هدفد‌اری خدا چگونه با بی‌نیازی او قابل جمع است؟
پاسخ اجمالی:
اهدافی که خدا در آیات قرآن برای آفرینش بیان نموده است همگی به انسان و برنامه‌ی تکامل او بازمی گردد. از این رو آفرینش جهان در واقع لطفی از ناحیه خدا به منظور رفع نیاز ذاتی انسان است و به هیچ وجه بر نیازمندی خدا دلالت ندارد.
پاسخ تفصیلی:
قرآن کریم در رابطه با مسأله‌ی خلقت بحث مفصلی نموده و آفرینش را دارای اهداف و غرایضی دانسته است. همین امر بسترساز یکی از شبهاتی شده است که معمولاً در علم کلام مطرح و مورد بحث و بررسی قرار می گیرد، و آن این که: اگر خدا بی‌نیاز است چرا می آفریند؟
پاسخ این شبهه در سه مرحله ارائه خواهد شد:
الف) هدفمند بودن خلقت، مقتضای حکمت خداوند
قرآن صریحاً اعلام می کند که مسأله‌ی خلقت امری عبث و بیهوده نیست:
«ما این آسمان و زمین و آنچه میان آن دو است را به بازیچه نیافریده ایم». (3)
درک این مطلب به قدری مهم است که قرآن کریم، اعتراف به این حقیقت را یکی از شاخص های خردمندی دانسته است. (4)
از نگاه خردمندانه‌ی عقل، ذاتی واجب الوجود که هستی همه‌ی مخلوقات است از هر نیستی و نقصی مبرا و منزه است. چنین وجودی باید حکیم باشد و محال است از او کار لهو و بیهوده سر زند.
حال سوال این است که چیست آن هدف یا اهدافی که آفرینش بر محور آن است؟
ب) هدف از آفرینش جهان هستی
قرآن کریم اهداف متعددی را برای خلقت ذکر نموده که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
آزمودن انسان و تکامل او
قرآن در آیه‌ی 7 از سوره‌ی هود می فرماید:
«او [خدا] کسی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید... تا شما را بیازماید که کدام یک عملتان بهتر است». (5)
در آیه‌ی فوق به یکی از اهداف آفرینش جهان اشاره شده است؛ هدفی که قسمت عمده اش به گل سرسبد خلقت یعنی «انسان» بازمی گردد.
طبق این آیه، خلقت جهان از این رو بوده است تا زمینه‌ی تکامل موجوداتی نظیر انسان فراهم شود. از این رو، جهان آفرینش صحنه‌ی امتحان و آزمون انسان است؛ آزمونی که مطابق با توانایی های اوست.
براساس این آیه اگر آدمی به واسطه‌ی خلقت در این آزمون شرکت داده نمی شد و فرصت تلاش برای تکامل برایش فراهم نمی گردید نقصی بزرگ در خدا و صفات او به حساب می آمد؛ با این حال نباید فراموش نمود که انتخاب آدمی در رسیدن به مقصد نقشی اساسی دارد.
بنابراین طبق آیه‌ی مزبور آفرینش جهان هیچ ارتباطی با نیازمندی خدا ندارد بلکه لطفی است از جانب خداوند برای بندگان. (6)
.jpg "هدفد‌اری خدا چگونه با بی‌نیازی او قابل جمع است؟")
معرفت انسان به قدرت و علم خدا
در آیه‌ی 12 سوره‌ی طلاق آمده است:
«خدایی که هفت آسمان و از زمین هم مثل آن را بیافرید و امر او در بین آنها پیوسته نازل می شود تا معلوم گردد که خدا بر هر چیزی توانا است و اینکه خدای تعالی به هر چیزی احاطه‌ی علمی دارد». (7)
در این آیه به یکی از برنامه های هدایتی انسان اشاره شده است؛ این که آدمی با مشاهده‌ی جهان هستی با این همه عظمت و شگفتی به صفات والای الهی پی برد و از این راه در تشخیص مسیر درست بکوشد. از این رو همچون آیه‌ی قبل، این آیه نیز هدف آفرینش را نیازمندی انسان معرفی نموده است نه نیاز خدا.
بندگی خدا
قرآن کریم در آیه‌ی 56 از سوره‌ی ذاریات اعلام می کند:
«من جن و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند». (8)
رکن اساسی در عبادت خدا ارتباط با موجودی متعالی است که از هر دانایی داناتر به طریق کمال و از هر توانایی تواناتر در یاری پویندگان راه تکامل است و این ویژگی، فرقی اساسی میان بندگی خدا و بردگی است.
آیه‌ی نامبرده نیز همچون آیات پیش گفته، درصدد است تا نشان دهد خلقت و آفرینش جهان هستی و موجودات آن عبث و بیهوده نیست و این هدف به انسان و جن به عنوان موجوداتی که هم توانایی کمال‌یابی و هم شایستگی آن را دارند مربوط می شود.
در حقیقت، مسأله‌ی امتحان و آزمایش بشر و معرفت به علم و قدرت خدا، هر دو در مسیر عبودیت قرار می گیرند. از این رو همان گونه که اهداف پیش گفته هیچ یک به نیازمندی خدا منجر نمی شد عبودیت نیز کاشف از نیاز خدا به عبادت شدن نیست؛ بلکه این انسان و جن هستند که با عبادت خدا و ارتباط با او، رسیدن خود به رستگاری را رقم می زنند. (9)
ج) هدفمند بودن آفرینش و بی‌نیازی خدا
از آنچه تا کنون بیان شد به خوبی می توان سوال اصلی بحث را پاسخ داد؛ این که بی‌نیازی خدا چگونه با هدفمند بودن آفرینش سازگار است؟ بدون شک، بشر محتاج و نیازمند است و خدا بی‌نیاز.
این امر موجب می شود که میان فاعلیت انسان و خدا تفاوت قایل شویم؛ چرا که هر فعلی که از انسان سر می زند از دو حال خارج نیست: یا کار او بی‌هدف و عبث است که گاه انسان از این صفت مبرا نیست و یا فعل او دارای هدف و غرضی است که نهایتاً به نفع او تمام می شود؛ ولی این نوع از فاعلیت در مورد خداوند متعال محال است! چرا که او هم حکیم است و هم بی‌نیاز مطلق. (10)
حاصل این که، میان آیات محل بحث هیچ تضادی وجود ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
1. «وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِی عَنِ الْعَالَمِینَ». آل عمران (3) / 97.
2. «وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا لَاعِبِینَ». انبیاء (21) / 16.
3. (وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا لَاعِبِینَ). انبیاء (21) / 16.
4. آل عمران (3) / 190-191.
5. (وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ... لِیبْلُوَکُمْ أَیکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا). هود (11) / 7.
6. تفسیر نمونه، ج 9، ص 27.
7. (اللهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَینَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ عَلَى کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیءٍ عِلْمًا). طلاق (65) / 12.
8. (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ). الذاریات (51) / 56.
9. ر.ک: تفسیر نمونه، ج 22، ص 384؛ تفسیر الوسیط، ج 3، ص 2510؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج 18، ص 386.
10. پرسش ها و پاسخ ها، ص 91.
منبع: پاسخ به شبهات قرآنی (ناسازگاری در قرآن، توهم یا واقعیت)، گروه نویسندگان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، 1391ش.
