در این نوشتار، با توجه به عنوان خاصی از دعای روز پنجم ماه مبارک رمضان، حول محور آن به بحث و تحقیق پرداخته شده است و شامل قسمتهای مختلفی چون آیاتی از کلام اللّه مجید، روایات مأثوره، شعر، داستان اخلاقی و ... میباشد که در ادامه مطلب، شرحی اخلاقی بر این دعا با تاکید بر مساله توبه خواهیم داشت.
متن و ترجمه دعای روز پنجم ماه مبارک رمضان
در روز پنجم ماه مبارک رمضان، دست نیازمند خود را به سوی خدای بی نیاز بلند می کنیم و می خوانیم:
«اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الْقَانِتِینَ وَ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ اَوْلِیَائِکَ الْمُقَرَّبِینَ بِرَاْفَتِکَ یَا اَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».
خدایا قرار ده مرا در این ماه از آمرزش جویان، و از بندگان شایسته فرمانبردار، و از اولیای مقرّبت، به رافتت ای مهربانترین مهربانان.
توبه
«توبه» یکی از عالی ترین مدارج روحی و تکامل انسان است و حالتی است که انسان بعد از طغیان و سرکشی، به درگاه خداوند منان بازگشت می کند و درخواست بخشش و طلب عفو می نماید.
حقیقت توبه سه چیز است: اول قوت ایمان دوم پشیمانی از کرده خود و سوم ترک آنچه که انجام داده شده و عزم بر جبران آن. این کار به اندازه ای نزد خداوند متعال نیکو و ارزشمند است که امام باقر علیه السلام فرمودند:
«خداوند تبارک و تعالی از توبه شخص گناهکار خوشحال تر از کسی است که در بیابان توشه خود را گم کرده و ناگاه آن را پیدا می کند»1.
چو پنجاه سالت برون شد ز دست
غنیمت شمر پنج روزی که هست
مخسب ای گنه کرده خفته خیز!
به قدر گنه آب چشمی بریز
آیات پیرامون توبه
آیه اول
«یا ایها الذین آمنوا توبوا الی اللّه توبة نصوحا»2
ای کسانی که ایمان آورده اید به سوی خدا توبه کنید، توبه خالص.
آیه دوم
«و لسیت التوبة الذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الان و لا الذین یموتون و هم کفار»3
توبه کسانی که تا دم مرگ گناه می کنند و می گویند اکنون توبه کردم، پذیرفته نیست و توبه کسی که در حال کفر می میرد پذیرفته نمی شود.
آیه سوم
«هو الذی یقبل التوبة عن عباده و یعفوا عن السیئات»4
او توبه بندگانش را قبول می کند و از گناهان آنها در می گذرد.
آیه چهارم
«فامّا من تاب و آمن و عمل صالحا فعسی ان یکون من المفلحین»5
هر کسی که توبه کرد و ایمان آورد و عمل صالح انجام داد شاید از رستگاران شود .
آیه پنجم
«انّه من عمل منکم سوء بجهالة ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحیم»6
هر کس از شما به نادانی کار بدی کند و آن گاه به توبه و صلاح آید او بخشنده و مهربان است.
آیه ششم
«انّما التوبة علی اللّه للذین یعملون السوء بجهالة ثم یتوبون من قریب فاولئک یتوب اللّه علیکم»7
توبه در نزد خدا مخصوص کسانی است که از روی نادانی گناه کنند و سپس به زودی توبه نمایند اینانند که خدا توبه شان را می پذیرد.
روایات پیرامون توبه
روایت اول
حضرت امام باقر علیه السلام فرمودند:
کلما عاد المؤمن بالاستغفار و التوبة عاد اللّه علیه بالمغفرة و ان اللّه غفور رحیم یقبل التوبة و یعفو عن السیئات فایاک ان تقنط المؤمنین من رحمة اللّه؛
هر گاه که مؤمن از کار بد خویش باز گردد و در مقام توبه و استغفار بر آید خدای بزرگ از کیفرش باز می گردد و او را می آمرزد چرا که خداوند بخشنده و مهربان است توبه را قبول می کند و گناهان را می بخشد پس مبادا که مؤمنان از رحمت خداوند ناامید شوند8.
روایت دوم
حضرت امام کاظم علیه السلام فرمودند:
احبّ العباد الی اللّه المنیبون التوّابون؛
محبوب ترین بندگان نزد خدا توبه کنندگان هستند9.
روایت سوم
حضرت امام علی علیه السلام فرمودند:
عن امیرالمؤمنین علیه السلام قال: لو ان الناس حین عصوا تابوا و استغفروا لم یعذبوا و لم یهلکوا؛
اگر مردم آن گاه که گناه می کنند به سوی خدا توبه نمایند و استغفار می کردند هرگز عذاب نمی شدند و به هلاکت و نابودی نمی افتادند10.
روایت چهارم
حضرت امام باقر علیه السلام فرمودند:
اذا بلغت النفس هذه و اهوی بیده الی حنجرة لم یکن للعالم توبة و کانت للجاهل توبة؛
هر گاه جان به اینجا رسید (و با دست به حنجره خود اشاره کرد) برای مرد عالم توبه ای نخواهد بود ولی برای جاهل توبه ای هست و مورد قبول پروردگار است11.
روایت پنجم
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
ان الذنوب لیشوب اهلها لتحرقتهم لایطفئها شی ء الا الاستغفار؛
همانا گناهان، گناهکاران را آلوده می سازد تا آنان را بسوزاند و چیزی جز استغفار آن را خاموش نمی کند12.
روایت ششم
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
ثلاثة معصومون من ابلیس و جنوده الذاکرون للّه و الباکون من خشیة اللّه و المستغفرون بالاسحار؛
سه دسته اند که از شیطان و لشگریان آن آسیبی نمی بینند؛ آنان که خدا را همواره یاد می کنند، آنان که از خوف خدا گریانند و آنان که هنگام سحر استغفار می کنند.
روایت هفتم
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
اکثروا من الاستغفار فی بیوتکم و فی مجالسکم و علی مواعدکم و فی اسواقکم و فی طرقکم و اینما کنتم فانکم لاتدرون متی تنزل المغفره؛
از خداوند زیاد طلب بخشش کنید، در خانه، در مجالس، بر سر سفره ها، در بازارها و در راههایتان و در هر جا که باشید استغفار نمائید چرا که شما نمی دانید که کی خدا آمرزش خود را بر شما نازل می کند (که با استغفارتان مشغول آمرزش خدا گردید)13.
روایت هشتم
حضرت امام صادق علیه السلام فرمودند:
یقول العبد اذا اذنب ذنباً اجل من غدوة الی اللیل فان استغفر لم یکتب علیه؛
همانا بنده هر گاه گناهی مرتکب شود از صبح تا شب به او مهلت داده می شود که استغفار کند که اگر استغفار نماید چیزی بر او نوشته نخواهد شد14.
روایت نهم
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
أتدرون من التائب قالوا اللهم لا قال اذا تاب العبد و لم یرض الخمصاء فلیس بتائب و من تاب و لم یزد فی العبادة فلیس بتائب و من تاب و لم یغیر لباسه فلیس بتائب و من تاب و لم یغیر مجلسه و طعامه فلیس بتائب و من تاب و لم یغیر رفقائه فلیس بتائب و من تاب و لم یغیر فراشه و وسادته فلیس بتائب و من تاب و لم یغیر خُلقه و نیته فلیس بتائب و من تاب و لم یفتح قبله و لم یوسّع کفّه فلیس بتائب؛
آیا می دانید توبه کننده کیست؟ گفتند: خیر! فرمود: هر گاه بنده توبه کند و طلبکاران را از خود خشنود نسازد توبه کننده نیست و هر کس توبه کند و پرستش و عبادت خود را افزایش ندهد توبه نکرده و هر کس توبه کند و لباس خود را تغییر ندهد (به لباس تقوی در نیاید) توبه نکرده و هر کس توبه کند و دوستان ناباب خود را تغییر ندهد توبه نکرده و هر کس توبه کند و بستر و بالش خود را (خواب خود را برای عبادت) تغییر ندهد توبه نکرده و هر کس توبه کند و خلق و خوی خود را خوب نکند توبه نکرده و هر کس توبه کند و دل خود را گشایش ندهد (به نیکی ها) و به مستمندان انفاق نکند توبه نکرده است15.
روایت دهم
حضرت امام علی علیه السلام فرمودند:
لمن قال بحضرته استغفراللّه، ثَکلتک امّک اتدری ما الاستغفار، هو درجة العلیین و هو اسم واقع علی ستة معان اولها الندم علی ما مضی و الثانی العزم علی ترک العود علیه ابدا و الثالث ان تؤدّی الی المخلوقین حقوقهم حتی تلقی اللّه املس لیس علیک تبعة و الرابع ان تعمد الی کل فریضة علیک ضیعتها فتؤدی حقها و الخامس ان تعمد الی اللحم الذی نبت علی السّحت فتذیبه بالاحزان حتی یلصق الجلد بالعظم و ینشأ منها للحم جدید و السادس ان تذیق الجسم ألم الطاعة کما اذقته حلاوة المعصیة فعند ذلک تقول استغفر اللّه؛
کسی به آن حضرت علی علیه السلام گفت: «استغفراللّه»
حضرت فرمود: مادرت به عزایت بنشیند، آیا می دانی که استغفار چیست. استغفار درجه کسانی است که در بالاترین جای بهشت مکان خواهند کرد و استغفار اسمی است که به شش معنی به کار برده می شود؛
اول پشیمانی از گذشته،
دوم تصمیم گرفتن به اینکه دیگر هیچ گاه به معصیت باز نگردی،
سوم حقوقی که از آفریدگان بر گردنت هست بپردازی تا آنکه وقتی خدا را ملاقات می کنی گناهی برایت نمانده باشد،
چهارم آنکه بپردازی به فریضه واجبی که آن را ضایع کرده ای و حقش را به جای آوردی،
پنجم آنکه گوشتی را که از غذای حرام به پیکرت روئیده است را با اندوه فراوان آبش کنی تا پوست به استخوانت بچسبد و پس از آن گوشت جدیدی بر آن بروید،
ششم آنکه به بدن خود درد فرمان برداری را بچشانی همان طوری که شیرینی معصیت را چشیده ای.
هر گاه که چنین شد بگو استغفراللّه16. داستان پیرامون توبه
استماع لهو
«مسعده بن زیادة» می گوید: در مجلس حضرت امام صادق علیه السلام بودم که مردی به آن حضرت گفت: «وقتی که داخل حیاط می روم کنیزان همسایه ام مشغول خوانندگی و نوازندگی هستند و گاهی اتفاق می افتد که من بیشتر آنجا توقف می کنم که آواز آنها را بیشتر بشنوم».
حضرت فرمود: «استماع لهو را ترک کن».
مرد گفت: «ای مولای من! من که به مجلس آنها نرفته ام و فقط صدای آنها به گوش من می خورد»
حضرت فرمود: «مگر در قرآن نخوانده ای که؛ «ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولا»
آن مرد پاسخ داد: «یابن رسول اللّه! این آیه را در نظر نداشتم و از عمل خود پشیمانم دیگر چنین عملی انجام نخواهم داد و از کرده خود توبه می کنم»
حضرت فرمود: «برخیز و غسل توبه کن و هر چه بخواهی نماز بخوان زیرا مداومت بر گناه کرده ای و چقدر بد بود اگر با این حالت از دنیا می رفتی! خدای را سپاس گو که پیش از مرگ آگاه شدی و از او بخواه که هر چه را به آن خشنود می شود به تو توفیق بدهد چرا که خدا به بنده راضی نیست. کار زشت را به اهلش واگذار زیرا هر چیزی اهلی دارد»17.
توبه شعوانه
در بصره زنی بود «شعوانه» نام، که مجلسی از فسق و فجور نبود که از وجود او خالی باشد. روزی همراه با کنیزان خود از کوچه ای رد می شد دید از خانه ای صدای گریه و شیون بلند است.
با خودش گفت که ببینیم مصیبت چه کسی است که این طور از این خانه صدای ناله بلند است. یکی از کنیزان خود را برای استعلام، داخل خانه فرستاد. اما بعد از مدتی صبر کردن، کنیز باز نگشت.
کنیز دیگری فرستاد او نیز رفت و باز نگشت. دیگری را فرستاد که برود و زود خبر بیاورد. او رفت و خبر آورد که؛ «خانم! در این خانه کسی نمرده بلکه ماتم زندگان است. این ماتم بدکاران و سیاه رویان است».
شعوانه تعجب کرد و چون درون خانه رفت، دید واعظی بالای منبر نشسته و مشغول ذکر قیامت و عذاب دردناک الهی است. مردم نیز می شنوند و بلندبلند گریه می کنند.
واعظ این آیه را می خواند: «اذا رأتهم من مکان بعید سمعوا له تغیظا و زفیرا و اذا اُلقوا منها مکانا ضیقا مقرنین دعوا هنالک ثبورا»18 یعنی در قیامت چون دوزخ گناهکاران را ببیند می غرد و عاصیان به لرزه در می آیند و چون آنها را در دوزخ افکنند در مکانی تنگ و تاریک و زنجیرهای آتشین به یکدیگر بسته فریاد واویلا بر می آورند و مالک جهنم به آنها می گوید: «چه زود به فریاد در آمدید، بسا فریاد و فغان که بعد از این از شما بلند خواهد شد.»
شعوانه چون این را شنید بسیار متأثر شد و به واعظ گفت: «ای شیخ! من یکی از روسیاهان هستم آیا اگر توبه کنم حق تعالی مرا می آمرزد؟»
شیخ پاسخ داد: «خداوند تو را می آمرزد حتی اگر شعوانه باشی».
شعوانه گفت: «ای شیخ! من شعوانه هستم و توبه می کنم که بعد از این گناهی مرتکب نشوم»
شیخ گفت: «اگر توبه کنی خدا ارحم الراحمین است و تو را می بخشد».
از آن پس شعوانه کنیزان خود را آزاد کرد و دست از خطا کشیده به صومعه ای رفت و مشغول به عبادت و ریاضت شد تا جائی که بدنش از شدت عبادت لاغر و ضعیف شده بود.
روزی در خود نگریست و دید که چقدر تغییر کرده و از بین رفته است. با خود گفت: «این بدن که تاب و تحمل این سختی اندک دنیا را ندارد، فردای قیامت چگونه توان درک عذاب الیم پروردگار را دارد؟»
در همین حین ندا رسید که؛ «ای شعوانه! دل خوش دار که خدا از گناه تو گذشت. ملازم درگاه ما باش تا قیامت جایگاه خودت را ببینی»19.
در این سرا دل شکسته می خرند و بس
بازار خودفروشی از آن راه دیگر است
توبه مقبول
مردی بود که تمام عمر خود را در عصیان و پرده دری به سر برده و در تمام طول عمر عمل خیری از او سر نزده بود و همه انسانهای صالح خدا از او و یاد او دوری می کردند و از او نفرت داشتند.
روزی اجلش سر رسید و ملک الموت چنگ در گریبان او زد. مرد نیز چون عمر خود را رو به پایان و زندگی را بر باد رفته دید، اندکی در کارهای خود تأمل کرد و دید که در نامه عمل خود هیچ عمل خیری ندارد که بخواهد به آن دل خوش کند و همه سراسر سیاهی و فجور است.
ناچار آهی از فراخنای وجود برکشید و بی اختیار گفت: «یامن له الدنیا و الاخرة ارحم من لیس له الدنیا والاخرة»
این کلمه را گفت و جان از بدنش مفارفت کرد. خبر فوت مرد در شهر پیچید و مردم از فوت و خاموش شدن شعله شر او خوشحال شدند. بدن او را به زباله دانی برده و خس و خاشاک بر روی نعش او ریختند.
شب یکی از بزرگان و صلحای شهر خواب می بیند که منادی به او ندا می دهد: «چرا بدن فلانی را در زباله دان انداخته اید. تو مأموری که او را از آنجا بیرون آورده غسل و کفن کنی و بر او نماز خوانده و در میان قبور اولیا و صلحا به خاک سپاری».
عالم در خواب عرضه می دارد: «خدایا! او بدکردار و انسان غیر صالحی بود و معروف به عصیان بوده است. چه چیز موجبات قبول او را به درگاه حق فراهم آورده که من باید این کار رابکنم؟»
خطاب آمد: «هنگامی که اجل او فرا رسید او دست خود را از همه جا کوتاه دید و عاجزانه از روی خلوص به درگاه ما نالید و این ناله عاجزانه و مفلسانه او باعث رحمت ما بر او گشته و دست در دامن فضل من زده است و لذا بر او رحمت کردیم و گناهانش را یکجا بخشیدیم و از عذاب خود نجاتش دادیم»20.
گناه نابخشودنی
یکی از عرفا شبی از کنار خانه ای گذشت و صدای زنی را شنید که با محبت به شوهر خود می گفت: «حتی اگر به من غذا ندهی و مرا بزنی و برنجانی یا زن دیگری نیز اختیار کنی و از من روی بگردانی من از این خانه جایی دیگر نمی روم».
آن عارف نعره ای زد و افتاد و از هوش رفت. وقتی که به هوش آمد به او گفتند: «چه اتفاقی برای شما افتاد که از هوش رفتی؟»
گفت: «منادی در گوش من گفت که اگر هزار بار هم گناه بکنی و سپس توبه نمائی تو را خواهیم بخشید اما اگر از خانه ما به کس دیگری پناه ببری از تو نخواهیم گذشت»21.
بیگانه ای آشنا
آورده اند که در قوم بنی اسرائیل مردی می زیست که ششصد سال عصیان کرده و دمی اطاعت از خالق احدی بجا نیاورده بود. روزی که حضرت موسی علیه السلام به کوه طور می رفت او را دید. او به طعنه به موسی علیه السلام گفت: «ای موسی! به خدایت بگو که خدائی تو مایه ننگ من است و به روزیات هم نیازی ندارم».
موسی علیه السلام به کوه طور رفت ولی پیغام او را نرسانید.
خطاب آمد: «ای موسی! چرا پیغام بنده ما را نیاوردی؟»
موسی علیه السلام عرضه داشت: «بار خدایا! تو بهتر می دانی که وی چه گفت».
خطاب آمد: «ای موسی! به او بگو اگر خدائی من برای تو ننگ است، بندگی تو برای من ننگ نیست. اگر تو روزی مرا نمی خواهی من بدون خواست تو هم تو را تکفل می کنم».
موسی علیه السلام پیام حق را رسانید.
مرد شرمنده شد و سرش را پائین انداخت و گفت: «ای موسی! چه خدای کریمی داری! اما حیف که عمر را ضایع کردم. آئین ات را به من عرضه کن».
موسی علیه السلام او را هدایت کرد و او نیز بالفور به سجده افتاد و خدا را سجده نمود و مدام ذکر خدا می گفت که اجلش در رسید و فرشتگان روحش را به آسمانها بردند22.
داستان علماء
در تاریخ زندگانی علماء بسیار اتفاق می افتاد که رفتار مناسب آنها سبب توجه و بازگشت افراد شده و موجب توبه آنها از گذشته و کرده های خود می گردید که به یک نمونه از آن اشاره می کنیم.
سید ابوالحسن اصفهانی رحمه الله
«در عصر زعامت مرحوم آیت اللّه العظمی سید ابوالحسن اصفهانی در شبی از شبها که ایشان در نجف اشرف نماز مغرب و عشا را به جماعت می خواندند بین نماز، شخصی فرزند ایشان را که حقا شایستگی داشت جانشین پدر شود را به قتل می رساند.
این پیرمرد هفتاد ساله وقتی که از شهادت فرزند خود اطلاع یافت بدون اینکه از خود بی صبری نشان بدهد با مناعت طبعی توصیف ناشدنی می گوید: «لا حول و لا قوة الا باللّه العلی العظیم» و بلند می شود و نماز عشا را می خواند و قاتل را هم مورد عفو و گذشت قرار می دهد که این باعث تأثیر بسیار ژرف و عمیق می شود و ثمره این کار در تاریخ باقی می ماند»23.
پینوشتها:
1. کافی/2/435.
2. تحریم/8.
3. نساء/18.
4. شوری/25.
5. قصص/67.
6. انعام/54.
7. نساء/17.
8. سفینة البحار/1/127.
9. جامع السعادات/3/66.
10. مستدرک/2/346.
11. همان/351.
12. مستدرک/387.
13. همان.
14. لئالی الاخبار/1/372.
15. لئالی الاخبار/1/350.
16. جامع السعادات/3/79.
17. سفینة البحار/11/107.
18. فرقان/12و13.
19. ریاح الشریعة/4/364 به نقل از نفحات الانس.
20. معراج السعادة/616.
21. مصابیح القلوب/154.
22. همان/36.
23. بر گرفته از الکلام یجر الکلام/1/207.
منبع:
ضیافت نور (پندهای اخلاقی به مناسبت ماه مبارک رمضان)، ابوالفضل هادیمنش، ناشر: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1380ش.
.jpg "شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در قرآن")
