصب، راه اندازی، بهره برداری و تولید، تعمیراتو نگه داری، آموزش و تأمین نیروی انسانی، بازسازی و توسعه تعریف می شود.

با بررسی عملکرد جمهوری اسلامی پس از انقلاب درمی یابیم که در زمینه صنایع سنگین و مادر که بیشتر برعهده دولت است، اهداف بلندی دارد.

به همین دلیل، صنایع کلانی نظیر مس سرچشمه، فولاد مبارکه، کارخانه های ماشین سازی و نیروگاه ها مورد توجه خاص دولت بوده، تا آنجا که حتی در بدترین شرایط اقتصادی نیز از تلاش برای تکمیل و توسعه آنها غفلت نکرده است.

نفت از مهم ترین صنایع کشور است که به طور واقعی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ملی شد و هجده هزار نفر از کارکنان خارجی آن از کار برکنار شدند.

با وجود هشت سال جنگ تحمیلی که صنایع نفت ایران از اهداف اصلی مورد هجوم دشمن بود، این صنعت در تمام مراحل حفظ و توسعه خود، فراهم آوردن نیازهای سوختی زندگی روزانه مردم و سوخت وسایل و ابزار جنگی و کسب درآمد و فروش صادرات موفق بود.

بخش دیگر صنعت، ساخت ماشین آلات مورد نیاز کارخانه هاست که ماشین سازی اراک و آذرآب تبریز در این راستا تلاش می کنند، هرچند تولیدات آنها کافی نیست.

در زمینه نصب ماشین آلات نیز تکنسین ها و مهندسان ایرانی شایستگی های چشم گیری از خود نشان داده اند.

تعداد کارکنان و به اصطلاح، کارشناسان خارجی شاغل در ایران بعد از انقلاب بسیار پایین آمده است.

در زمینه راه اندازی و بهره برداری نیز گزارش های امیدوارکننده ای از قسمت های صنعت و تعمیرات و نگه داری شنیده می شود.

صنعت نفت، کارنامه درخشانی دارد و صنایع نظامی نیز مثال زدنی است. در این مدت، آموزش و تأمین نیروی انسانی به شدت مورد توجه بوده و پیشرفت ها از نظر کمّی محسوس است. البته باید به پیشرفت های کیفی و محتوایی نیز اندیشید.

پس از مروری کوتاه به دستاوردهای اقتصادی انقلاب به توضیح و تبیین برخی از آنها می پردازیم.

1.پی ریزی اقتصاد اسلامی برای حمایت از محرومان

از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی ایران، تلاش برای تحقق اقتصاد اسلامی و حاکمیت بخشیدن به قوانین اسلامی در قلمرو مسائل اقتصادی است.

رژیم گذشته چون به اسلام و قوانین و مقررات شرعی اعتقاد جدی نداشت، سیاست ها و جهت گیری ها و قواعد و مقررات آن در قلمرو حوزه اقتصادی نیز همانند دیگر حوزه ها فارغ از ضوابط شرعی و اسلامی بود.

از آن جا که در نگرش اسلامی، دین اسلام، دینی است جامع و کامل که در تمامی حوزه های زندگی اجتماعی از جمله مسائل اقتصادی قاعده و قانون مشخص دارد،

حکومت اسلامی نیز جهت گیری اقتصادی خود را بر اساس قوانین و مقررات اسلامی قرار داد.

حضرت امام خمینی رحمه الله همیشه با رد مکتب های اقتصادی غیراسلامی به ویژه دو مکتب سرمایه داری و کمونیستی، بر حاکمیت بخشیدن به اقتصاد مبتنی بر اسلام تأکید می کرد. ایشان در یکی از پیام های خویش می فرماید:

و یکی از مسائل بسیار مهمی که به عهده علما و فقها و روحانیت است، مقابله جدی با دو فرهنگ ظالمانه و منحط اقتصادی شرق و غرب و مبارزه با سیاست های اقتصادی سرمایه داری و اشتراکی در جامعه است.(1)

ایشان در وصیت نامه سیاسی _ الهی خویش نیز فرموده است:

اسلام نه با سرمایه داری ظالمانه و بی حساب و محروم کننده توده های تحت ستم و مظلوم موافق است، بلکه آن را به طور جدی در کتاب و سنت محکوم می کند.

و مخالف عدالت اجتماعی می داند و نه رژیمی مانند رژیم کمونیستی و مارکسیسم لنینیسم است که با مالکیت فردی مخالف و قائل به اشتراک می باشند،

بلکه اسلام یک رژیم معتدل با شناخت مالکیت و احترام به آن به نحو محدود در پیدا شدن مالکیت و مصرف که اگر به حق به آن عمل شود، چرخ های اقتصادی سالم به راه می افتد و عدالت اجتماعی که لازمه یک رژیم سالم است تحقق می یابد.

اصل 29 قانون اساسی مقرر می دارد:

برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بی کاری، پیری، از کارافتادگی، بی سرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت های پزشکی به صورت بیمه و غیره، حقی است.

همگانی. دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت های مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تأمین کند.

اصل 43 قانون اساسی نیز سیاست و جهت گیری اقتصادی جمهوری اسلامی ایران را چنین بیان می کند:

برای تأمین استقلال اقتصادی جامعه و ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد، با حفظ آزادگی او، اقتصاد جمهوری اسلامی ایران بر اساس ضوابط زیر استوار می شود:

1.تأمین نیازهای اساسی مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت، درمان، آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده برای همه.

2.تأمین شرایط و امکانات کار برای همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قراردادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند، ولی وسایل کار ندارند،

در شکل تعاونی، از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر که نه به تمرکز و تداول ثروت در دست افراد و گروه های خاص منتهی شود و نه دولت را به صورت یک کارفرمای بزرگ مطلق درآورد.

این اقدام باید با رعایت ضرورت های حاکم بر برنامه ریزی عمومی اقتصاد کشور در هر یک از مراحل رشد صورت گیرد.

3- تنظیم برنامه اقتصادی کشور به صورتی که شکل و محتوا و ساعات کار چنان باشد که هر فرد علاوه بر تلاش شغلی، فرصت و توان کافی برای خودسازی معنوی، سیاسی و اجتماعی و شرکت فعال در رهبری کشور و افزایش مهارت و ابتکار داشته باشد.

4.رعایت آزادی انتخاب شغل و عدم اجبار افراد به کاری معین و جلوگیری از بهره کشی از کار دیگری.

5.منع اضرار به غیرو انحصار و احتکار و ربا و دیگر معاملات باطل و حرام.

6.منع اسراف و تبذیر در همه شئون مربوط به اقتصاد، اعم از مصرف، سرمایه گذاری، تولید، توزیع و خدمات.

7.استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج برای توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور.

8.جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه بر اقتصاد کشور.

9.تأکید بر افزایش تولیدات کشاورزی، دامی، صنعتی که نیازهای عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحله خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند.

اصل 48 قانون اساسی برای جلوگیری از تبعیض و توزیع ناعادلانه امکانات و درآمدهای ملی در مناطق مختلف کشور می گوید:
در بهره برداری از منابع طبیعی و استفاده از درآمدهای ملی در سطح استان ها و توزیع فعالیت های اقتصادی میان استان ها و مناطق مختلف کشور، باید تبعیض در کار نباشد،

به طوری که هر منطقه فراخور نیازها و استعداد رشد خود، سرمایه و امکانات لازم در دست رس داشته باشد.

2.مقابله با فساد مالی و اقتصادی

امام خمینی رحمه الله یکی از دلایل مخالفت خود با رژیم پهلوی را حاکمیت سرمایه داری بر کشور و فساد اقتصادی این رژیم عنوان می کرد.

ساختار حکومتی رژیم پهلوی به گونه ای بود که فقط متنفذان و سرمایه داران بزرگ می توانستند به پست های کلیدی کشور دست یابند .

و بر مردم حکومت کنند که نتیجه آن، گسترش فساد اقتصادی به دست کارگزاران نظام بود. ارتشبد سابق، حسین فردوست می گوید:

اصفیا، رئیس سازمان برنامه، تمام مقاطعه ها را به خانواده فرح اختصاص داده بود و پس از او که مجیدی، رئیس سازمان برنامه شد، همین رویه ادامه یافت.

اطلاع دقیق دارم که فقط مهندس قطبی (دایی فرح که سرپرستی فرح و مادرش را داشت)، مجید اعلم (دوست شب و روز محمدرضا پهلوی) و مهندس دیبا (یک جوان حداکثر 35 ساله) حدود 80% مناقصه های بزرگ کشور را از سازمان برنامه می گرفتند و با 25% حق و حساب به دیگران می دادند.(2)

در بخشی از گزارش کمیته کنگره امریکا، فهرست تعدادی از افرادی که بودجه مربوط به کمک اقتصادی امریکا به ایران را به یغما

برده اند، قید شده است. در میان این افراد، به این نام ها اشاره شده است: «خانم لوی هندرسون، همسر سفیر امریکا در تهران (یک میلیون دلار)؛

شمس پهلوی (یک میلیون دلار)؛ اف میشل (نیم میلیون دلار)؛ آلن دالس، رئیس سازمان سیا (یک میلیون دلار)؛ هنری ادلاس، ناشر مجله های تایم، لایف و فورچون (نیم میلیون دلار)؛ جرج وی آلن، سفیر اسبق امریکا در ایران (یک میلیون دلار)؛

شهناز پهلوی، دختر شاه (دو میلیون دلار)؛ حمیدرضا پهلوی (نیم میلیون دلار)؛ سلاین چاپلین، سفیر پیشین امریکا در تهران (یک میلیون دلار)؛ احمد شفیق، شوهر سابق اشرف (یک میلیون دلار)؛ ژنرال محمد خاتمی، شوهر فاطمه پهلوی (یک میلیون دلار)؛

فرح پهلوی (پانزده میلیون دلار)؛ فاطمه پهلوی (دو میلیون دلار)؛ عبدالرضا پهلوی (دو میلیون دلار)؛ غلام رضا پهلوی (دو میلیون دلار)؛ دکتر علی امینی (دو میلیون دلار)؛ راکفلر (دو میلیون دلار)؛ محمد رضا پهلوی (یک میلیون دلار)؛

اردشیر زاهدی (سه میلیون دلار)؛ اشرف پهلوی (سه میلیون دلار)؛ اسدالله علم (یک میلیون دلار)؛ حسین علا (یک میلیون دلار) و...».(3)

حضرت امام خمینی رحمه الله در سخنرانی 4 آذر 1357 خویش در پاریس در مورد فساد اقتصادی درباریان و کارگزاران رژیم پهلوی چنین فرمود:

من خواندم این را یا در یک چیز بود که برای من خواندند. این را که یک ویلایی برای خواهر شاه، یک کدام از این خواهرانش،(4) یک ویلایی خریده اند به چه قیمت، آن را من یادم نیست،

اما نوشته بود که شش میلیون دلار خرج گل کاری آن جا شده! یک همچون ویلایی از پول کی؟ ما که رضاخان را می شناختیم، وقتی که آمد این جا، یک آدم لختی بود.(5)

منصور رفیع زاده، آخرین رئیس شعبه ساواک در امریکا در کتاب خاطرات خود درباره جشن هنر افسانه ای شاه در تخت جمشید شیراز که به مناسبت نظام 2500 ساله شاهنشاهی در ایران برگزار شد، می نویسد:

یک لیست کامل از بخش خریدهای ساواک به دست آوردم که بر اساس آن، کار طبخ اغذیه جشن به رستوران ماکزیم در پاریس محول شد. تزیین 59 چادر میهمان ها و 3 چادر سلطنتی که همگی مجهز به تهویه مطبوع بودند .

در صحرا، به عهده شرکت فرانسوی جانسن در پاریس گذارده شد. این شرکت مسئولیت دکور مجدد کاخ سفید برای ژاکلین کندی را نیز بر عهده داشت.

مبل ها از نوع لویی XV، حمام ها از سنگ مرمر فرانسوی، شمع دان ها لیموگیس چینی و ظروف کریستالی باکارات بودند.

برای این جشن ها 165 پیش خدمت زن و مرد، 25 متخصص زیبایی (زن و مرد)، 1500 کلاه گیس مردانه، 300 نیم کلاه گیس، 400 جفت مژه و لباس های فرانسوی در نظر گرفته شد. طبق گزارش 15 اکتبر مجله تایم، 5/3 تن کره و پنیر، نیم تن خامه، 250 بطری شراب معادل 000/840 دلار،

لامپ های رنگی و فرش و قالیچه برای تمامی چادرها، محوطه سازی که شامل چند هزار قطعه فضای سبز و چند هزار تاج گل می شد،

همه توسط نیروی هوایی ایران از پاریس آورده شده بود. تأمین اجناس و اشیای این مراسم، بازرگانان پاریسی را که تهیه همه چیز را بر عهده داشتند،

یک سال تمام مشغول کرد. پروازهای دوبار در ماه هواپیما و ستون کامیون ها کلیه اقلام مورد نظر را از پاریس به صحرا حمل نمودند.

یکی از خلبانان ایرانی به من گفت من با هواپیمای 707 خود به اندازه یک سال پرواز فرش و کریستال و مشروب و سنگ مرمر برای حمام ها حمل و نقل کرده ام.

هرچند فرش ایران در دنیا از شهرت چندساله برخوردار است، تمامی فرش های مورد نیاز چادرها به فرانسه سفارش داده شده بود.

مجموع هزینه های این جشن 300 میلیون دلار برآورد شد، اما مسلما هزینه های واقعی به مراتب بیش از مبلغ فوق بود؛

زیرا عمده مخارج به گردن وزارت خانه های مختلف بود و هیچ یک از وزرا جرئت مطرح نمودن آن را نزد شاه نداشتند.

همچنین تمامی سازمان های دولتی و شرکت های خصوصی موظف بودند مبالغی را به برگزاری این جشن اختصاص دهند. طبق یک برآورد تقریبی، توسط شاه 800 میلیون دلار در این جشن هزینه شد.(6)

اینها نمونه کوچکی از هزاران مورد مفاسد اقتصادی دوران رژیم پهلوی بود که به برکت پیروزی انقلاب اسلامی به این تباهی ها پایان داده شد.

نگاهی به زندگی و شخصیت رهبران و کارگزاران اصلی نظام اسلامی نشان می دهد که اکثریت قاطع آنها از اقشار معمولی و عادی1- خاطرات منصور رفیع زاده آخرین رئیس شعبه ساواک در امریکا،

جامعه بوده و به صنف سرمایه داران بزرگ تعلق نداشته اند. به برکت انقلاب نیز مفاسد اقتصادی و تاراج بیت المال به شدت کاهش یافت.

3- حمایت از تولید داخلی

یکی دیگر از دستاوردهای انقلاب، جلوگیری از گسترش بی رویه واردات کالاهای خارجی است. کشورهای غربی و امریکا فروش انواع کالاهای خود را به رژیم پهلوی تحمیل می کردند.

کشورهای غربی و امریکا نه تنها از این واردات تحمیلی به ایران سود سرشاری نصیب خود می کردند، بلکه با وابسته نگه داشتن رژیم پهلوی به خود، سیاست های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خویش را نیز بر شاه تحمیل می کردند.

جدول زیر میزان واردات ایران از امریکا را در پنج سال نشان می دهد.(7)

این آمار نشان می دهد در 5 سال، (1351 تا 1384)میزان واردات کالا از امریکا از 22 میلیارد دلار در سال 1350 به 158 میلیارد دلار در سال 1354 (یعنی بیش از هفت برابر) رسید.

ویلیام سولیوان، آخرین سفیر امریکا در دوران رژیم پهلوی در خاطرات خود می نویسد:

در سال 1977 (1356) تولید متوسط روزانه نفت در حدود 000/800/5 شبکه بود که 5 میلیون بشکه آن در بازارهای جهان به فروش می رسید.

و ایران پس از عربستان سعودی، دومین صادرکننده بزرگ نفت در جهان به شمار می رفت. درآمدی که در سال 1977 از این طریق نصیب ایران شد،.

قریب 240 میلیارد دلار بود که مهم ترین منبع درآمد ارزی و بزرگ ترین عامل فعالیت های اقتصادی و تولید ملی به شمار می آمد.

به علت کاهش تولیدات کشاورزی و افزایش مصرف داخلی، قسمتی از درآمد نفت صرف واردات مواد غذایی و محصولات کشاورزی و عرضه آن در بازارهای داخلی به قیمت های ارزان تر از خرید می گردید.

به طور مثال، بزرگ ترین وارد کننده برنج امریکایی بود و قسمت عمده گندم مورد نیاز خود را هم از امریکا تأمین می کرد.(8)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حمایت از تولید داخلی مورد توجه رهبران ارشد نظام قرار گرفت و این سیاست در بند نهم اصل 43 قانون اساسی بدین شکل تبیین شد:

تأکید بر افزایش تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی که نیازهای عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحله خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند.

همچنین در بند سیزدهم اصل سوم قانون اساسی، تأمین خودکفایی در علوم و فنون و صنعت و کشاورزی و امور نظامی و مانند اینها را یکی از وظایف دولت برشمرده است.

که باید همه امکانات خود را برای تحقق آنها به کار گیرد. حمایت از تولید داخلی در سال های پس از انقلاب، به رشد ابتکارات، خلاقیت ها و سازندگی های فراوان در زمینه مختلف از قبیل مخابرات، صنایع نفتی، سدسازی، پتروشیمی، کشاورزی، سیلوسازی و صنایع انجامیده است.

4-گسترش شبکه مخابراتی

امروزه شاهد تحولات چشم گیری در شبکه مخابراتی کشور در زمینه های تلفن ثابت، تلفن همراه، کانال های مخابراتی و ارتباطات مخابراتی بین المللی هستیم.

راه اندازی شبکه های اطلاع رسانی و پیوستن به بزرگ راه های اطلاعاتی از جمله اینترنت، بهره گیری از پیشرفته ترین امکانات فن آوری مخابرات و... از جمله این پیشرفت هاست. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی،

با وجود جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از سال 1357 تا 1363 (یعنی در همان پنج سال اول)، تعداد 351000 شماره تلفن در کشور دایر شد.

1363 روستا نیز به شبکه ارتباطی کشور پیوست و 101 شهر امکان ارتباط بین شهری یافتند. همچنین اولین طرح آزمایش کابل نوری در مرکز تحقیقات مخابرات عملی شد.

در سال 1364، کابل های مخابراتی شهید قندی یزد تأسیس شد و در سال 1368 به بهره برداری رسید. در سال 1368، اولینمرکز سوییچینگ دیجیتال دانشگاه تهران به بهره برداری رسید.

در سال 1370 بهره برداری از اولین موج گیر ماهواره ای انیمارست آغاز شد. در سال 1371، موافقت اصولی برای ایجاد دانشکده علمی و کاربردی مخابرات به دست آمد که در پی انقلاب فرهنگی، در دیگر دانشگاه ها ادغام شده بود.

در سال 1372، شرکت مخابرات ایران بهره برداری از اولین موج گیرهای وی سَت را آغاز کرد. از تحولات مهم در سال 1373، توسعه شبکه تلفن تهران به 000/945/1 شماره منصوبه و ایجاد شبکه تلفن همراه در سال 1375 و گسترش شبکه تلفن همراه در سطح 35 شهر و طراحی یک میلیون شماره تلفن همراه، اتصال 90 شهر کشور به شبکه ارتباطات داده ها و توسعه شبکه وی سَت (VSAT) به میزان 70% بود.(9)

تا سال 1377، شبکه 850 خطی آنالوگ با استفاده از جدیدترین فن آوری انتقال، به شبکه 2/7 میلیون خطی تبدیل شده و به توسعه قابل قبولی رسیده است.

اینک ایران در شمار پنج کشوری است که در سال های اخیر در زمینه توسعه شبکه مخابراتی، با رشدی افزون بر 20 درصد، بیشترین حجم توسعه را داشته است.

آمار یاد شده نشان می دهد نظام اسلامی با توجه به اهمیت ارتباطات مخابراتی در ابعاد مختلف زندگی بشر، تلاش فراوانی در زمینه توسعه و تجهیز شبکه مخابراتی کرده است.

5- تحول در گازرسانی

قبل از انقلاب اسلامی (تا سال 57) 8 شهر و 3 روستا در قالب 51 هزار خانوار تحت پوشش گاز طبیعی قرار داشتند، اما اکنون 23 میلیون مشترک خانگی در 1226 شهر و 36614 روستا از نعمت گاز طبیعی بهره‌مندند.

ایران با 33 هزار میلیار متر مکعب گاز، دارنده دومین منابع گازی بزرگ دنیا است. طبق آمار بریتیش پترولیوم BP، تولید گاز ایران در سال 2021 حدود 257 میلیارد متر مکعب بوده است و بعد آمریکا و روسیه در جایگاه سوم قرار دارد.

بررسی روند گازرسانی به شهرها، روستاها و صنایع نشان می‌دهد که توسعه شبکه گاز یکی از اولویت‌های جدی جمهوری اسلامی ایران بوده است، موضوعی که البته باید با مصرف بهینه گاز نیز همراه شده تا بیشترین عایدی نصیب کشور شود.

درصد بهره‌مندی خانوار شهری از گاز طبیعی تا بهمن ماه سال 57 حدود یک درصد بود، ولی هم‌اکنون به بیش از 98 درصد رسیده است.

همچنین درصد بهره‌مندی خانوار روستایی از گاز طبیعی نیز 86 درصد شده است و در مجموع پوشش گازرسانی کشور به 95 درصد رسیده است.

مجموع انشعابات گاز طبیعی کشور تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در سراسر کشور, 51900 عدد بوده که این تعداد هم اکنون نزدیک به 13 میلیون انشعاب شده است.

در مجموع بررسی کارنامه جمهوری اسلامی ایران در حوزه گازرسانی به اقصی نقاط کشور، یک کارنامه ممتاز و بی‌نظیر در دنیا است و رفاه ویژه و نامحسوسی را برای مردم کشور ایجاد کرده است که ضروری است با مصرف بهینه همراه شود.

9- احیای کشاورزی

سیاست های اجتماعی و فرهنگی سال های 1340 تا 1357 نشان می دهد که برنامه ریزان و مسئولان وقت، به توانایی های بخش کشاورزی اعتقادی نداشتند و متلاشی کردن جامعه روستایی و ادغام آن در فرهنگ شهری را سرلوحه اهداف خود قرار داده بودند.

افزایش شدید درآمد نفت، ایجاد جامعه مصرفی و گسترش بی تناسب کارخانه های مونتاژ، نیاز به کارگزارانی داشت که تنها با ویرانی روستاها می توانست فراهم شود و این با سیاست های امریکا هماهنگ بود.

کشاورزی ایران تا قبل از دهه 1340، با وجود حاکمیت شیوه ارباب رعیتی، نه تنها احتیاجات غذایی و صنایع نساجی و دیگر صنایع کشاورزی را تأمین می کرد،

بلکه بخش بزرگی از تولیدات کشاورزی به خارج صادر می شد. از این دهه به بعد، با اعمال سیاست های نابجا و توسعه اقتصادی ناموزون، وضع کشاورزی ایران دچار نابسامانی شد. در دهه های 1340 و 1350، بیشتر نیازهای کشور به مواد غذایی از خارج

تأمین می شد که این امر به وابستگی هرچه بیشتر کشور به خارج برای ورود محصولات کشاورزی انجامید. سهم تولیدات کشاورزی در تولید ملی که قبل از دهه 40 بیش از 40% بود، در سال 1354 به 10% کاهش یافت.(14)

به طور کلی، سیاست امریکا، وابسته کردن کشورها به مواد غذایی بود، چنان که رمزی کلارک، وزیر سابق دادگستری امریکا می گوید:

هسته سیاست خارجی ما این بوده است که مانع خودکفایی و استقلال دولت ها و مردم در زمینه مواد غذایی شویم. ما دولت دموکرات انتخابی مردم ایران را برانداختیم وشاه را جای گزین آن کردیم.(15)

برای 25 سال (1332_1357) ایران، نگهبان و حافظ منافع ما در یکی از مهم ترین مناطق جهان یعنی خاورمیانه بود.(16)

با پیروزی انقلاب اسلامی و واژگونی نظام شاهنشاهی، توجه ویژه به بخش کشاورزی در مجموعه حیات اقتصادی - اجتماعی کشور، اولویت بازسازی و توسعه آن با توجه به وابستگی معیشتی نیمی از جمعیت کشور به این بخش و تأمین استقلال اقتصادی کشور در حیاتی ترین زمینه (مواد غذایی)، در رأس برنامه های نظام نوپای اسلامی قرار گرفت.(17) در قانون اساسی کشور نیز به منظور تأکید بر این مهم، در بند نهم اصل 43 آمده است:

تأکید بر افزایش تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی که نیازهای عمومی را تأمین کند و کشور را به مرحله خودکفایی برساند و از وابستگی برهاند.

با اینکه هنوز از نظر کشاورزی در وضع مطلوبی قرار نداریم، ولی در سال های پس از انقلاب باوجود مشکلات فراوان، سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی روند صعودی داشته است.

در این4 دهه اگرچه جمعیت کشور با ۱۳۲ درﺻﺪ رشد از ﺣﺪود ۳۵ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ۸۱ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ بالغ گردیده است،

لیکن تولیدات کشاورزی با رشد ۳۶۸ درصدی از رشد جمعیت پیشی گرفته است. به این ترتیب ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ محصولات کشاورزی نیز ﺑﺎ رﺷﺪی ﻣﻌﺎدل ۱۰۳ درﺻﺪ از حدود ۷۴۰ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﻪ ۱۵۰۰ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.

اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزی ﻧﺎﺷﻲ از اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﻲ، ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ، دام و ﻃﻴﻮر و آﺑﺰﻳﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ.

ﺳﺮاﻧﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ با ۲۹۰ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۱۰۲ کیلوگرم به ۲۹۶ کیلوگرم، ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت زراﻋﻲ با ۸۶ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۵۵۷ کیلوگرم به ۱۰۳۵ کیلوگرم،

ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت آﺑﺰی با ۱۳۰۰ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از یک کیلوگرم به ۱۴ کیلوگرم و ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت دام و ﻃﻴﻮر با ۹۴ درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ از ۹۵ کیلوگرم به ۱۸۴ کیلوگرم ﻃﻲ ﭼﻬﺎر دﻫﻪ رسیده اﺳﺖ.

روند افزایش تولید موجب شده است تا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫـﺎی داﺧﻠـﻲ ﻛﺸـﻮر، و خودکفایی در محصولاتی چون گندم، شکر، مرغ، تخم مرغ لبنیات (به ویژه پنیر) و بهبود چشمگیر ضریب خوداتکایی در سایر محصولات، .

به واسطه ﺗﺤﻮﻻت دروﻧﻲ، رشد به کارگیری ﻓﻨﺎوری و اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ، ارزش اﻓﺰوده ﺳﺮاﻧﻪ ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزی ﺑﺎ ۲۳۹ درﺻﺪ رﺷﺪ از ۳۳ ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل ﺑﻪ ۱۱۱ ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺻـﺎدرات ﺳﺮاﻧﻪ محصولات کشاورزی از ﺣﺪود ۱۳ دﻻر در ﺳﺎل ۱۳۵۶ ﺑﻪ ۷۱ دﻻر در اﺑﺘﺪای ﺳﺎل ۱۳۹۷برسد؛ به عبارتی دیگر ﺻﺎدرات ﻛﺸﺎورزی ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻣﺰﻳﺖ ﻫﺎی ﻧﺴﺒﻲ و رﻗﺎﺑﺘﻲ بیش از ۱۰ برابر شده و از ۴۴۳ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر ﺑﻪ ۵۵۰۴ ﻣﻴﻠﻴﻮن دﻻر رسیده است..(3)

در دوره پس از انقلاب اسلامی، سطح زیر کشت محصولات عمده زراعی به طور نسبی افزایش یافت. این امر حاصل تلاش کشاورزان، آموزش آنان، بالارفتن کیفیت بذرها وپژوهش در این زمینه، بهبود سیستم آبیاری و افزایش ماشین های کشاورزی است که در مجموع، تلاش مسئولان را در عرصه کشاورزی به نمایش می گذارد.

7.سدسازی و آب رسانی

با توجه به نقش و اهمیت آب در بخش نیاز آشامیدنی، کشاورزی، تولید نیرو و مهار سیلاب ها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تحول قابل توجهی در حوزه فن آوری و توان سدسازی کشور و خوداتکایی در این عرصه، به وجود آمد.

قبل از انقلاب، تنها 13 سد ساخته شده بود، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی 59 سد دیگر به همت متخصصان داخلی ساخته شد.

به عبارت دیگر، در چهل سال پس از پیروزی انقلاب، به اندازه 16 برابر کل دوران رژیم پهلوی سد ساخته شده است. یعنی آمار سد ملی تا کنون به ۲۱۴ مورد می‌رسد.

در سال 1377، سدهای دیگری نیز ساخته شد که از جمله می توان از سد کرخه، بزرگ ترین سد مخزنی کشور و خاورمیانه و ششمین سد طویل جهان و سد مسجدسلیمان، بلندترین سد کشور و دومین سد بلند خاکی خاورمیانه یاد کرد. علاوه بر سدهای ساخته شده، ساخت سدهای دیگری نیز در دستور کار قرار دارد.

در مورد ساخت سدهای انحرافی نیز تحول قابل قبولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران صورت گرفته است.

قبل از انقلاب تنها 26 سد انحرافی ساخته شده بود، که تا سال 1377، 55 سد انحرافی ساخته شد.

به عبارت دیگر، در چهل سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی قدم های ارزنده برای مصرف بهینه آب انجام شده و مسئولان مربوط، به مهار آب های سرگردان و استفاده مطلوب از آن توجه کامل دارند.

سدها برای اهداف مختلفی از جمله ذخیره و تأمین آب، تولید برق، اهداف تفریحی و کنترل سیلاب ساخته می‌شوند و در طول تاریخ یکی از نمادهای توسعه جوامع بوده است که برخی تنها با هدف کنترل سیلاب ساخته شده‌اند.

حتی سدهایی که با اهدافی غیر از کنترل سیلاب ساخته می‌شوند، می‌توانند در مدیریت سیلاب با دوره بازگشت‌های کوچک هم مفید باشند.

9.صنعت پتروشیمی

آغاز به کار صنعت پتروشیمی در ایران به سال 1337 و تأسیس واحد کود شیمیایی مرودشت باز می گردد.

از آغاز پیدایش این صنعت در ایران تا سال 1357 (یعنی 20 سال) حدود 4/2 میلیارد دلار در صنعت پتروشیمی سرمایه گذاری یا تعهد پرداخت شده صورت گرفت و ظرفیت تولید به مرز 1/4 میلیون تن در سال رسید.

در زمانی که صنعت پتروشیمی در جهان به سرعت در حال رشد و گسترش بود، ایران به علت در اختیار نداشتن دانش فنی و حاکمیت حکومت غیرمردمی، از قافله رشد صنعت پتروشیمی عقب ماند و فرصت های ارزشمندی را در این زمینه از دست داد.

در فاصله سال های 1352 تا 1357 که به دوران طلایی رشد صنعت پتروشیمی در جهان معروف است، سرمایه گذاری در این صنعت در ایران تنها حدود یک میلیارد دلار بود.(21)

پس از انقلاب نیز، سال های 1358 تا 1367، سال های رکود و توقف در صنعت پتروشیمی به شمار می رفت.

در این دوره، چون بیشتر واحدهای پتروشیمی در مناطق جنگی و در معرض تهاجم قرار داشتند، تولید درحداقل میزان خود بود.

با وجود این، با صرف 26/2 میلیارد دلار، توان تولید با افزایش میزان 3/1 میلیون تن در سال، به 4/5 میلیون تن در سال رسید.

سال 1367 تا 1375، دوران اوج شکوفایی صنعت پتروشیمی در طول تاریخ ایران است. در این دوره کوتاه، با سرمایه گذاری حدود 2/7 میلیارد دلار، مجتمع های موجود با ظرفیت 4/5 میلیون تن در سال، بازسازی شدند.

ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در حال حاضریعنی دهه چهارم انقلاب 92 میلیون تن برآورد می‌شود، که تا پایان سال 1402 و با افزایش ۳ میلیون تنی، این ظرفیت به ۹۵ میلیون تن بالغ خواهد شد.

صنعت پتروشیمی به عنوان صنعت پایین‌دست صنعت نفت به شمار می‌رود، با توجه به منابع نفت و گاز ایران، ‌مشکلی برای کمبود خوراک این صنعت وجود ندارد پایداری خوراک پتروشیمی یکی از مهم‌ترین مزیت‌های سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ایران است.

با توجه به جایگاه اول ایران در دارا بودن منابع نفت و گاز جهان، می توانیم جایگاه اول صنعت پتروشیمی را نیز به دست بیاوریم

9- صنعت برق

باگذشت چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شاخص های مهم صنعت برق رشد چشم گیری کرده است. رشد 11 برابری تولید برق نسبت به سال 57 وچود دارد..

رشد صنعت برق در طول دهه های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، علاوه بر اینکه از نظر کمّی و با ملاحظه دشواری های جنگ، بسیار بالا و درخور توجه بود، با پایان جنگ تحمیلی، فرصت برای برنامه ریزی در همه ابعاد فراهم شد.

امروز نه تنها دشواری ها برطرف شده، بلکه صنعت برق کشور بدان حد از توسعه و پیشرفت رسیده است که رفته رفته از مرزهای ملی فراتر می رود. آمار موجود نشان دهنده رشد عظیم کمّی صنعت برق است، ولی نباید از نظر دور داشت که این رشد و توسعه،

از رشد کیفی در زمینه های مدیریت و فن آوری جدا نیست. وزارت نیرو علاوه بر توسعه سخت افزاری صنعت برق، به ابعاد نرم افزاری، پرورش نیروها و استعدادهای انسانی و مدیریت و پژوهش عنایت خاصی داشته است. پس از انقلاب اسلامی، در نتیجه:

1- از دست آوردهای مهم و اساسی در زمینه تولید برق، دست یافتن ایران اسلامی به فناوری غنی سازی اورانیوم برای تولید برقه هسته ای است.

برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: ایران و انرژی هسته ای، تألیف سید عبدالمجید اشکوری و محمدعلی روزبهانی از انتشارات مرکز پژوش های اسلامی صدا و سیما.

کوشش های متخصصان داخلی، صنعت برق کشور توانسته است از نظر بین المللی در جایگاهی درخور توجه قرار گیرد،.

به گونه ای که بر اساس آمارهای سازمان ملل متحد در سال 1995 میلادی (1374) ایران از نظر صنعت برق در میان کشورهای خاورمیانه و غرب آسیا در مقام نخست قرار گرفت و در سطح جهانی نیز به مقام بیست و یکم دست یافت.(23)

نتیجه:

دستاوردهای اقتصادی انقلاب اسلامی را می توان چنین برشمرد: حفظ ذخایر زیرزمینی و جلوگیری از غارت آنها به دست بیگانگان و استثمارگران،

جلوگیری از اسراف، تبذیر و سوء استفاده خاندان شاهنشاهی از بیت المال، توجه به روستاها و برخوردار کردن آنها از امکانات مختلف نوسازی، تقویت امکانات زیست شهری مانند گازرسانی،

تقویت زیربناهای توسعه مانند تربیت نیروی انسانی ماهر، انرژی، سدسازی، توسعه ارتباطات و راه ها و بندرها، تقویت و گسترش مراکز آموزشی در تمامی سطوح و تلاش برای خوداتکایی اقتصادی و صنایع نظامی.

در تحکم بنیادهای اقتصاد اسلامی، اصل، رفع نیازهای انسان در جریان رشد و تکامل اوست، نه همچون دیگر نظام های اقتصادی، تمرکز و تکاثر ثروت و سودجویی؛ زیرا در مکاتب مادی، اقتصاد، خود هدف است.

به همین دلیل، چنین اقتصادی در مراحل رشد، عامل تخریب و فساد و تباهی می شود. در اسلام، اقتصاد، وسیله است و از وسیله، انتظاری جز کارآیی بهتر برای رسیدن به هدف نمی توان داشت.

با این دیدگاه، برنامه اقتصاد اسلامی، فراهم کردن زمینه مناسب برای شکوفایی خلاقیت های متفاوت انسانی است.

فراهم آوردن امکانات مساوی متناسب و کارآفرینی برای همه افراد و رفع نیازهای ضروری جهت استمرار حرکت تکاملی آنان بر عهده حکومت اسلامی است.

پی نوشت:

1.آیین انقلاب اسلامی، (گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی رحمه الله)، ص 455.
2.ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، ص 215.
3.همان، ص567.
4. منظور شمس، خواهر بزرگ تر شاه است که در منطقه مهردشت کرج با کمک بزرگ ترین معماران انگلیسی، قصری افسانه ای به نام مروارید بنا نهاد که انبوهی از گیاهان و درختان زیبا آن را آراسته بودند.
5.معماران تباهی، ج 3، ص 431.
6.صص 230_237.
7.عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ص 426.
8.خاطرات دو سفیر، ص 106.
9.ارتباطات در انقلاب اسلامی، صص 7 و 54.
10.سیمای سازندگی، ج 1، ص 187.
11. نفت و توسعه، ص 128.
12.گاز، محور توسعه، ص 4.
13.نود و دو دستاورد انقلاب اسلامی، ص 275.
14.عبدالرضا رکن الدین افتخاری و علی دینی ترکمانی، اقتصاد ایران، ص 125.
15.اشاره به کودتای 28 مرداد 1332.
16.نود و دو دستاورد انقلاب اسلامی، ص 277.
17.اقتصاد ایران، ص 144.
18.همان، ص 165.
19.همان، ص 148.
20.صدیقه عامل هاشمی پور، تحول کشاورزی در بستر زمان، ص 17.
22.همان
23.نود و دو دستاورد انقلاب اسلامی، صص 289_291 .

منابع:

ارمغان انقلاب: تلخیصی از نود ودو دستاورد انقلاب اسلامی ایران :اسحاقی، سیدحسین، 1341 : قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهشهای اسلامی، 1386
https://www.tafahomnews.com/fa/Main/Detail/73305https://www.farsnews.ir/news/14011112000265
https://www.isna.ir/news/98111007028
https://www.isna.ir/news/97102915245
https://www.irna.ir/news/84995704
https://dolat.ir/detail/318198