مقدمه:
در این مطلب به چند سوال در مورد ماه قمری اشاره خواهیم کرد؟ مثلا: چرا برخى از ماههاى قمرى 29 روز و برخى دیگر 30 روز است؟روی چه مبنایی بعضی علما روزه را 30 روز یا 29 روز اعلام می کنند؟ از نظر علمی آیا این اختلاف درست است؟ آیا شارع مقدس در این رابطه می تواند صاحب نظر باشد؟
آیا بین علم و شرع مقدس رابطه ای وجود دارد.؟ علم جدید با علم سنتی چگونه نی توانند هماهنگ باشند؟ روی چه قاعدهای 29 یا 30 روز ثابت می شود؟
ثابت بودن یا متغیر بودن ماه‌های قمری به با چه لیلی ثابت یا متغیر است.؟اثبات رویت هلال ماه با چشم بصری و یا استفاده از دوربین های پیشرفته آیا می تواند پایه و اصول واقعی برای حکم شرعی باشد؟
تعارض بین روایات متغیر و روایات ثابت بودن ایام ماه قمری را چگونه برطرف می کنیم؟ کدام از این روایات ملاک واقعی اثبات 29 یا 30 روز می باشند؟
اینها مواردی است که در این مطلب راسخون به آنها اشاره می شود؟
چرا برخى از ماههاى قمرى 29 روز و برخى دیگر 30 روز است؟
چرا ماههاى قمرى با هم متفاوت است؟
مى‌دانیم زمین به دور خورشید و ماه به دور زمین مى‌چرخد و این گردش حساب معیّنى دارد، ولى چرا بعضى از ماههاى قمرى 29 روز و برخى 30 روز است؟پاسخ:
ماه ظرف 29 روز و 12 ساعت و چهل و چهار دقیقه و سه ثانیه به دور زمین مى‌چرخد که این مدّت کمتر از 30 روز است.
از این نظر قسمتى از ماههاى قمرى 29 روز و بعضى 30 روز مى‌باشد. زیرا مقدار زیادتر از بیست و نه روز (یعنى 12 ساعت و 44 دقیقه و 3 ثانیه).
در ماههاى متوالى، روى هم یک روز تمام را تشکیل مى‌دهند، از این نظر گاهى ماه قمرى 30 روز تمام مى‌شود.(1)
آیا ممکن است دو ماه قمرى متوالى 29 روز باشد؟
به سؤال گذشته که: «چرا برخى از ماههاى قمرى 29 روز و برخى دیگر 30 روز است؟» چنین پاسخ داده شد:«گردش ماه به دور زمین در مدت سى روز تمام نیست بلکه در ظرف 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 3 ثانیه است؛
از این نظر، قسمتى از ماههاى قمرى 29 روز در ماههاى متوالى با هم ضمیمه شده، یک روز را تشکیل مى‌دهند و از این نظر گاهى ماه قمرى 30 روز تمام مى‌شود». طبق پاسخ یاد شده، سؤالى به شرح زیر مطرح مى‌گردد که:
آیا مى‌توان گفت که هیچ گاه نباید دو ماه قمرى متوالى 29 روز باشد، زیرا به ملاحظه اضافه شدن مقدار زاید از 29 روز به ماه بعد، باید ماه دوم همیشه 30 روز تمام باشد نه کمتر، در صورتى که گاهى دو ماه پى در پى 29 روز مى‌شود؟
گذشته از این، اگر دو ماه پى در پى 30 روز تمام باشد، نباید ماه سوم از 29 روز تجاوز کند؛ پس هرگاه هلال غیر قابل رؤیت شود،
باید بعد از گذشتن دو ماهى که 30 روز حساب شده است، ماه سوم را 29 روز قرار دهیم، با اینکه در کتب فقها دیده مى‌شود که باید در هر ماه را 30 روز حساب کنیم- مگر اینکه یقین به کمبود ماه پیدا شود.(2)
پاسخ:
مى‌دانیم که مدّت هر ماه قمرى مبنى بر یک دوره گردش ماه به دورزمین است.
از آن‌جا که منجّمان مجبورند عدد ایّام هر ماه را با عدد صحیح بیان کنند- زیرا در ثبت تاریخ وقایع نمى‌توان از روز سى‌ام ماه، نصفش را متعلّق به ماه قبل گرفت.
و نصف دیگرش را به ماه بعد داد ناچار ماه قمرى باید حداقل 29 روز و حداکثر 30 روز تمام حساب شود. در این صورت منجّمان به دو نوع ماه قمرى قائل شده‌اند:
1- ماه حسابى
2- ماه هلالى
چون مدّت یک ماه قمرى 12 ساعت و 44 دقیقه و 3 ثانیه، از 29 روز زیادتر است و این کسر بیشتر از نصف شبانه روز مى‌باشد،
لذا ماه اوّل سال را (محرّم) 30 روز مى‌گیرند و ماه دوم (صفر) را 29 روز و به همین ترتیب تمام ماههایى را که در مرتبه فرد (3، 5، 7، 9، 11) واقع مى‌شوند 30 روز و ماههایى که در مرتبه زوج مى‌باشند 29 روز محسوب مى‌دارند.
و اینها را «ماه حسابى» مى‌گویند؛ بنابراین، هرگز دو ماه متوالى 30 روز و یا دو ماه متوالى 29 روز نیست،.
بلکه همواره به ترتیب 30 در ماه نخست و 29 در ماه بعد و به همین ترتیب تا آخر حساب مى‌شود؛ .
ولى منظور از «ماه هلال»، ماهى است که به وسیله رؤیت هلال با چشم، ثابت مى‌شود و مدار احکام اسلامى بر همین ماه استوار است.
اکنون این سؤال پیش مى‌آید که: «چرا فقها «ماه حسابى» را معتبر ندانسته‌اند؟
از آن‌جا که در دستورات و روایات اسلامى رؤیت هلال موضوع براى روزه گرفتن و یا افطار کردن، معرّفى شده است، چنان که در روایات ما وارد شده (3)
صُمَّ لِلرّؤیَةِ وَافْطِرْ لِلرُّؤیَةِ؛ با رؤیت هلال روزه بگیرید و با رؤیت هلال افطار کنید»، مدّت هر ماه هلالى را از رؤیت هلال تا رؤیت ماه بعد مى‌دانند؛ نه به محاسبه 30 روز و 29 روز.
امّا، در اثر یک حرکت نوسانى خفیف که در ماه هست، ممکن است چند ماه متوالى- حداکثر چهار ماه 30 روز باشد:
یعنى، ماه در کمتر از این مقدار دیده نشود؛. و ممکن است سه ماه متوالى 29 روز باشد؛ یعنى در 29 روز بطور متوالى دیده شود. (4)(5)
روایت 30 روزه بودن ماه رمضان
وجود این روایات در منابع حدیثی در عین حال که سی روزه بودن ماه رمضان را اثبات نمی‌کند، می‌تواند بیانگر یک نکته علمی درباره محاسبه ماه‌های قمری به روش زیل باشد.پرسش:
در برخی از روایت آمده است که «ماه مبارک رمضان همیشه سی روز است» و ظاهراً بعضی از علمای شیعه مانند «شیخ صدوق» نیز ماه رمضان را همیشه سی روز می‌داند،
حال سؤالم این است که این روایات معتبر هستند و دیدگاه شیخ صدوق درست است؟
مقدمه پاسخ:
در دین مقدس اسلام معیار به جا آوردن عبادت‌هایی که وابسته به زمان‌های خاصی بوده، ماه‌های قمری قرار داده شده است.از این رو تشخیص زمان شروع و پایان ماه‌های قمری، نقش مهمی در اعمال عبادی به ویژه حج و روزه دارد.
خداوند در قرآن کریم ماه‌ها را به عنوان نشانه‌ای برای زمان به جا آوردن اعمال حج دانسته (6) و روزه گرفتن را با دیدن هلال ماه رمضان، بر مسلمانان واجب نموده است. (7)
بر اساس دیدگاه مشهور عالمان و فقیهان شیعه که برگرفته از روایات است، تعداد روزها در ماه قمری از جمله ماه مبارک رمضان ثابت نیست و ملاک در آغاز و پایان ماه، دیدن هلال است. (8)
در مقابل این نظریه مشهور ـ یکسان نبودن روزها در ماه ـ روایاتی دال بر ثابت بودن تعداد روزهای ماه رمضان وجود دارد.
که در این روایت، تعداد روزه‌های ماه رمضان همیشه 30 روز شمرده شده است در نوشته پیش رو اعتبار این روایات مورد بررسی قرار می‌گیرد.
الف) ثابت بودن یا متغیر بودن ماه‌ها
مجموع روزهای سال قمری 354 روز است که از این تعداد، 6 ماه از سال، بیست و نه روز و 6 ماه، سی روز است. میان فقها دو ملاک برای تشخیص ماه‌های قمری وجود دارد:ملاک نخست بر اساس عدد است؛ یعنی ماه‌ها همیشه به صورت یک در میان سی روز و بیست و نه روز قرار می‌گیرد؛
به این ترتیب که محرّم اولین ماه سال قمری بوده و دارای سی روز و سپس صفر بیست و نه روز و ماه رمضان نیز چون در ردیف محرم و ماه‌های فرد قرار دارد، همیشه سی روز است.
شیخ صدوق که از طرفداران این مبنا بوده روایاتی را برای تأیید این نظر نقل کرده است که در ادامه متن عربی و ترجمه آن ارائه می‌گردد.
1. سی روز بودن ماه رمضان
از جمله احادیثی که دلالت بر 30 روز بودن ماه رمضان دارند حدیثی است که شخصی به نام شعیب به نقل از پدرش بیان می‌کند که می‌گوید به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم:إِنَّ النَّاسَ یَرْوُونَ أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله مَا صَامَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ تِسْعَهً وَ عِشْرِینَ یَوْماً أَکْثَرُ مِمَّا صَامَ ثَلَاثِینَ قَالَ کَذَبُوا مَا صَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله إِلَّا تَامّا... شَهْرُ رَمَضَانَ ثَلَاثُونَ یَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَ الْکَامِلُ تَامٌّ وَ شَوَّالٌ تِسْعَهٌ وَ عِشْرُونَ یَوْماً وَ ذُو الْقَعْدَهِ ثَلَاثُونَ یَوْماً لِقَوْلِ اللَّهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِینَ لَیْلَهً فَالشَّهْرُ هَکَذَا ثُمَّ هَکَذَا أَیْ شَهْرٌ تَامٌّ وَ شَهْرٌ نَاقِصٌ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ لَا یَنْقُصُ أَبَداً وَ شَعْبَانُ لَا یَتِمُّ أَبَداً. (9)
مردم روایت می‌کنند: پیامبر صلی‌الله علیه و آله روزه رمضان بیست و نه روز را بیشتر از رمضان سى روز گرفته است.
امام فرمود: دروغ می‌گویند. پیامبر صلی‌الله علیه و آله جز به صورت تمام روزه نگرفت ... ماه رمضان سى روز است؛
زیرا خداوند بلند مرتبه فرموده: عدد را کامل کنید و کامل همان تمام است و شوال بیست و نه روز است ....
پس ماه بعد همین طور سپس ماه بعد همین طور یعنی یک ماه کامل و یک ماه ناقص و ماه رمضان هیچ گاه کمبود ندارد و شعبان هیچ گاه کامل نیست.
همچنین در روایت دیگر از یاسر خادم نقل شده که به امام رضا علیه‌السلام عرض کردم هَلْ یَکُونُ شَهْرُ رَمَضَانَ تِسْعَهً وَ عِشْرِینَ یَوْماً فَقَالَ إِنَّ شَهْرَ رَمَضَانَ لَا یَنْقُصُ مِنْ ثَلَاثِینَ یَوْماً أَبَداً؛ (10)
آیا ماه رمضان ـ می‌تواند ـ بیست و نه روز باشد؟ حضرت فرمود: ماه رمضان هیچ گاه از سى روز کاستى نمی‌پذیرد.
2. دیدن هلال شوال، ملاک پایان ماه رمضان
ملاک دوم بر مبنای استهلال و دیدن ماه است که طبق این ملاک، تنها قاعده برای زمان آغاز ماه، دیدن هلال است؛ در نتیجه ممکن است در یک سال، ماه رمضان 29 روز باشد و در سال دیگر 30 روز باشد.صاحبان این ملاک نیز به روایاتی که تعداد آن فراتر از دسته نخست بوده، تمسک نموده‌اند. به عنوان مثال یونس بن یعقوب می‌گوید به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم:
إِنِّی صُمْتُ شَهْرَ رَمَضَانَ عَلَى رُؤْیَهٍ تِسْعَهً وَ عِشْرِینَ یَوْماً وَ مَا قَضَیْتُ قَالَ فَقَالَ وَ أَنَا قَدْ صُمْتُهُ وَ مَا قَضَیْت...؛ (11)
من طبق دیدن ماه، ماه رمضان را بیست و نه روز روزه گرفتم و قضاى آن را به جا نیاوردم.
امام فرمود: من نیز بیست و نه روز روزه گرفتم و قضاى آن را به جا نیاوردم.
در روایت دیگر، امام صادق به صراحت این مسئله بیان کرده است «صِیَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ بِالرُّؤْیَهِ وَ لَیْسَ بِالظَّنِّ وَ قَدْ یَکُونُ شَهْرُ رَمَضَانَ تِسْعَهً وَ عِشْرِینَ یَومَاً وَ یَکُونُ ثَلَاثِینَ یَومَاً وَ یُصِیبُهُ مَا یُصِیبُ الشُّهُورَ مِنَ النُّقْصَانِ وَ التَّمَامِ». (12)
حضرت فرمود: روزه ماه رمضان با دیدن ماه است و با گمان نیست و ماه رمضان گاهی سى روز و گاهی بیست و نه روز است و همانند دیگر ماه‌ها کمبود و تمام می‌پذیرد.
ب) رفع تعارض کامل بودن و نقصان پذیر بودن رمضان
میان دو دسته روایات فوق، تعارض وجود دارد که برخی از علما راه حل‌هایی برای رفع آن ارائه نموده‌اند.شیخ مفید و شیخ طوسی حکم به ضعیف بودن سند و شاذ بودن روایاتی نموده‌اند که ماه رمضان را همیشه سی روز می‌داند. (13)
سید مرتضی نیز روایات کامل نبودن همیشگی ماه رمضان را متواتر دانسته و آن را موافق با قرآن و سیره و مطابق با اجماع فقها دانسته و نظریه عددی بودن ماه رمضان را منسوب به بعضی از محدثان می‌داند که مخالفت آنها ضرری به اجماع نمی‌زند. (14)
دانشمند معاصر آیت‌الله حسن‌زاده آملی، روایات عددی بودن ماه رمضان را حاوی یک نکته علمی نجومی دانسته که اشاره به زیج‌ها (جدول‌ها) دارد؛
یعنی ماه‌های فرد سی روز و ماه‌های زوج بیست و نه روز باشد. این روش محاسبه، برای آسان سازی شمارش ماه‌ها بوده و در شرع اعتباری ندارد.
چنانچه شهید اول در کتاب لمعه با عبارت «لا اعتبار بالجدول» (15) اشاره به این مطلب دارد. (16)
اما ورود این شیوه محاسبه ماه‌ها به روایات، از این باب است که راویان احادیث، این مطالب را از صاحبان زیج‌ها و رصدگران شنیده بودند .
و آن را برای ائمه علیهم‌السلام نقل می‌نمودند و ائمه نیز از این جهت که ماه رمضان طبق این روش همیشه کامل بوده، آن را مورد تحسین قرار می‌دادند و سپس این نقل‌ها تبدیل به روایت تبدیل شد. (17)
این وجه جمع برای آن بخش از روایت که ماه‌ها را یک در میان سی روز و بیست و نه روز قرار داده، پسندیده به نظر می‌رسد.
اما برای بخش دیگر آن که می‌فرماید پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم همیشه به صورت کامل روزه می‌گرفت، قابل قبول نیست؛
زیرا در این صورت، روش زیج‌ها مورد تأیید شرع قرار می‌گیرد و عملاً روزه ماه رمضان سی روزه خواهد بود.
البته فقیه معاصر آیت‌الله خویی این بخش را نیز بدین صورت پاسخ داده که ممکن است تمام سال‌هایی که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم در آن روزه می‌گرفته، به طور اتفاقی کامل بوده است؛
اما اینکه ماه رمضان برای همیشه و در طول تاریخ، کامل باشد، مخالف با وجدان و ضرورت است. (18) یکی از نویسندگان دیگر، این روایات را از جعلیات ابن ابی العوجاء می‌داند (19)
که چنین نظری صحیح به نظر نمی‌رسد زیرا جعل نیاز به دلیل دارد و روایت جعلی جدا از روایت ضعیف هست.
۱ - اقوال در اثبات هلال
(سال قمری، ۳۵۴ روز تمام است. البته شماره روزهای سال می‌باید ۳۶۰ روز کامل باشد که همان ۳۶۰ درجه محیط دایره است.ولی به نظر صاحبان این نظریه چون شش روز از سال صرف آفرینش آسمان‌ها و زمین گردیده است، می‌ماند ۳۵۴ روز که شماره روزهای سال قمری را تشکیل می‌دهند.
در نتیجه یک ماه در میان بیست و نه روز خواهد بود. روی این محاسبه ماه رمضان ، هماره، سی روز و ماه شعبان بیست و نه روز خواهد بود. از این روی به رؤیت هلال نیازی نیست.)
درباره مفهوم نظر عدد، غیر از نظر بالا نظرهای دیگری نیز ابراز شده است:
۱. پنجاه و نه روز پس از هلال ماه رجب ، اول رمضان است.
۲. پنج روز پس از ماه رمضان سال گذشته اول ماه رمضان سال جدید است.
این دیدگاه (دیدگاه اول) در میان فقهای شیعه به جز چند نفری از جمله شیخ صدوق مقبول نیفتاد. امّا فاطمیان و شیخیه آن را پذیرفتند. بر اساس این نظریه، جَداوِلی نیز تنظیم شده است. (20)
۲ - روایات مؤید نظر شیخ صدوق
شیخ صدوق برای استنباط نظر خود به روایاتی استناد می‌جوید، بدین قرار:۱. امام صادق می‌فرماید: شهر رمضان ثلاثون یوماً لا ینقص ابدا؛ ماه رمضان سی روز تمام است و هیچ گاه کاستی نمی‌پذیرد. (21)
۲. شعیب می‌گوید به امام صادق (ع) عرض کردم: ان الناس یرون ان النبی (ص) ما صام شهر رمضان تسعة و عشرین یوماً اکثر مما صام ثلاثین.
قال (ع) : کذبوا ما صام رسول اللّه (ص) الاّ تماماً و لا تکون الفرائض ناقصة … و شهر رمضان ثلاثون یوماً لقول اللّه عزوجل: (ولتکملو العدة) والکامل تام …. و شهر رمضان لا ینقص ابدا و شعبان لا یتم ابدا. (22)
مردم روایت می‌کنند: پیامبر (ص) رمضان بیست و نه روزی، بیشتر از رمضان سی روزی روزه گرفته است. امام فرمود: دروغ می‌گویند.
پیامبر (ص) جز تمام روزه نگرفت و واجبات، ناقص نیستند. ماه رمضان، سی روز است، زیرا خداوند متعال فرموده است:
(عدد را کامل کنید) و کامل، همان تمام است (سی روز) … و ماه رمضان، هیچ گاه کمبود ندارد و شعبان، هیچ کامل نیست.
۳. ابوبصیر از امام صادق (ع) درباره معنای (ولتکملوا العرة) می‌پرسد، امام می‌فرماید: ثلاثین یوماً (23)
۴. یاسر الخادم از امام رضا (ع) سؤال می‌کند: هل یکون شهر رمضان تسعة و عشرین یوماً؟ فقال ان شهر رمضان لا ینقص من ثلاثین یوماً ابدا. (24)
آیا ماه رمضان، بیست ونه روز است؟ امام می‌فرماید: هیچ گاه از سی روز، کمتر نیست. فاطمیان نیز بر این نظر، دلایلی اقامه کرده‌اند. (25)
۳ - نقد و بررسی دلایل
گفتیم از همان آغاز گسترش این تفکر، فقهای شیعه به مخالفت برخاستند. ابن‌داود قمی در رد نظریه عدد، رساله‌ای نگاشت و شیخ مفید ، که خود در ابتدا از طرفداران این نظریه بود.و رساله‌ای به نام (لمح البرهان) در تأیید و اثبات نظریه عدد نگاشت از اهل این نظر طرفداری کرده ولی بعد از این نظر برگشت و رساله‌ای بر ردّ اصحاب عدد نوشت.
پیش از اینکه درباره سند و محتوای روایاتی که عرضه کردیم به بحث بپردازیم، نمونه‌ای از دسیسه و تزویر زنادِقَه را در جعل این سری روایات می‌نمایانیم:
۳.۱ - نمونه‌ای از دسیسه و تزویر زنادِقَه
و کما أنه فی الجاهلیة و قبل الاسلام و فی ابتدائه قوم یقولون بالدهر و ینفون الصانع و آخرون مشرکون یعبدون غیر خالقهم و یستنزلون الرزق من غیر رازقهم أخبر اللّه عنهم فی کتابه و ضرب لهم الامثال و کرّر علیهم البیّنات والاعلام فقد نشأبعد هولاء جماعة ممن یتستّر باظهار الاسلام و یحقن باظهار شعائره والدخول فی جملة أهله دمه و ماله زنادقة ملحدون و کفار مشرکون فمنعهم عزّ الاسلام عن المظاهرة و ألجأهم خوف القتل الی المساترة و بلیة هؤلاء علی الاسلام و اهله اعظم و اغلظ لانهم یدغلون فی الدین و یموهون علی المستضعفین بجاش رابط و رأی جامع فعل من قدأ من الوحشة و وثق بالأنسة بما یظهره من لباس الدین الذی هو منه علی الحقیقة عار و با ثوابه غیر متوار کما حکی ان عبدالکریم بن ابی العوجاء قال لما قبض علیه محمدبن سلیمان و هو والی الکوفه من قبل المنصور و احضره للقتل و أیقن بمفارقة الحیاة لئن قتلتمونی لقد وضعت فی احادیثکم أربعة آلاف حدیث مکذوبة مصنوعة. (26)در روزگار جاهلیت و دوره صدر اسلام ، گروهی بودند که وجود خدا را انکار می‌کردند و گروهی بودند که شرک می‌ورزیدند و خدایانی را شریک خداوند جهان آفرین می‌کردند و مجسمه آنان را می‌پرستیدند.
خداوند در کتاب خود با امثال گوناگون و برهان و بیّنه، از سستی تفکر اینان پرده برداشت. پس از ظهور اسلام و گسترش این دین گروهی به نام زنادقه به میدان آمدند.
اینان بازماندگان همان دو آیین پیشین بودند که نمی‌توانستند عقاید را آشکار کنند، از این روی ناگزیر ادعای اسلام و ایمان می‌کردند:
امّا در خفاء باطن به شرک خود پایدار بودند. بلا و گرفتاریی که این گروه برای اسلام و مسلمانان به بار آورد، اسفبارتر از آن بود که دست به شمشیر ببرند و آشکارا با مسلمانان به جنگ برخیزند.
اینان لباس دین پوشیدند، ولی در حقیقت، عاری از آن بودند. بدون وحشت به دسیسه پرداختند و افکار ساده لوحان را مغشوش کرده و اوهام را وارد دین کردند.
از جمله حکایت می‌کنند: در هنگامی که محمد بن سلیمان، والی کوفه بود، یک تَن از زَنادِقه را به نام عبدالکریم بن ابی العوجاء دستگیر و برای اعدام حاضر کردند.
وی وقتی که خود را با مرگ رو به رو دید، به حاضران چنین گفت: با کشتن من غائله پایان نمی‌پذیرد.
به خدا سوگند من در کتاب‌های شما چهار هزار حدیث جعلی داخل کرده‌ام که اینک رواج کامل یافته است. در نقل طبری این سخن ذیلی دارد.
بدین شرح: لقد وضعت اربعة آلاف حدیث أحرم فیها الحلال و أحِلَّ فیها الحرام واللّه لقد فطرتکم فی یوم صومکم و صوّمتکم فی یوم فطرکم…(27)
احادیثی جعل کردم که حلال شما را حرام و حرام شما را حلال می‌کند. به خدا سوگند احادیثی جعل کرده‌ام که هم اول ماه رمضان را بر شما مشتبه می‌کند هم روز عید را.
و منجم کبیر ابوریحان بیرونی ، به این دسیسه پی می‌برد و گویا به پیروی از ایشان، شیخ طوسی ، در کتاب تهذیب، منکر چنین احادیثی می‌شود.
۴ - نظر علامه مجلسی در بحارالانوار
علامه مجلسی در بحارالانوار، نظر ابوریحان بیرونی را نقل می‌کند که خلاصه آن را عرضه می‌داریم: آغاز هر ماه با دیدن هلال ماه ثابت می‌شود. (28)خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: (یسألونک عن الاهلّه قل هی مواقیت للناس والحج)
ولی فرقه‌ای نادان و جاهل سر بر آوردند و به تقلید از یهود و نصارا، احادیثی جعل کردند و جَداوِلی پرداختند،
بر این مبنی که سال‌های قمری همیشه یک ماه در میان بیست و نه روز بوده و خواهد بود. این فرقه، از زیج‌های نجومی مایه گرفته بودند که هماره سال‌های قمری یک ماه در میان بیست و نه روز و یک ماه در میان سی روز کامل است،
در حالی که این محاسبه نجومی، بر اساس تقریب و برای مبتدیان علم نجوم است، نه دریافت واقعیت. از این جا بود که شناخت ماه مبارک رمضان و شناخت عید فطر و اول هر ماه، دچار اختلال و آشفتگی شد .
و مردمان، پیش از آمدن ماه رمضان روزه گرفتند و پیش از آمدن ماه شوال، روزه خود را گشودند و عید گرفتند. بسیار به جا و به موقع است که بگوییم:
نشر این جَداول و جَعل این رشته احادیث به دست عبدالکریم بن ابی العَوجاء صورت گرفته باشد.
زیرا من در کتاب‌های تاریخ خوانده‌ام: عبدالکریم را به جرم زندقه، زیر تیغ جلاد نشاندند و او در لحظات آخر زندگی با غیظ و کین اعلام کرد: من، چهار هزار حدیث جعلی در احادیث شما داخل کرده‌ام که حلال شما را حرام می‌کند.
و حرام شما را حلال می‌سازد. من بودم که با جَعل حدیث فرمان دادم: روزه بگیرند، در حالی که ماه رمضان نبود و گفتم: روزه خود را افطار کنید، در حالیکه عید فطر نبود؟
۵ - گفتار شیخ طوسی درباره خبر حذیفه
شیخ طوسی درباره خبر حذیفه (شهر رمضان ثلاثون یوماً لاینقص ابدا) می‌نویسد:و هذا الخبر لا یصح العمل به من وجوه، أحدها: ان متن هذا الحدیث لا یوجد فی شئ من الاصول المصنفة و انما هو موجود فی الشواذ من الاخبار و منها:
ان کتاب حذیفة بن منصور رحمة اللّه عری منه والکتاب معروف مشهور و لو کان هذا الحدیث صحیحاً عنه لضّمنه کتابه و منها:
ان هذا الخبر مختلف الالفاظ مضطرب المعانی ألا تری ان حذیفه تارة یرویه عن معاذبن کثیر عن ابی عبداللّه علیه‌السلام و تارة یرویه عن ابی عبداللّه علیه‌السلام و تارة یرویه عن ابی عبداللّه علیه‌السلام بلا واسطة و تارة یفتی به من قِبل نفسه فلا یسنده الی أحد و هذا الضرب من الاختلاف مما یضعف الاعتراض به والتعلق بمثله و منها:
انه لو سلم من جمیع ما ذکرناه لکان خبر و احد لا یوجب علما و لا عملاً و اخبار الاحاد لا یجوز الاعتراض بها علی ظاهر القرآن والاخبار المتواترة و لو کان هذا الخبر مما یوجب العلم لم یکن فی مضمونه ما یوجب العمل علی العدد دون الاهله. (29)
۵.۱ - دلایل عدم عمل به خبر حذیفه
عمل به خبر حذیفه صحیح نیست از جهاتی:۱. متن این حدیث در اصول مصنّفه نیامده، بلکه جزء اخبار شاذ ذکر شده است.
۲. کتاب حذیفه، عاری از این خبر است. کتاب حذیفه، کتابی است معروف و مشهور و اگر این حدیث صحیح می‌بود، حتماً در آن کتاب می‌آمد.
۳. الفاظ این خبر گوناگون است و معانی آن مضطرب. حذیفه یکمرتبه آن را از معاذ بن کثیر و وی از امام صادق روایت می‌کند و مرتبه دیگر، بی واسطه از امام صادق و یک مرتبه خودش بدان فتوا می‌دهد، بدون اینکه مستند به کسی بکند.
۴. اگر صرف نظر کنیم از جمیع آنچه که ذکر شد، خبر واحد است و توان معارضه با ظواهر قرآن و اخبار متواتره‌ای که رؤیت را معتبر می‌دانند، ندارد.
۵. بر فرض که علم آور باشد، در مضمون آن چیزی نیست که وا دارد ما را به عمل بر عدد، دون اهله.
۵.۲ - گفتار شیخ مفید پس از نقل خبر شعیب
شیخ مفید پس از نقل خبر شعیب می‌نویسد:هو حدیث شاذ لا یثبت عند اصحاب الاثار و قد طعن فیه فقهاء الشیعه بان قالو: محمد بن یعقوب بن شعیب لم یروعن ابیه حدیثاً واحداً غیر هذا الحدیث.
ولو کانت له روایة عن ابیه لروی عنه امثال هذا الحدیث و لم یقتصر علی حدیث واحد لم یشرکه فیه غیره. مع ان لیعقوب بن شعیب رحمه اللّه اصلاً قد جمع فیه کافة ما رواه عن ابی عبدالله علیه‌السلام لیس هذا الحدیث منه و لو کان مما رواه یعقوب بن شعیب لأورده فی اصله الذی جمع فیه حدیثه عن ابی عبداللّه علیه‌السلام و خلّو أصله منه دلیل علی انه موضوع. مع ان فی الحدیث ما قد بینا بعده فی قول الائمة علیهم‌السلام و هو الطعن فی قول من قال: ان شهر رمضان تسعة و عشرون یوماً لان الفریضة لا تکون ناقصة والشهر اذا کان تسعة و عشرین یوماً ما کانت فریضة الصوم فیه ناقصة کما انه اذا کان فرض السفر لصلاة الظهر رکعتین لم یکن الفرض ناقصاً و ان کان علی الشطر من صلاة الحضر و (30)
این حدیث شاذ است. فقهای شیعه بر این حدیث خُرده گرفته و گفته‌اند: محمد بن یعقوب بن شعیب از پدرش، غیر از همین حدیث، حدیثی روایت نکرده است.
اگر وی از پدرش روایت می‌کرد، باید روایاتی دیگر نیز بمانند این روایت، نقل می‌کرد و اکتفا نمی‌کرد بر یک حدیث که دیگری هم با وی، در آن شریک نیست.
علاوه یعقوب بن شعیب، اصلی داشته حاوی روایات وی از امام صادق، در آن اصل از این حدیث اثری نیست. اگر این حدیث از آن اصل گرفته شده بود، باید می‌بود.
نبود این روایت در آن اصل، دلیل بر جعلی بودن روایت مذکور است. این روایت از نظر متن نیز مخدوش است. در این حدیث خرده گرفته شده بر کسی که ماه رمضان را بیست و نه روز دانسته است،
چون بر این اساس، فریضه نقصان می‌پذیرد. در حالی که نقصان در عدد موجب نقص فریضه نیست. هر گاه ماه بیست و نه روز باشد، فریضه صوم ناقص نیست.
هرگاه نماز ظهر به خاطر سفر در دو رکعت وجوب بیابد، نقص فریضه نخواهد بود و …
۶ - اشکال مهم روایات مذکور
اشکال مهم‌تر این که: این روایات، معارضه دارند با روایاتی که هم از نظر سند به مراتب قوی‌تر و هم از نظر دلالت واضح‌تر و روشن‌ترند. این روایات، به دو دسته‌اند:۶.۱ - دسته اول
روایاتی که ماه رمضان را همانند سایر ماه‌ها نقصان پذیر می‌دانند:
امام صادق می‌فرماید:شهر رمضان یصیبه ما یصیب الشهور من النقصان. فاذا صُمتَ تِسعَةُ و عشرین یوماً ثم تَغَیََّمت السماء فاتمَّ العدة ثلاثین. (31)
ماه رمضان مانند سایر ماه‌ها نقصان می‌پذیرد. پس هرگاه بیست و نه روز، روزه گرفتی و آسمان ابری شد، سی روز را کامل کن. یا:
یصیب شهر رمضان ما یصیب الشهور من النقصان یکون ثلاثین یوماً و یکون تسعة و عشرین یوماً. (32)
ماه رمضان همانند دیگر ماه‌ها نقصان می‌پذیرد، گاه سی روز است و گاه بیست و نه روز.
۶.۲ - دسته دوم
روایاتی که رؤیت را در اثبات هلال معتبر می‌دانند. از جمله:
۱. امام باقر (ع) می‌فرماید: قال امیرالمؤمنین (ع) اذا رأیتم الهلال فافطروا … و ان لم تروا الهلال فاتمّو الصیام الی اللیل … (33)
امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: هرگاه هلال را دیدید روزه بگشایید و اگر هلال را ندیدید تا شب روزه را ادامه بدهید.
۲. یونس بن یعقوب می‌گوید به امام صادق (ع) عرض کردم: انی صمت شهر رمضان علی رویة الهلال تسعة و عشرین یوماً و ما قضیت. فقال (ع) : و انا قد صمته و ما قضیت… (34)
من مطابق رؤیت هلال ماه رمضان بیست و نه روز، روزه گرفتم و قضای آن را به جای نیاوردم. امام فرمود:
من هم بیست و نه روز، روزه گرفتم و قضای آن را به جای نیاوردم. بنابراین این دو گروه از روایات، که گروهی ماه رمضان را همانند سایر ماه‌ها نقصان پذیر می‌دانند.
و گروهی رؤیت را در ثبوت هلال معتبر، به صراحت معارض نظریه عددند که ماه رمضان را همیشه سی روز می‌داند و غیر از عدد راه دیگری را معتبر نمی‌شمرد.
دلایل علمی ۲۹ یا ۳۰ روزه شدن ماه رمضان.
زمانی که دو جرم آسمانی به لحاظ ظاهری به نوعی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که از دیدگاه ناظر زمینی به نظر می‌رسد به یکدیگر نزدیک هستند این حالت را «مقارنه» می‌نامیم.
مانی که دو جرم آسمانی به لحاظ ظاهری به نوعی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که از دیدگاه ناظر زمینی به نظر می‌رسد به یکدیگر نزدیک هستند این حالت را «مقارنه» می‌نامیم.
زمانی که مقارنه ماه و خورشید رخ می‌دهد در واقع ماه نو نیز شکل گرفته است اما نور خورشید اجازه نمی‌دهد ما هلال جدید ماه را ببینیم و این مطلب درباره دیگر اجسام آسمانی نیز که در مقارنه با خورشید قرار بگیرند نیز صدق می‌کند.
زمانی که ماه در حالت مقارنه قرار می‌گیرد دیگر برای ناظر زمینی ما قابل مشاهده نیست تا زمانی که ماه آرام آرام از خورشید فاصله بگیرد.
بر این اساس انتظار می‌رود غروب شنبه سوم خردادماه هلال ماه شوال مشاهده شود و این در حالی است که اگر مقارنه در روز شنبه رخ می‌داد احتمال مشاهده ماه بسیار کمتر می‌شد.
رصد مناسب هلال ماه نو به پارامترهای مختلفی مانند فاصله ماه تا خورشید، درصد روشنایی ماه نسبت به سطح، ضخامت هلال ماه، ارتفاع ماه از افق در زمان غروب خورشید و مدت مکث ماه پس از غروب خورشید در آسمان بستگی دارد و در صورت کمرنگ بودن هر یک از این ویژگی‌ها امکان رؤیت هلال ماه نو سخت می‌شود.
گاه شرایط رصد و رؤیت پذیری ماه به اندازه‌ای سخت است که به هلال بحرانی معروف می‌شود که این هلال با چشم غیر مسلح و گاه حتی مسلح نیز قابل رؤیت نیست،
درواقع گاهی ما مطمئن هستیم که هلال ماه در آسمان وجود دارد و امکان رصد آن نیست و گاهی نیز هلال ماه به لحاظ محاسباتی در آسمان وجود دارد اما پارامترهای لازم به اندازه‌ای ضعیف است که مشاهده آن سخت است.
برخی باورهای عمومی در این ارتباط که اگر یک ماه قمری ۳۰ روز باشد، ماه بعدی ۲۹ روز خواهد بود تاکید کرد: این باور صحیح نیست و حتی تا چهار ماه ۳۰ روزه پشت سر هم و سه ماه ۲۹ روزه پشت سر هم نیز در میان ماه‌های قمری رصد شده است.(35)
نتیجه:
در مقابل روایاتی که توصیه به استهلال و امر به تلاش در دیدن هلال برای آغاز ماه قمری نموده است، روایاتی وجود دارد که تعداد روزه‌های ماه‌های قمری را ثابت می‌داند و بر اساس آن روایات، ماه رمضان همیشه 30 روز دانسته شده است.این روایات با توجه به کم بودن تعداد آن و اشکالاتی که توسط برخی از محدثان و فقها به آن گرفته شده، تاب مقامت در برابر روایات فراوانی را ندارد که ـ به حد تواتر رسیده و ـ بیست و نه روزه بودن ماه رمضان را ممکن می‌داند.
وجود این روایات در منابع حدیثی در عین حال که سی روزه بودن ماه رمضان را اثبات نمی‌کند، می‌تواند بیانگر یک نکته علمی درباره محاسبه ماه‌های قمری به روش زیج (جدول) باشد.
پی‌نوشت‌ها:
1.پاسخ به پرسشهاى مذهبى المؤلف : مکارم شیرازى، ناصر الجزء : 1 صفحة : 6552.همان ص 656
3.پاسخ به پرسشهاى مذهبى المؤلف : مکارم شیرازى، ناصر الجزء : 1 صفحة : 657
4- براى توضیح بیشتر به تقاویم یک دوره سى ساله، و شرح زیج‌الغ بیک که دانشمند معروف اسلامى «قوشجى» آن را شرح کرده، مراجعه فرمایید.
5- پاسخ به پرسشهاى مذهبى المؤلف : مکارم شیرازى، ناصر الجزء : 1 صفحة : 658
6. سوره بقره، آیه 189.
7. سوره بقره، آیه 185.
8. حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، مصحح / محقق: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، اول، 1409 ه ق، ج 10، ص 20.
9. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق. ج 4 ص 78 و 79؛ ابن‌بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، 1413 ق، ج2، ص 170 و 171.
10. همان، ص 171.
11. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، تحقیق حسن، موسوی خرسان، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، ج 4، ص 160.
12. همان، ص 156.
13. همان، ص 176- 169 الرد على اصحاب العدد - جوابات اهل الموصل، ص 25-22.
14. علم الهدی (مرتضى)، على بن حسین، رسایل الشریف المرتضى، محقق/ مصحح: سید مهدى رجائى، قم، دار القرآن الکریم، اول، 1405 ه ق، ج 2، ص 19 و 18.
15. عاملى، شهید اول، محمد بن مکى، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، محقق/ مصحح: محمدتقی مروارید- علی‌اصغر مروارید، بیروت، دار التراث- الدار الإسلامیه، اول، 1410 ه ق، ص 5.
16. حسن‌زاده آملى، حسن، دروس فی معرفه الوقت و القبله، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چهارم، 1416 ه ق، ص 524.
17. همان، ص 528.
18. خویى، سید ابوالقاسم موسوى، المستند فی شرح العروه الوثقى، بی‌جا، بی‌تا، بینا، ج 2، ص 108.
19. ناشناس، نظریه عدد، مجله فقه، زمستان 1373، شماره 2، ص 225.
20. ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۱۶.
21. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۱۰، دارالتعارف، بیروت.
22. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۱۰، دارالتعارف، بیروت.
23. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۱۰، دارالتعارف، بیروت.
24. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۱۰، دارالتعارف، بیروت.
25. مقاله رؤیت هلال، از دیدگاه فاطمیان، مجله حوزه، شماره ۴۲، مقاله رؤیت هلال، از دیدگاه فاطمیان.
26. سید مرتضی علم الهدی، امالی، ج۱، ص۸۸ ۸۹، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی.
27. محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم والملوک، ج۶، ص۲۹۹، حوادث سال ۱۵۵ هـ ق، مطبعة الاستامة، قاهره.
28. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۵۵، ص۳۵۴ ۳۵۷، مؤسسه الوفاء، بیروت.
29. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۶۹، دارالتعارف، بیروت.
30. شیخ مفید، الرّد علی اهل العدد، ج۱، ص۲۴، چاپ شده در مجموعه مصنفات شیخ مفید، کنگره جهانی شیخ مفید، قم.
31. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۵۵، دارالتعارف، بیروت.
32. شیخ مفید، الرّد علی اهل العدد، ج۱، ص۳۰_۳۱، چاپ شده در مجموعه مصنفات شیخ مفید، کنگره جهانی شیخ مفید، قم.
33. تروا شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۵۸، دارالتعارف، بیروت.
34. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۶۰، دارالتعارف، بیروت.
35.عمران مرادی، کارشناس نجوم، کارشناس مرکز نجوم ادیب اصفهان
منابع:
آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى و آیت الله العظمى جعفر سبحانى، پاسخ به پرسشهاى مذهبى، مدرسه الامام علی بن ابى طالب( ع)، : قم 77 ه. شhttps://www.makarem.ir/maaref/fa/article/index/244417
https://www.makarem.ir/maaref/fa/article/index/395189
https://www.mehrnews.com/news/4932994
http://www.porsemanequran.com/content
http://fa.wikifeqh.irافطار شیعیان با عدد (شبهه)
https://www.pasokhgoo.ir/content
https://merajonabi.com/2022/03
https://ensani.ir/fa/article/60061
http://ensani.ir/fa/article/60066
https://ensani.ir/fa/article/6006
https://soalcity.ir/node/5605
https://fa.wikifeqh.ir/نظریه عدد
