مقدمه
تحقق رونق تولید در هر جامعهای نیازمند تلاشهای هماهنگ و مؤثر از سوی همه اقشار و نهادهاست. اما برای نیل به این هدف، یک جنبه کلیدی که اغلب مورد غفلت قرار میگیرد، شناسایی و مقابله با موانع و آسیبهاست.بررسی وضعیت کنونی اقتصادی ما نشان میدهد که بسیاری از مشکلات بهوجود آمده، ناشی از عوامل داخلی و موانع ساختاری است که بهطور مستقیم بر تولید اثر میگذارد. از جمله این موانع میتوان به سوء مدیریت، قاچاق، اتکای مفرط به بیگانگان و رباخواری اشاره کرد که هر کدام به نحوی منجر به تضعیف و رکود در این حوزه میشوند.
سوء مدیریت، بهعنوان یکی از اصلیترین عوامل، به عدم برنامهریزی صحیح و غفلت از اجرای سیاستها منجر میشود. در این راستا، غفلت از مشورتکردن، نداشتن سعه صدر و اعتماد به نیروهای ضعیف، به نوعی فرایند مدیریت را به چالش میکشاند.
همچنین، قاچاق و ورود کالاهای خارجی بهعنوان رقیب مستقیم تولید داخلی، تأثیر منفی بر کارخانجات و کارآفرینان محلی میگذارد و بیکاری را به دنبال دارد.
بهعلاوه، وابستگی به بیگانگان و بیتوجهی به ظرفیتهای داخلی نه تنها موجب تضعیف اقتصاد ملی میشود، بلکه اعتماد به نفس جامعه را نیز کاهش میدهد.
بدین ترتیب، نیاز به اصلاحات جدی در مدیریت، ایجاد بسترهای مناسب برای تولید و حمایت از تولیدکنندگان داخلی بیشتر احساس میشود. در نهایت، برای تأمین رشد پایدار اقتصادی، توجه به آفات فرهنگی چون احتکار و دنیاطلبی، به ویژه در بین مسئولان، از اهمیت بالایی برخوردار است.
این نوشتار، به بررسی موانع و چالشهای رونق تولید در جامعه پرداخته و به تحلیل آسیبهای مختلفی که به تولید لطمه میزنند، میپردازد. از سوء مدیریت و غفلت در برنامهریزی گرفته تا مشکلاتی نظیر قاچاق و احتکار، تمامی این عوامل بهوضوح نشاندهنده بحرانهای اقتصادی در کشور هستند.
همچنین، اهمیت توجه به ظرفیتهای داخلی و جلوگیری از اتکا به بیگانگان بهویژه در شرایط کنونی، بهصورت عمیق تحلیل میشود. با تأکید بر آموزههای دینی، این مطلب سعی دارد راهحلهایی برای مقابله با این چالشها ارائه دهد و زمینهای برای ایجاد رونق تولید و پیشرفت اقتصادی فراهم کند. در ادامه به برخی از مهمترین آفتهای تولید اشاره میشود:
۱. سوء مدیریت۱
مدیریت بهصورت کلی از دشوارترین و در عین حال از ظریفترین کارهای انسانی است که برای خود، ویژگیهایی دارد. چه بسا فقدان یکی از این خصوصیات، مایه رکود کار و نابسامانی اوضاع قلمرو مدیریت میشود. خطراتی که عرصههای مدیریت را تهدید میکند، فراوان است.برخی از این آفتها که ضررهای جبرانناپذیر به پیکره مدیریت وارد میسازند عبارتند از:
الف) غفلت در برنامهریزی
برنامهریزی از ارکان اساسی مدیریت است. غفلت در برنامهریزی از آفتهای مدیریت است. مدیران هماره بهدلیل تراکم کار، در معرض این خطر هستند. مشکلات ناخواسته نیز سبب میشود مدیران به کارهای روزمره اداری مشغول شوند و از برنامهریزی غفلت کنند.غفلت از برنامهریزی موجب میشود کارها از روی عجله و بدون تدبیر انجام شود، بهطوریکه آیات وروایات فراوانی اینگونه کارکردن را مذمت میکنند. حضرت امام علی (علیه السلام) درباره تفکر در انجامدادن کارها فرمود:
«التدبیر قبل العمل یومنک من الندم؛ اندیشه پیش از اجرای کار، تو را از پشیمانی در امان نگه میدارد».2
ب) اعتماد به سستعنصرها
مدیریت نیازمند تکیه بر نیروهای قوی و متعهد است. راحتطلبان هرگز مشاوران خوبی نیستند. حضرت امام علی (علیه السلام) فرمود: «لا تتکل فی امورک علی کسلان؛ درکارهایت به افراد تنبل تکیه نکن».3ج) نداشتن سعه صدر
مدیریت به ابزار مختلفی نیاز دارد که یکی از آنها، داشتن سعه صدر است. نداشتن سعه صدر آفت مهمی است که مدیریت را تهدید میکند. مدیر باید بتواند در رویارویی با مشکلات، با حوصله فراوان آنها را ارزیابی کند و با برنامهریزی دقیق به حل آنها بپردازد.حضرت امام علی (علیه السلام) درباره سعه صدر فرمود: «آلة الریاسة سعة الصدر؛ ابزار ریاست، سعه صدر است».4
تنگنظری و کمحوصلگی در برخورد با نظرات مخالف و مشکلات پیشبینینشده، آفت خطرناک مدیریت است.
د) غفلت در انتصابها
حضرت امام علی (علیه السلام) فرمود: «مردم به فرمانروا نیاز دارند، خواه نیکوکارباشد یا فاسد، تا مؤمنان در سایه حکومت او به کار خود مشغول و کافران از حکومت او بهرهمند شوند».5ه) غفلت از مشورتکردن
خداوند به حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله) دستور میدهد که با دیگران مشورت کند.6حضرت امام علی (علیه السلام) نیز به مالک اشتر فرمان میدهد با خردمندان مشورت کند. 7
مشورتکردن با دیگران، شریکشدن در عقل وتجربه آنهاست. غفلت از مشورتکردن، موجب روآوردن به استبداد میشود. مدیر هماره باید خود را نیازمند مشورت با مسئولان، کارکنان و صاحبنظران ببیند.
و) مدیریت از پشت درهای بسته
هر سازمانی از اجزایی تشکیل شده است که نیازمند هماهنگی است. برنامهریزی کوتاهمدت و درازمدت نیز جزو وظایف مدیریت است. کنترل، سازماندهی، نظارت، هدایت و رهبری در یک سازمان، به آگاهیداشتن دقیق مدیر سازمان از روند پیشرفت کارها بستگی دارد. غفلت مدیر از روند کارهای روزمره سازمان، آفت مهم مدیریت است.حضرت امام علی (علیه السلام) دراین باره فرمود: پس دوری خود از زیر دستانت را طول مده. بهدرستی که کنارهگیری مسئولان از زیردستان، نوعی محدودیت و کماطلاعی از امور است».8
۲. قاچاق
خداوند میفرماید: «...وَلَن یجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً؛ خداوند هرگز کافران را بر [زیان] مؤمنان تسلطی نداده است». (نساء: 141)
قاچاق سبب زیان اقتصادی به جامعه و تعطیلی مراکز تولیدی و بیکاری جوانان میشود که این مسئله، تسلط دشمنان دین و نظام را بر مسلمانان در پی دارد. بر اساس آیه یادشده هر عملی که موجب تسلط کفار و بیگانگان بر مسلمانان شود حرام و غیرشرعی است. بر همین اساس، مراجع عظام نیز فتوا دادهاند که هر نوع کالای قاچاقی که به کشور ضرر برساند یا مخالف با مقررات جمهوری اسلامی باشد، حرام است.
۳. اتکا بر بیگانگان و بیتوجهی به ظرفیتهای داخلی
خداوند میفرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّة؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، دشمن من و دشمن خودتان را به دوستی برمگیرید [بهطوری] که با آنها اظهار دوستی کنید». (ممتحنه: 1)شأن نزول این آیه درباره یکی از مسلمانان است که بهدلایل شخصی، به کفار و دشمنان اسلام محبتی ولو اندک میکرد، اما خداوند با نزول این آیه به مسلمانان هشدار داد که از تکرار اینگونه کارها بر حذر باشند.9
وقتی ارتباط و محبت دشمنان تا این حد ناپسند است، پس ارتباط اقتصادی با آنان که منجر به ضعف نظام، تعطیلی کارخانجات، ورشکستگی اقتصادی و تقویت دشمنان میشود، بسیار مذموم است که باید ترک شود.
بنابراین، وابستگی اقتصادی به دولتهای بیگانه و بیتوجهی به ظرفیتهای داخلی از آفتهای اقتصاد مقاومتی است که نتیجه آن، واردآمدن فشارهای اقتصادی به کشور است.
۴. رباخواری
خداوند تعالی میفرماید: «الَّذِینَ یأْکلُونَ الرِّبَا لَا یقُومُونَ إِلَّا کمَا یقُومُ الَّذِی یتَخَبَّطُهُ الشَّیطَانُ مِنْ الْمَسِّ ذَلِک بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا... ؛ کسانی که ربا میخورند، [از گور] بر نمیخیزند، مگر مانند برخاستنِ کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفتهسَرَش کرده است؛ زیرا آنان گفتند: داد و ستد صرفاً مانند ربا است. و حال آنکه خدا دادوستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است... ». (بقره: 275)یکی دیگر از آسیبهای تولید، رواج ربا و رباخواری در جامعه است، زیرا ربا سبب میشود از یک سو افراد رباخوار، بدون کمترین کوششی، ثروت هنگفتی بهدست آورند و از سوی دیگر، افراد رباپرداز روز به روز داراییهای خود را از دست بدهند و فقیرتر شوند. بنابراین، پس از مدتی عدهای، ثروت هنگفت به چنگ میآورند و انگیزه برای تولید ندارند و عده دیگر، سرمایهای ندارند تا به تولید دست بزنند.
حضرت امام رضا (علیه السلام) میفرماید:
وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ الرِّبا بِالنِّسِیئَةِ لِعَلَّهَ ذِهابِ الْمَعْروفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوالِ وَ رَغْبَهَ النّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکهُمْ الْقَرْضَ و الْقَرْضُ صَنائعُ الْمَعْروُفِ وَ لِما فِی ذلِک مِنَ الْفَسادِ و الظُّلْمِ وَ فَناءِ الْأَمْوالِ؛ علّت تحریم ربا این است که خوبیها در جامعه از بین میرود، داراییهای مردم تلف میشود، مردم وامدادن را ترک میکنند و فقط منفعتطلب میشوند و این موجب بروز فساد و ستم در جامعه میگردد.
نتیجه رباخواری، ازبینرفتن خوبیها در جامعه، نابودی داراییهای مردم، افزونطلبی و زیادهخواهی مردم، ترک قرضدادن به دیگران و فراگیری ظلم و فساد در جامعه میشود.
۵. احتکار
خداوند میفرماید: «وَالَّذِینَ یکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا ینفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ و کسانی که زر و سیم را گنجینه میکنند و آن را در راه خدا هزینه نمیکنند، آنها را به عذابی دردناک بشارت ده». (توبه: 34)خداوند در این آیه، مردم را از انبارکردن طلا و جواهر و بهرهنبردن از آن برحذر داشته است. وقتی طلا و جواهر چنین وضعیتی دارند، بدون شک، جُرم انبارکردن لوازم ضروری مردم، بسیار سختتر و عذابی دردناک را به همراه خواهد داشت. بنابراین، افراد نباید لوازم ضروری جامعه را به نیت گرانی احتکار کنند.
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) میفرماید: «ألْجالِبُ إِلی سَوْقِنا کالمُجاهِدِ فِی سَبِیلِ اللهِ وَ الْمُحْتَکرُ فی سُوْقِنا کالْمُلْحِدِ فِی کتابِ الله؛ آنکه کالا را بهسوی بازار ما میآورد، مانند رزمنده راه خداست و آنکه محتکر و بازدارنده از عرضه به بازار است، مانند ملحد و کافر در کتاب خداست».10
کسانی که اجناس و مایحتاج مردم را در انبار نگه میدارند و کمبود ایجاد میکنند، بیتردید خیانتکارند و خداوند با آنها مانند کفار ملحد، برخورد خواهد کرد. مؤمن کسی است که مایحتاج مردم را از نقاط مختلف جذب و به مردم عرضه کند.
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) میفرماید: «أَلتّاجِرُ ینْتَظِرُ الرِّزْقَ وَ الْمُحْتَکرُ ینْتَظِرُ اللَّعْنَةَ؛ تاجر (کشاننده جنس بهسوی بازار) منتظر روزی است و محتکر (انبارکننده جنس) منتظر لعنت و نفرین است».11
مؤمنی که خواهان گشایش روزی و وسعت رزق است، هرگز سراغ احتکار نمیرود؛ زیرا این عمل، حاصلی جز لعنت و نفرین خدا و خلق برای او نخواهد داشت.
۶. اختلاس و غصب
خداوند میفرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَأْکلُوا أَمْوَالَکمْ بَینَکمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْکمْ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، اموال همدیگر را به ناروا مخورید، مگر آنکه دادوستدی با تراضی یکدیگر بین شما [انجام گرفته] باشد». (نساء: 29)از آسیبهای تولید و اشتغال، غصب و اختلاس اموال ملّت است؛ چه دزدیدن مال شخصی و چه ربودن اموال ملی که حق تکتک افراد جامعه است. خوردن اموال یکدیگر سبب میشود اعتماد، اطمینان و صمیمیت از میان جامعه رخت بربندد و انگیزه جامعه برای سرمایهگذاری و اشتغال از بین برود.
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) میفرماید:
مَن اقْتَطَعَ مالَ مُؤمِنٍ غَصباً بِغَیرِ حَقٍّ لَمْ یزَلِ اللهُ مُعْرِضاً عَنْهُ ماقِتاً لِأَعْمالِهِ الَّتی یعْمَلُها مِنَ الْبِرّ وَ الْخَیرِ لا یثْبِتُها فِی حَسَناتِهِ حَتّی یتوبَ وَ یرُدُّ الْمالَ الَّذی أَخَذَهُ إِلی صاحِبِه؛ هرکس مال مؤمنی را به غصب بردارد، خدا پیوسته از او رویگردان است و اعمال نیکو و خیر او را مبغوض میدارد و در پرونده نیکیهایش ثبت نمیکند، تا توبه کند و آن مال را به صاحبش برگرداند.12
خداوند از اینکه به مؤمنی ظلم مالی برسد، بیزار است و از کسانی که در حق مؤمنان، ستم مالی روا میدارند، رویگردان است و تا توبه نکنند، خداوند حتی دیگر اعمال و کردار نیکشان را هم نمیپذیرد. بنابراین، شایسته است که با اینگونه افراد که در زمره مفسدان اقتصادی بهشمار میروند، مبارزه جدّی صورت بگیرد.
۷. خوشگذرانی و دنیاطلبی (اتراف)
خداوند میفرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ، وَقَالُوا نَحْنُ أَکثَرُ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا و َمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ؛ و ]ما[ در هیچ شهری هشداردهندهای نفرستادیم جز آنکه خوشگذرانانشان گفتند: ما به آنچه شما بدان فرستاده شدهاید، کافریم و گفتند: ما دارایی و فرزندانمان از همه بیشتر است و ما عذاب نخواهیم شد». (سبأ: 34 و 35).jpg "آفتها و چالشهای رونق تولید")
یکی از آفتهای اقتصاد مقاومتی، تجملگرایی و دنیاطلبی دولتمردان است. دنیاطلبی سبب میشود افراد بیشتر از تولیدشان، مصرف کنند و جامعه را از راه به بیراهه ببرند و جامعه فعال و قانع را به جامعهای مصرفزده و وابسته به خارج تبدیل کنند.
علاوه بر این، دنیاطلبی مسئولان، سبب میشود مردم عادی نیز مادیگرا شوند و این مسئله زمینه فرهنگ مصرفگرایی را بهوجود میآورد.
همچنین تجملگرایی و خوشگذرانی، موجب غفلت از خداوند میشود و سرگرمی به نعمتهای دنیا و مستشدن با خوشیهای دنیا، ممکن است انسان را به ورطه کفر بکشاند. مترفان و مستکبران و تجمّلگرایان، آنچنان مست خوشیهای دنیا میشوند که بهراحتی حق را انکار میکنند.
حضرت امام علی (علیه السلام) میفرماید:
أَیها الناس انظروا إِلی الدنیا نظر الزاهدین فیها الصادفین عنها فانها و الله عمّا قلیلٍ تُزیلُ الثّاوِی السّاکنَ وَ تَفْجَعُ الْمُتْرَفَ الْآمِنَ؛ ای مردم! به دنیا همچون زاهدان و اعراضکنندگان از آن بنگرید؛ به خدا سوگند دنیا بهزودی ساکنان خود را از میان میبرد و مترف هوسباز را که در میدان دنیا احساس امنیت کرده، ناگهان به دام میافکند.13
جمعبندی و نتیجهگیری
بهطور کلی، برای تحقق رونق تولید و ایجاد فضایی سالم و پویای اقتصادی، ضروری است که علاوه بر ایجاد بسترهای لازم، به مقابله با موانع و آسیبهای موجود نیز پرداخته شود.سوء مدیریت، یکی از چالشهای مهمی است که نه تنها بر کیفیت تولید اثر دارد بلکه باعث کاهش اعتماد عمومی به نهادهای مدیریتی میشود. برنامهریزی صحیح، مشورت و برخورداری از سعه صدر باید در اولویت مدیران قرار گیرد تا بتوانند با غفلتها و مشکلات احتمالی به شکل مؤثری مقابله کنند.
از سوی دیگر، قاچاق و واردات غیرقانونی کالاها هچنان بهعنوان تهدیدی برای تولید داخلی به شمار میآید. با اجرای سیاستهای قوی و مؤثر در زمینه جلوگیری از قاچاق و تشویق به مصرف تولیدات داخلی، میتوان به تقویت اقتصاد ملی و افزایش اشتغال دست یافت. در این راستا، خودکفایی و اتکا به ظرفیتهای داخلی بهعنوان یک اولویت استراتژیک باید مدنظر قرار گیرد.
بیشتر از همه، مبارزه با رباخواری، احتکار و اختلاس که به فساد در نظام اقتصادی منتهی میشود، باید بهعنوان یک ضرورت اجتماعی تلقی شود.
چنین آفات اقتصادی نه تنها اعتماد عمومی را خدشهدار میکند بلکه بهطور مستقیم بر تولید و اشتغال نیز اثر منفی میگذارد. رعایت اصول اخلاقی در تجارت و زندگی روزمره، از جمله مواردی است که میتواند به شکلگیری یک جامعه سالم و تولیدی کمک کند.
در نتیجه، نیاز به عمق بخشیدن به فهم اجتماعی و فرهنگی در مورد اهمیت تولید داخلی و اثرات مثبت آن بر جامعه احساس میشود. با ارتقای آگاهی عمومی و ایجاد موانع برای رفتارهای نادرست، میتوان به رونق پایدار تولید و بهبود وضعیت اقتصادی دست یافت. لذا، وظیفه همه نهادهای جامعه - دولت، بخش خصوصی و عموم مردم- است که در این راستا گام بردارند و با همکاری و همیاری همدیگر، به سرپرستی و رشد واقعی اقتصاد ملی کمک کنند.
پینوشتها:
1. نک: «آفات مدیریت در نگاه امام علی(علیه السلام)»، مجله کوثر، مهر1379، شماره 43.2. بحارالانوار، ج 68، ص 338.
3. همان، ج 8، ص393.
4. نهج البلاغه، حکمت 176.
5. نهج البلاغه، خطبه 40.
6. آل عمران: 159.
7. نهج البلاغه، نامه 53.
8. همان.
9. تفسیر نمونه، ج24، ص11
10. نهج الفصاحه، ص432.
11. همان، 395
12. وسائل الشیعه، ج6، ص53.
13. نهج البلاغه، خطبه 103.
منبع: رونق تولید؛ آموزههای اسلامی بایستههای رسانهای، سیدصادق سیدنژاد و زهرا متعلم، انتشارات دین و رسانه، 1398ش.
تهیه و تنظیم: تحریریه راسخون
