انقلاب تأثيرگذار (4)

تبيين ژئوپليتيكي اثرگذاري انقلاب اسلامي بر سياسي شدن شيعيان جهان
 

تجزيه و تحليل
 

در اين تحقيق با اين پرسش روبرو هستم كه انقلاب اسلامي ايران چه تأثيري در سياسي شدن شيعيان كشورهاي منطقه داشته است؟ بر اين اساس فرضيه ي تحقق به شكل زير تدوين شده بود: «به نظر مي رسد انقلاب اسلامي ايران باعث رشد و ارتقاي سطح فكري و بينش سياسي شيعيان كشورهاي منطقه شده، در تشكيلاتي شدن آنان نقش داشته است.»
اين اثرگذاري، دست كم در چهار محور هويت يابي، تشكيل و تقويت احزاب و تشكل هاي سياسي، رفتارهاي سياسي ـ عاطفي و مشاركت در ساختار سياسي كشورها رخ داده است.
در بُعد اول بايد گفت: وقوع انقلاب اسلامي در ايران، به عنوان كشوري كه در متغير تشيع جايگاه محوري دارد، به معرفي شدن شيعه و شيعيان در جهان منجر شد. جوامع شيعي به عنوان مكمل هاي فضايي كه به مركز خود احساس تعلق مي كردند، در اثر انقلاب اسلامي هويت تازه ي خود را پيدا كرده، بر آن تكيه كردند. آنان با مشاهده الگوي ايران، به نيرو و قابليت نهفته ي اين هويت جديد پي بردند و در نتيجه اميدوارانه به سوي ارتقاي خود، براي حل مشكلات گوناگوني كه گريبانگيرشان بود، حركت كردند. اين خودآگاهي و خودباوري به آنان جرئت و شجاعت بخشيد تا مثل ايران بر ويژگي هاي ممتاز مذهب تشيع بيشتر متمركز شوند و از آموزه هاي آن نظير جهاد، مبارزه با ظلم، ايثار و شهادت طلبي در راستاي اهداف ژئوپليتيك خويش بهره ببرند.(ابوطالبي، 1384، ص 22). صاحبنظران سياسي نيز با نظاره ي تحولاتي كه منجر به پيروزي انقلاب اسلامي در ايران شد و پيگيري ريشه هاي آن، به اين نتيجه رسيدند كه يكي از مهم ترين دلايل اين موفقيت، قابليت نهفته در مذهب تشيع است كه در شكل آموزه هاي سياسي و اجتماعي آن متبلور شده است؛ در نتيجه خود به خود متغير شيعه به يكي از مؤلفه هاي اصلي در تحليل مسائل جهاني تبديل شد و جايگاه خود را بازيافت. دانشمندان مختلف نيز تحت تأثير همين مسئله، به مطالعه و بررسي ابعاد گوناگون مذهب شيعه علاقه مند شدند. اين توجه و تمركز آنان ـ كه باعث خلق آثار مختلف شد ـ خود به خود پديده شيعه را معرفي كرد (صرف نظر از اينكه اين معرفي درست يا نادرست بود).
در بُعد دوم بايد خاطرنشان كرد: انقلاب اسلامي باعث شكل گيري يا تقويت ده ها حزب و تشكل سياسي در ميان شيعيان كشورهاي منطقه شد كه با الهام گيري از موفقيت هاي انقلاب اسلامي، توانستند در ميدان سياسي كشورهاي خود به نقش آفريني بپردازند. نگاهي به زمان شكل گيري و تأسيس اين گروه ها نشان مي دهد بيشتر آنها در سال هاي اوليه ي پس از انقلاب ايران به وجود آمدند و بنابراين از اين انقلاب، چه از نظر ذهني و چه عملي، اثر پذيرفتند. دقت در زمان تأسيس احزاب و تشكل هايي كه در اين مقاله به آنها اشاره و در جدول زير تدوين شده است، به خوبي اين ادعا را ثابت مي كند.
نام حزب يا تشكل كشور/ سال يا تأسيس
جبهه اسلامي براي آزادي/ بحرين/ 1357
نهضت اجراي فقه جعفري/ پاكستان/ 1358
سازمان دانشجويي اماميه (I.S.O)/ پاكستان/ تقويت:1357
حزب الدعوه/ عراق/ تقويت:1358
حزب الله/ لبنان/ 1361
سازمان نصر/ افغانستان/ 1357
شوراي انقلابي اتفاق اسلامي/ افغانستان/ 1358
اسلام مكتب توحيد/ افغانستان/ 1358
سازمان نيروي هوايي/ افغانستان/ 1358
حركت اسلامي/ افغانستان/ 1358
نهضت اسلامي/ افغانستان/ 1358
حزب اسلامي رعد / افغانستان/ 1358
پاسداران جهاد اسلامي/ افغانستان/ 1359
حزب الله/ افغانستان/ 1359
سازمان فلاح/ افغانستان/ 1359
حزب دعوت اتحاد اسلامي/ افغانستان/ 1365
جنبش مقاومت اسلامي (حماس)/ فلسطين 1358
در حالي كه برخي از اين احزاب نتوانستند به فعاليت هاي مؤثر خود تداوم بخشند و بر اثر انشعاب يا توقف فعاليت ها از بين رفتند، برخي ديگر با افزايش سطح انسجام و ارتقاي تشكيلات خود، به موفقيت هاي بزرگي دست يافتند. نكته مهم اينكه: تعدادي از اين احزاب در ايران شكل گرفتند و حتي مقر برخي از آنها در ايران بود.
در بُعد سوم واكنش هاي سياسي ـ عاطفي ابراز شده ي شيعيان نسبت به جمهوري اسلامي ايران بررسي شد. اين رفتارها از يك طرف ماهيت سياسي دارند و از طرفي ديگر نشان دهنده ي ميزان علاقه و دلبستگي شيعيان نسبت به ايران و انقلاب اسلامي هستند. رفتارهاي سياسي ـ عاطفي شيعيان در كشورهاي منطقه را مي توان بازتابي از تأثيرگذاري آرمان هاي انقلاب ايران در خارج از مرزها ارزيابي كرد؛ به عبارتي ديگر در مرحله اول، پيام و چشم اندازهاي انقلاب اسلامي از ايران خارج شد و مسلمانان جهان، به ويژه جوامع شيعي را متأثر كرد و در مرحله بعد نتيجه ي اين الهام گيري و اثرپذيري در ميان شيعيان، در شكل ابراز واكنش هاي سياسي ـ عاطفي منعكس شده، به ايران باز مي گردد.
در اين بُعد چند شاخص مورد بررسي قرار گرفت. از جمله ي اين شاخص ها پايه گذاري يكي از مهم ترين نهادهاي سياسي كشور عراق (مجلس اعلاي انقلاب اسلامي) در ايران بود كه تا مدت ها مقر آن در تهران وجود داشت؛ در واقع فضاي ايران بعد از انقلاب اسلامي زمينه ي مناسبي براي شكل گيري نهادهاي سياسي شيعه محور كشورهاي همسايه فراهم كرد؛ علاوه بر اين، شيعيان فراواني از كشورهاي افغانستان، عراق و كويت بر اثر شرايط ناگوار محل زندگي خود و ناامني هاي موجود، به ايران مهاجرت كردند.
شيعيان افغانستان، حتي آنها كه از نظر جغرافيايي به پاكستان نزديك تر بودند، براي مهاجرت و زندگي، ايران را انتخاب كردند. در عراق و كويت نيز نژاد مشترك شهروندان با مردم عربستان سعودي، باعث انتخاب اين كشور براي پناه بردن نشد؛ بر عكس، اين مذهب مشترك با ايراني ها بود كه آنان را به سمت ايران فراخواند. نمونه ديگري كه مي توان ابراز واكنش هاي سياسي ـ عاطفي را در ميان شيعيان مشاهده كرد، راهپيمايي هاي مختلفي است كه به مناسبت هاي گوناگون برپا مي شود. انجام اين راهپيمايي ها نظير راهپيمايي روز قدس، عمدتا متأثر از ايران و رهبران آن است. شيعيان در اين راهپيمايي ها آشكارا با نشان دادن تصاوير رهبران ايراني و نوشتن گفته هاي آنان، نسبت به جمهوري اسلامي ايران ابراز ارادت مي كنند.
در بُعد چهارم، به افزايش ميزان مشاركت شيعيان در نظام سياسي كشورهاي مختلف پرداخته شد؛ بر اين اساس مشخص مي شود در بيشتر كشورهاي منطقه، شيعيان پس از انقلاب اسلامي موفق شده اند نقش مهم تر و مشاركت بيشتري در ساختارهاي سياسي ايفا كنند؛ براي نمونه حزب الله لبنان، چند سال بعد از تأسيس توانست به يكي از جريان هاي تأثيرگذار در ساختار سياسي اين كشور تبديل شود و تصدي چند وزارتخانه و كرسي مجلس را از آن خود كند.
تكامل يابي سياسي شيعيان در عراق هم باعث شد آنان بتوانند نقش اصلي را در عراقِ بعد از صدام ايفا نمايند و در مقام نخست وزيري و اداره ي چندين وزارتخانه را بر عهده گيرند. در پاكستان اين مسئله به حضور پررنگ تر شيعيان در سياست و قدرت، بعد از طالبان به مراتب بهتر از گذشته است. در بحرين رقابت هاي پارلماني به شدت ادامه داردو شيعيان به دنبال نقش آفريني به ميزان جمعيت خود، در اين كشور هستند.
در مجموع بايد گفت: از نقطه نظر ژئوپليتيك، مسائل ايران و تشيع باهم پيوند عميق خورده است. تحولات اخير جهاني و منطقه اي نيز نشان مي دهد: ايران نبايد درباره ي سرنوشت شيعيان بي توجه باشد و لازم است در اين زمينه به نقش آفريني بپردازد.(زين العابدين، 1386، ص 33).
با نگاهي ژئوپليتيكي به مسائل ايران و تشيع، مشخص مي شود هر اقدامي در ايران ـ به عنوان كانون مذهب شيعه ـ جوامع شيعي را كه به حوزه ي نفوذ ايران تعلق دارند، متأثر مي كند. وقوع انقلاب اسلامي نيز با عنوان يك رخداد بزرگ ـ كه در مركز اين ساختار ژئوپليتيكي (ايران) اتفاق افتادـ به سياسي و تشكيلاتي شدن پيرامون و نيمه پيرامون (جوامع شيعي) منجر شد؛ به عبارتي ديگر، از آنجا كه اين تأثير و تأثر ناشي از رابطه اي است كه بين مركز و پيراموني هاي آن ـ يا بخش هايي از اين پيراموني ها كه به مركز احساس تعلق ژئوپليتيك مي كنند و در قلمرو اثرگذاري آن واقع مي شوند ـ به وجودمي آيد، فضاهاي شيعه نشين اطراف ايران نيز در قالب لايه هاي پيرامون و نيمه پيرامون، از تحولات رخ داده در كانون متأثر شده، عمدتا به سمت فعاليت و مشاركت سياسي و قدرت يابي حركت كردند.
البته اين خيزش شيعيان به سوي مسئوليت هاي سياسي، باعث ايجاد مشكلات و گرفتاري هاي فراوان و برخوردهاي خشني از ناحيه ي رقبا نيز شده است؛ به گونه اي كه ابراز واكنش هاي متعدد نظير طرح «هلال شيعي»، كشتار شيعيان و... در اين راستا قابل ارزيابي است. كشورهاي غربي نيز براي مقابله با اين تأثيرگذاري عمدتا از ارتباط طبيعي ميان ايران و احزاب و گروه هاي شيعه با عنوان دخالت در امور داخلي كشورها ياد مي كنند (برنا بلداجي، 1385، ص4).
موضع گيري هاي منفي بيشتر كشورهاي عربي در مقابل سياست هاي ايران نيز نشان مي دهد آنان تأثيرپذيري مسلمانان، به ويژه جوامع شيعي از انقلاب ايران را با بدبيني مي نگرندو از گسترش حوزه نفوذ ايران ناخرسندند؛ حتي موفقيت هاي مبتني بر مقاومت جنبش حماس و مردم غزه در جنگ اخير از طرف برخي سران عرب نظير مصر وعربستان در اين راستا قابل ارزيابي است. آنان با مخالفت يا سكوت خود، عملا به مقابله با تشيع، ايران و سياست هاي آن پرداختند.
با اين همه، بر اساس مطالب بالا و با توجه به اينكه انقلاب اسلامي ـ كه در كانون قلمرو شيعه نشين جهان رخ داد ـ دست كم در چهار محور 1. هويت يابي؛ خودآگاهي و معرفي شدن شيعه؛ 2. شكل گيري يا تقويت احزاب و تشكل هاي سياسي؛ 3. رفتارهاي سياسي ـ عاطفي شيعيان منطقه تحت تأثير انقلاب اسلامي؛ 4. نقش ‌آفريني شيعيان در ساختار سياسي كشور ها، بر فضاهاي پيراموني خود اثرگذار بوده است، مي توان نتيجه گرفت فرضيه ي اين تحقق تأييد مي شود.

نتيجه
 

تشيع و آموزه هاي آن، يكي از دلايل اصلي پيروزي انقلاب 1357 در ايران بود. انقلاب اسلامي بيشتر از هر مؤلفه ديگري، از فرهنگ سياسي و نظام ارزشي شيعه منشأ گرفت. بعد از پيروزي انقلاب، روحيه ي انقلابي تكامل يافته، در قالب آرمان هاي انقلاب اسلامي در درون مرزهاي ملي محدود نشد و به ديگر كشورها نيز سرايت كرد. در اثر اين تحول، موجي از خودآگاهي و بيداري اسلامي، كشورهاي مسلمان، به خصوص جوامع شيعي را فراگرفت. از ديدگاه ژئوپليتيك، شاخص هاي بررسي شده در اين مقاله نشان مي دهد انقلاب اسلامي، از آنجا كه در كانون قلمرو شيعي جهان (ايران) رخ داد، بيشترين تأثيرگذاري را نيز در ميان جمعيت هاي شيعه ـ كه مكمل هاي فضايي ايران محسوب شده، در حوزه ي نفوذ اين كشور قرار دارند ـ از خود به جا گذاشته، باعث سياسي و تشكيلاتي شدن آنان شده است. اين مناسبات به خوبي رابطه ي تأثيرگذاري و تأثيرپذيري رادر قالب مدل مركز پيرامون ژئوپليتيك شيعه نشان مي دهد؛ زيرا شيعيان در اثر انقلاب اسلامي، از روحيه ي انقلابي مردم ايران الهام گرفته، با خودباوري و كشف هويت نيرومند خود، به سمت نقش آفريني در ميدان هاي مختلف سياسي ـ اجتماعي حركت كردند. آنان ابتدا با تأسيس و تقويت احزاب و تشكل هاي گوناگون و سپس تكامل يابي سياسي ناشي از آن، موفق شدند سطح بينش سياسي و تشكيلاتي خود را ارتقا بخشند؛ به گونه اي كه امروزه از جايگاه مناسب تري در بدنه ي ساختار سياسي كشورهاي خود برخوردارند.

پی نوشت ها :
 

*استاد جغرافياي سياسي تربيت مدرس
**دانشجوي دكتري جغرافياي سياسي

منابع:
1. آرنت هانا؛ انقلاب؛ ترجمه عزت اله فولادوند؛ تهران: خوارزمي، 1361.
2.آقاجاني، علي؛ «امتداد حزب الله: تحليلي بر بازتاب انقلاب اسلامي در لبنان»؛ هفته نامه پگاه حوزه، ش 220.
3. ابوطالبي، مهدي؛ «نقش فرهنگ سياسي شيعه در انقلاب اسلامي»؛ قم: مجله معرفت، ش 9، 1384.
4. احمدي، بهزاد؛ «شيعيان لبنان و توسعه نفوذ اجتماعي»؛ هفته نامه پگاه حوزه، ش 190، 1385.
5. احمدي، سيد عباس؛ «جغرافياي شيعه؛ نگاهي به پراكنش جغرافيايي شيعيان»؛ نشريه جام هفته ؛ ش382، س9، مرداد 1386.
6. احمدي، محمد امين؛ «قانون اساسي جديد افغانستان و جايگاه شيعيان در آن»؛ فصلنامه علمي ـ پژوهشي شيعه شناسي، ش 5، بهار 1383.
7. اشرف نظري، علي؛ «غرب، هويت و اسلام سياسي: تصورات و پنداشت هاي غرب از اسلام»؛ فصلنامه سياست، دانشكده حقوق و علوم سياسي، دوره 38، ش1، 1387.
8. امام خميني، روح الله؛ صحيفه نور؛ تهران: 1358.
9. امرايي، حمزه؛ انقلاب اسلامي ايران و جنبش هاي معاصر؛ تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1383.
10.بختياري، محمد عزيز؛ شيعيان افغانستان؛ قم: مؤسسه شيعه شناسي، 1385.
11. برنا بلداجي، سيروس؛ «هلال شيعي و ژئوپليتيك خاورميانه»؛ هفته نامه پگاه حوزه، ش 192، 1385.
12. بهرام شاهي، مهدي؛ «تأثير انقلاب اسلامي بر جنبش هاي شيعي عربستان و كشورهاي حوزه خليج فارس»؛ هفته نامه پگاه حوزه، ش 249، 1387.
13. پارسانيا، حميد؛ حديث پيمانه: پژوهشي در انقلاب اسلامي؛ قم: معاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامي؛ نهاد نمايندگي رهبري در دانشگاه ها، 1376.
14. توال، فرانسو؛ ژئوپليتيك شيعه؛ ترجمه كتايون باصر؛ تهران: ويستار، 1382.
15. توكلي كرماني، حميد؛ «بازتاب انقلاب اسلامي بر شيعيان پاكستان»؛ كيهان ، 23 خرداد 1370.
#108@
16. حافظ نيا، محمدرضا؛ اصول و مفاهيم ژئوپليتيك؛ مشهد: پاپلي، پژوهشكده اميركبير، 1385.
17. ـــــــــــــ، جغرافياي سياسي ايران؛ تهران: سمت، 1381.
18. ــــــــــــ، وضعيت ژئوپليتيكي پنجاب در پاكستان؛ تهران: الهدي، 1379.
19. حشمت زاده، محمد باقر؛ تأثير انقلاب اسلامي ايران بر كشورهاي اسلامي؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1387.
20. خرمشاد، محمد باقر؛ «تشيع عامل اصلي انقلاب اسلامي»؛ خردنامه همشهري ، 1383/11/21.
21. رنجبر، مقصود؛ «حزب الله لبنان: تصويري ديگر از انقلاب اسلامي»؛ هفته نامه پگاه حوزه، ش 121،1382.
22. روشندل، جليل؛ امنيت ملي و نظام بين المللي؛ تهران: سمت، 1374.
23. روشن، علي اصغر و نورالله فرهاديان؛ فرهنگ اصطلاحات جغرافياي سياسي ـ نظامي؛ تهران : دانشگاه امام حسين (عليه السلام)؛ 1385.
24. زين العابدين، يوسف؛ «منافع ملي ايران و ژئوپليتيك نوين تشيع»؛ فصلنامه علمي ـ پژوهشي شيعه شناسي، ش19، س 15، پاييز 1386.
25. «سير تاريخي مهاجرت اتباع افغاني به ايران»؛ به نقل از http://www.kajaki.blogfa.com
26. سيف افجه اي، معصومه؛ بحرين؛ تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه، 1376.
27.شفايي، حامد؛ «نگاهي به اخراج مهاجرين افغاني از ايران»؛ سايت آرمان، 2007، http://www.armans.info).
28. شيرودي، مرتضي؛ «انقلاب اسلامي و تجديد حيات جنبش هاي معاصر»؛ هفته نامه پگاه حوزه، ش71، 1381.
29. عارفي، محمد اكرم؛ شيعيان پاكستان، قم: مؤسسه شيعه شناسي، 1385.
30. عنايت، حميد؛ «انقلاب اسلامي: مذهب در قالب ايدئولوژي سياسي»؛ ترجمه امير سعيد الهي ؛ ماهنامه اطلاعات سياسي ـ اقتصادي،ش 137 و 138، بهمن و اسفند، 1377.
31. فاضلي نيا، نفيسه؛ ژئوپليتيك شيعه و نگراني غرب از انقلاب اسلامي؛ قم: مؤسسه شيعه شناسي، 1386.
32. فراتي، عبدالوهاب؛ انقلاب اسلامي و بازتاب آن؛ قم: زلال كوثر، 1381.
#109@
33. فولر، گراهام اي و رند رحيم فرانكه؛ شيعيان عرب: مسلمانان فراموش شده؛ ترجمه خديجه تبريزي؛ قم: مؤسسه شيعه شناسي، 1386.
34. فياض، محمد حسين؛ «ضرورت بودن يا نبودن مهاجرين افغانستان در ايران»؛ سايت آرمان، 2007، (http://www.armans.info)
35. قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران؛ به اهتمام روح الله طالشي؛ تهران: شفيعي، 1380.
36.قوام، عبدالعلي؛ اصول سياست خارجي و سياست بين الملل؛ تهران: سمت، 1370.
37. گلدستون، جك، آ؛ انقلاب: گزيده مقالات سياسي ـ‌امنيتي؛ ترجمه مؤسسه پژوهش هاي اجتماعي؛ ج2، تهران: بينش، 1378.
38. لاكوير، والتر؛ انقلاب: گزيده مقالات سياسي ـ امنيتي؛ ترجمه مؤسسه شيعه شناسي، 1384.
39. متقي زاده، زينب؛ جغرافياي سياسي شيعيان منطقه خليج فارس؛ قم: مؤسسه شيعه شناسي، 1384.
40. محمدي، منوچهر؛ بازتاب جهاني انقلاب اسلامي؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1385.
41. ملكوتيان، مصطفي؛ «انقلاب اسلامي و حوزه نفوذ خارجي»؛ هفته نامه پگاه حوزه؛ ش 56، 1381.
42. ميرموسوي، سيد علي؛ اسلام، سنت، دولت مدرن: نوسازي دولت و تحول در انديشه سياسي معاصر شيعه؛ تهران: ني، 1384.
43. نعيميان، ذبيح الله؛ «انقلاب اسلامي و باز تاب آن بر پاكستان»؛ مجله معرفت، ش 98، 1384.
44. هنيه، اسماعيل؛ به نقل از خبرگزاري ايرنا، 1387/11/9.
45.Brier.Alan and Calvert.Peter(1982).Revolution in the 1960.Political Studies,No.1.p.32,1982.
46.http://www.aftab.ir
47.http://www.armans.info
48.http://www.bfnews.ir
49.http://www.islamicdigest.net
50. http://www.irna.ir
51.http://www.kagaki.blogfa.com
شيعه شناسي 25