انسان، موجودی طالب آسایش است؛ اما گاهی همین میل به آسایش، نیروی محرکه ای برای یافتن راه حل، خلق ابزار و گشودن افق های نو در زندگی اش می شود. سختی، اگرچه ناخوشایند است، اما بستر شکوفایی توانایی هایی است که در شرایط عادی کمتر مجال بروز دارند. در لحظه هایی که فرد درگیر چالشی جدی می شود، مغز و دل او به گونه ای فعال می شود که بتواند از دل آن بن بست، راهی نو خلق کند. به تعبیر قرآن، «وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»(النجم/۳۹)؛ انسان بهره ای جز حاصل تلاش خود ندارد و این تلاش، هنگامی بیشترین اثر را دارد که انسان در موقعیتی دشوار، ناچار به سعی مضاعف برای نجات یا تعالی شود.
در این میان، آنچه سختی را از یک تهدید به یک فرصت بدل می کند، خلاقیت است؛ ویژگی ای ذاتی اما قابل پرورش که انسان را قادر می سازد الگوهای معمول را بشکند و مسیرهایی نو بیافریند. خلاقیت، نقطه تلاقی عقل، احساس، تجربه و شهود است و سختی، بستری است که این تلاقی را ممکن می سازد. بسیاری از اختراعات، اندیشه ها و تحولات بزرگ تاریخی نه از رفاه، که از دل بحران زاده شده اند. نمونه های فراوانی در تاریخ وجود دارد که بحران ها، انسان ها و جوامع را وادار به نوآوری کرده اند.
انسان برای ایجاد آسایش خود هم باید رنج و مشقت تحمل کند. فرض کنید می خواهد به آسانی در دنیای تردد کند و در آسمان راهی برای خود باز کند. این موضوع مسلما یک امکان خیلی خوب است و باعث آسایش انسان می شود اما برای رسیدن به آن تشکیلات عظیمی باید راه اندازی کند از علم آموزی برای ساخت هواپیما، بعد از آن ساخت خود هواپیما، کارگاه حفظ و تعمیر آن، فرودگاه، سیستمی برای پذیرش مسافر، سیستمی برای هدایت و کنترل هواپیما وووو هزاران کار باید انجام شود که هر کدام این کارهای سختی های زیادی هم دارد که برسیم به آسانی انتقال میان کشورهای دنیا، از مسافر گرفته تا حمل بار و...
از زمان حضرت آدم(علیه السلام) گرفته تا تمدن سازی های بزرگ در تاریخ، انسان سختی های زیادی داشته که با اتکای به فکر و خلاقیت و سعی و تلاش، توانسته مشکلات را آسان کند و راهی برای رشد و پیشرفت باز کند. فکر نکنیم این راه به آسانی طی شده و پیشرفت ها به راحتی آمد و به راحتی ادامه پیدا کرد و فکر نکنیم که مشکل فقط جنگ و درگیری است. وقتی در تاریخ جستجویی می کنیم می بینیم انسان برای هر قدمی که برداشته است سختی هایی را تحمل کرده است.
حتی دانشمندان و علما با متقلبان مانند سوفسطائیان و در اسلام با دین سازان، مذهب سازان، غلو کنندگان، تحریف‌گران و... مدام در مبارزه و مجاهده بودند. برای حفظ علوم مختلف زحمت ها کشیده شده است و دانشمندان سختی های عجیبی را تحمل کرده اند.
یکی از برترین الگوهای خلاقیت در بستر سختی، زندگی مبارک رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) است. ایشان نه تنها در برابر فشارها و تهدید های قریش و مشرکان، سر خم نکرد، بلکه با بینشی نوآورانه، ساختاری جدید از جامعه دینی را پایه گذاری کرد. هجرت، پیمان عقبه، تشکیل امت بر پایه اخوت، نظام اقتصادی مبتنی بر زکات و خمس، حتی ابتکارات نظامی مانند خندق و...
اینها محصول خلاقیت پیامبری است که در دل رنج ها به نور امید و تغییر می نگریست. امام علی(علیه السلام) نیز در کلامی زیبا می فرماید: «الصبرُ صَبرانِ: صَبرٌ على ما تَکرهُ و صَبرٌ عما تُحبّ»؛ صبر دو گونه است: صبری بر آنچه نمی پسندی و صبری بر ترک آنچه دوست داری. این صبر، اگر با خلاقیت همراه شود، به بلوغ و توفیق می انجامد.
زندگی اهل بیت(علیهم السلام) نیز سرشار از لحظاتی است که در آن‌ها، دشواری به جای آنکه آنان را در لاک انزوا فرو برد، انگیزه ای برای خدمت، نوآوری و بسط مفاهیم توحیدی شد. امام سجاد(علیه السلام) در دوران اختناق پس از کربلا، با خلاقیتی کم نظیر، مفاهیم ناب دین را در قالب دعا و مناجات در «صحیفه سجادیه» به نسل های آینده منتقل کرد؛ کاری که نه تنها جنبش علمی و اخلاقی را احیا کرد، بلکه الگوی عبودیت عمیق را پایه گذاری نمود.
امام صادق(علیه السلام) نیز با استفاده از فرصت نسبی دوران ضعف بنی امیه و آغاز حکومت بنی عباس، نه تنها حوزه علمی گسترده ای را تشکیل داد، بلکه با نگاهی خلاقانه، مفاهیم پیچیده ای چون توحید، امامت، قضا، قدر و اخلاق را باز تعریف و نشر داد و در کنار آن سازمان و تشکیلاتی مردمی راه اندازی کرد تا معارف اسلام تا دورترین نقاط شهرهای اسلامی هم به مردم برسد.
امروز نیز انسان مؤمن، اگر در مواجهه با بحران ها، راه اهل بیت را پیش بگیرد، می تواند از چالش های شخصی، خانوادگی، اجتماعی و حتی سیاسی عبور کند. در برابر فشارهای اقتصادی، تحریم، هجمه فرهنگی یا بحران های روحی، این خلاقیت و اعتماد به وعده الهی است که راه را روشن می سازد. قرآن کریم در آیاتی متعدد وعده پیروزی اهل صبر و تقوا را داده است: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَواْ وَالَّذِینَ هُم مُّحْسِنُونَ»(نحل/۱۲۸). چنین وعده ای، انرژی درونی انسان مؤمن را فعال می سازد تا با سعی خلاقانه، دست به اقدام بزند و منفعل در برابر حوادث نماند.
از سوی دیگر، آموزه های دینی ما به روشنی تأکید دارند که «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ» (بقره/۱۸۵)؛ خداوند آسانی شما را می خواهد نه سختی تان. اما این آسانی، نه به معنای نبود مشکل، بلکه به معنای وجود راهکارهای الهی برای خروج از مشکل است.
اهل توکل، با امید به فضل الهی، در دل طوفان ها، چراغی از خرد و خلاقیت می افروزند. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در لحظه ای که در غار ثور مخفی شده بود و دشمنان در آستانه ورود به غار بودند، به ابوبکر گفت: «لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا»(توبه/۴۰)؛ اندوه مدار که خدا با ماست. این ایمان آرام بخش، بستری شد برای آغاز تحولی عظیم در تاریخ بشریت.
اگرچه امروزه چالش ها شکل جدیدی یافته اند؛ از بحران هویت جوانان، تا آسیب های روانی ناشی از فضای مجازی، تا تهدیدهای بین المللی علیه ملت های مقاوم؛ اما راه حل همچنان همان است: اتصال به منبع غیب و تلاش خلاقانه در دل واقعیت ها. در نظام فکری اسلامی، ابتکار و نوآوری، نه تنها امر مباح، بلکه امری مطلوب و مورد تأکید است. امام علی(علیه السلام) می فرماید: «قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُهُ»؛ ارزش هر انسانی به چیزی است که در آن مهارت دارد. و مهارت ها، بیش از همه، در لحظه های فشار و تنگنا آشکار می شوند.
این جمله بر اهمیت مهارت ها و دانش و توانایی های فردی در تعیین ارزش و جایگاه او در جامعه تأکید دارد. به عبارت دیگر، این حکمت بیان می کند که انسان ها با توجه به توانایی ها و مهارت هایی که دارند، ارزشمند هستند و هرچه کسی در کاری مهارت بیشتری داشته باشد، ارزش بیشتری نزد دیگران خواهد داشت. این جمله به نوعی تشویق به یادگیری و کسب مهارت و دانش است و نشان می دهد که انسان با تلاش و کوشش در کسب علم و هنر، می‌تواند ارزش خود را بالا ببرد. بنابراین، این حکمت نه تنها به ارزش فردی اشاره دارد، بلکه به اهمیت تلاش و کوشش در کسب دانش و مهارت نیز تاکید می‌کند که همه این تلاش ها یعنی تحمل سختی ها؛
همچنین در روایتی از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «مَنْ رَضِیَ بِالْقَلِیلِ مِنَ الرِّزْقِ قَبِلَ اللَّهُ مِنْهُ الْیَسِیرَ مِنَ الْعَمَلِ»؛ کسی که به روزی اندک راضی باشد، خداوند نیز عمل اندکش را می پذیرد. این روایت در دل خود مفهومی عمیق دارد: آنکه در سختی ها به اندک دل می بندد، زمینه ساز بسط معنوی و توفیق خلاقانه خواهد بود. نگاه قانع به دنیا، افق دید انسان را از تملک و مصرف به خدمت و خلقت سوق می دهد. در چنین فضایی، سختی ها ابزارند نه مانع، فرصت اند نه تهدید.
باید توجه داشت که خلاقیت، در زمینه های گوناگون، از علم و صنعت گرفته تا اخلاق و فرهنگ، می تواند کلید تحول جوامع اسلامی باشد. اگر مسلمانان به اجتهاد در معارف و ابتکار در کاربرد دین در زندگی روی آورند، می توانند همچون دوره های درخشان تمدن اسلامی، منشأ تحول باشند. اسلام نه تنها با عقلانیت خلاق مخالفت ندارد، بلکه بارها بر اهمیت اندیشه ورزی، نوآوری و عبور از جمود تأکید کرده است. «أَفَلَا تَعْقِلُونَ؟»، «أَفَلَا تَتَفَکَّرُونَ؟»، «أَفَلَا تَذَکَّرُونَ؟» این پرسش های تکرار شونده قرآن، انسان را به نوعی فعالیت عقلانی و خلاقانه فرا می خوانند.
هر بحران می تواند یا شکاف و زخم عمیقی باشد که انسان را در خود می بلعد، یا پلی برای عبور از مرحله ای به مرحله بالاتر. انتخاب با ماست. اگر با توکل، تلاش خلاقانه، صبر و بهره گیری از آموزه های اهل بیت(علیهم السلام) مسیر سختی را طی کنیم، آن گاه هر مانعی، تبدیل به نردبانی برای صعود خواهد شد. در غیر این صورت، چه بسیار امکاناتی که در ناز و نعمت بودند اما چون از عنصر خلاقیت و ایمان تهی بودند، به خمودگی و شکست انجامیدند.
انسان مؤمن، کسی است که از شکست ها، نردبان پیروزی می سازد؛ از محدودیت ها، افق های نو خلق می کند؛ و از سختی ها، پلی برای رشد می سازد. چنین انسانی، نه تنها در مسیر تعالی فردی حرکت می کند، بلکه جامعه خود را نیز به حرکت وا می دارد.
امروز، بیش از هر زمان دیگری، جامعه ما به خلاقیت مؤمنانه نیاز دارد؛ خلاقیتی که ریشه در معرفت دارد، انگیزه اش خدمت است و افقش، تحقق وعده های الهی. این همان معنای واقعی «جهاد کبیر» است که قرآن، آن را در برابر دشمنانِ فکر و فرهنگِ اسلام توصیه می‌کند: «فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا»(فرقان/۵۲).
در سایه این نگاه، هیچ دشواری ای بی ثمر نخواهد بود و هیچ رنجی بی پاداش نمی ماند. چرا که آن کس که در دل سختی، راه خدا را می پوید و با خلاقیت و مجاهدت حرکت می کند، به وعده الهی خواهد رسید: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»(عنکبوت/۶۹)
