آنچه در این میان اهمیت دارد، برنامه اسلام برای مقابله با این جریان مستمر و فتنه انگیز است. اسلام، برخلاف نظامهای مادی که صرفاً به تحلیل بحرانها و ساختن ابزارهای دفاعی موقت اکتفا میکنند، ساختاری عمیق، معنوی، منظم و عدالت محور برای ایستادگی در برابر فشارهای معیشتی دشمنان طراحی کرده است؛ ساختاری که هم ابعاد فردی و هم ابعاد اجتماعی دارد، هم باطن انسان را مقاوم میسازد و هم نهادهای اقتصادی جامعه را ایمن میکند. این نوشتار، نگاهی تحلیلی و مستند به همین ساختار قرآنی، نبوی و تاریخی دارد.
نخست باید به این نکته اساسی توجه کرد که یکی از ابزارهای بزرگ شیطان برای انحراف انسان از مسیر ایمان، ایجاد ترس از فقر و محرومیت است. قرآن کریم با بیانی صریح میفرماید: «الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاءِ...»؛ شیطان شما را از فقر میترساند و به زشتیها فرمان میدهد.(بقره/۲۶۸) این ترس افکنی مقدمهای است برای تسلیم شدن انسان در برابر خواستههای دشمن، فساد، خیانت و عقبنشینی از مواضع ایمانی. این ابزارِ جنگ روانی، در کنار فشارهای واقعی اقتصادی، مثل دو لبه قیچی، روح و جسم انسان مؤمن را نشانه میگیرند.
اما اسلام، برای مقابله با این ابزار، نخست پایههای ایمان را مستحکم میسازد. وقتی انسان باور داشته باشد که روزی دهنده تنها خداست و تنها اوست که رزق را گسترش یا تنگ میکند، دیگر از فقر نمیترسد. آیات متعددی در قرآن بر این نکته تأکید دارند: «وَفِی السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَمَا تُوعَدُونَ»؛ در آسمان است رزق شما و آنچه وعده داده شدهاید.(ذاریات/۲۲)؛ «اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ»(رعد/۲۶)؛ خداوند روزی را برای هرکه بخواهد گسترده میسازد یا محدود میکند.
امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه میفرمایند: «و برای هر یک از آنان(موجودات هستی) روزی معلوم و قسمت شدهای از باب لطف قرار داد. هر آن کس را که روزی فراوان داده، احدی نمیتواند بکاهد و هر آن کس را که روزی کاسته، هیچ کس نتواند بیفزاید...» این بیان شریف یعنی کسی نمیتواند ما را با تحریم، روزیمان را کم و زیاد کند اما خودمان میتوانیم با اعمال و رفتارمان روزیمان را کم یا زیاد کنیم. اگر بر مبنای عدالت و انصاف و قناعت حرکت کنیم و به دیگر بندگان و برادران و خواهران دینی توجه کنیم، هر تحریمی هم که بر علیه ما به کار گرفته شود، بیاثر میشود. بهعبارتی ما با بهکار گیری روشهای درست زندگی و اقتصادی میتوانیم خودمان را قدرتمند کنیم و تحریمها را بیاثر بسازیم. حالا چگونه؟
نظام سازی بر مبنای دستورات اسلام
در کنار این پایههای ایمانی، اسلام نظام اقتصادی کاملی برای ایستادگی در برابر محاصرهها و تهدیدهای اقتصادی طراحی کرده است. مهمترین ابزارهای این نظام، احکام و توصیههایی مانند خمس، زکات، صدقه، قرضالحسنه، هبه، انفاق، تجارت حلال، کار و تولید، عدالت توزیعی، نظارت اجتماعی بر بازار و تحریم احتکار است. به طور مثال، در سوره انفال، آیه۴۱، خداوند دستور به پرداخت خمس میدهد: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ...»؛ و در دهها آیه دیگر، دستور به زکات، انفاق و کمک به مستمندان داده شده است.هدف این ساختار، یک چیز بیشتر نیست: مقاوم سازی جامعه اسلامی در برابر فشارهای بیرونی، تحقق عدالت اقتصادی و جلوگیری از فاصله طبقاتی و وابستگی به دشمنان. در واقع، اگر مسلمانان این سازوکارها را جدی بگیرند و بر اساس آن برنامهریزی اقتصادی داشته باشند، دشمن در هیچ مرحلهای نمیتواند آنان را از پا درآورد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با تأکید بسیار بر کار و تولید، یکی از زیربناییترین راهکارهای مقابله با فقر و تحریم را معرفی میکند. ایشان میفرمایند: «الْعِبَادَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِی طَلَبِ الْحَلَال»؛ عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن در طلب روزی حلال است و نیز فرمودند: «الکادُّ على عِیالِهِ کالمُجاهِدِ فی سبیلِ اللّه»؛ کسی که برای خانوادهاش زحمت بکشد، مانند مجاهد در راه خداست. در این بیان، کار، تولید و تلاش نه تنها برای استقلال اقتصادی، بلکه برای حفظ ایمان و مقاومت، عبادتی بزرگ شمرده شده است. این رویکرد، به روشنی نشان میدهد که اقتصاد در منظومه فکری اسلام، بخشی از جهاد در راه خداست؛ به ویژه در زمانهای که دشمن، همین حوزه را هدف گرفته است.
در برابر این نظام الهی، دشمن میکوشد ابزارهای فساد و اختلال اقتصادی را در جامعه اسلامی فعال کند؛ از جمله احتکار، ربا، قاچاق، تورم مصنوعی، بازیهای ارزی، کاهش ارزش پول ملی و... پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) شدیدترین هشدارها را به کسانی دادهاند که با ایجاد اختلال در بازار، معیشت مردم را به خطر میاندازند. ایشان میفرمایند: «چه بد بندهای است محتکر؛ اگر خداوند قیمتها را ارزان کند، غمگین میشود و اگر گران کند، خوشحال میشود.»! و نیز روایت شده است که: «جبرئیل به جهنم نگاه کرد و دید جایگاهی بسیار وحشتناک در آن است. پرسید: این جایگاه برای چه کسانی است؟ گفته شد: برای سه طایفه که یکی از آنان محتکراناند.»!
نمونههای تاریخی و اسلامی
تاریخ اسلام پر است از نمونههایی که این ساختار الهی را در برابر محاصرهها و بحرانهای معیشتی فعال کرده است. در شعب ابیطالب، مسلمانان در بدترین وضعیت تحریمی و اقتصادی قرار داشتند؛ تا جایی که از شدت گرسنگی، کودکان گریه میکردند اما با صبر، انفاق اهل ایمان، حمایتهای سرّی برخی آزادگان مکه و مقاومت ایمانی، این مرحله سخت را پشت سر گذاشتند. در دوران حکومت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه، پس از هجرت، دشمنان اسلام مکه را مرکز فشار اقتصادی کردند اما با ترویج زکات، ایجاد بازارهای مستقل، دعوت به کار و ممنوعیت سود خواری، مسلمانان نه تنها از بحران عبور کردند، بلکه قدرت اقتصادی مدینه به سرعت رشد کرد.در عصر امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)، با وجود محدودیتهای سیاسی و جنگهای طولانی و فتنههای مختلف، ایشان در دوره کوتاه حکومت خود، با برنامهای عادلانه برای توزیع بیتالمال، جلوگیری از انباشت ثروت در دست خواص و تشویق مردم به تولید، جامعه را به عدالت اقتصادی نزدیک کردند. امام صادق(علیه السلام) نیز در دوران فشار بنیعباس، شبکهای از اصحاب خود را مأمور به حمایت مالی از فقرا، توزیع خمس و زکات و حفظ کرامت مؤمنان کردند. در احادیث ایشان بارها تأکید شده که مؤمن نباید در برابر فقر زانو بزند و اگر جامعهای اهل انفاق و قرض الحسنه باشد، هیچ گاه اسیر دشمن نمیشود.
از این نمونهها میتوان فهمید که اسلام تنها در حرف، نسخهای برای مقابله با محاصره اقتصادی ندارد، بلکه در میدان عمل نیز کارآمدی خود را نشان داده است. رمز این کارآمدی، در روح معنویت، عدالت، اعتماد به خدا و استفاده از منابع داخلی و درونزا است. امروز نیز، در مواجهه با جنگ اقتصادی جهانی علیه کشورهای اسلامی، راهی جز بازگشت به این ساختار نداریم. دشمنی که با تحریم نفت، دارو، غذا، سیستم بانکی، فناوری، حتی فضای مجازی، زندگی مسلمانان را نشانه گرفته، هیچ هدفی جز تضعیف ایمان، تحریک اغتشاشات داخلی و تسلیم سیاسی ندارد. در برابر چنین دشمنی، باید همان مسیری را رفت که پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) پیمودند: تقویت نهاد صدقه، رونق تولید داخلی، تحریم ربا، مبارزه با فساد، شفافیت اقتصادی، توزیع عادلانه ثروت و از همه مهمتر، نترسیدن از فقر و وعدههای شیطان.
تلاش برای خروج از فقر
اسلام به ما میآموزد که فقر، اگرچه در ظاهر سخت است اما وسیلهای برای رشد، خودکفایی و تقرب به خداوند نیز میتواند باشد؛ بهشرط آنکه با ایمان و برنامه با آن مواجه شویم. در مقابل، رفاهِ وابسته و فریبندهای که از سوی دشمنان پیشنهاد میشود، در ظاهر جذاب اما در باطن، زنجیری بر گردن عزت مسلمان است. به تعبیر امام علی(علیه السلام): «العَفافُ زِینَةُ الفَقرِ»؛ پاکدامنی، زینت فقر است و نیز فرمودند: «الغنی فی الغربة وطنٌ و الفقر فی الوطن غربة»؛ بینیازی در غربت، وطن است و فقر در وطن، غربت. منظور آیات و روایات تحمل فقر نیست بلکه استفاده از فرصتها برای خروج از فقر است. این فرصتها اول عمل به دستورات خداوند، رعایت حقوق مردم خصوصا فقرا، تلاش، مطالعه، برنامه ریزی و سیاستگذاری اقتصادی بر مبنای دستورات دین و نرفتن به سمت احتکار، فساد و بیعدالتی است.این حکمتها نشان میدهد که نگاه اسلامی به معیشت، فراتر از اقتصاد صرف است؛ این نگاه، روحیهای مستقل، عزتمند، پرتلاش و معنوی در برابر توطئهها میسازد. بنابراین، اگر میخواهیم تحریم دشمن بیاثر شود، باید به اسلام بازگردیم؛ نه فقط در نماز و عبادت که در بازار، کارخانه، کشاورزی، انفاق، عدالت، بانک، تجارت، بودجه و برنامهریزی مالی. این بازگشت، پیروزی واقعی است، نه فقط اقتصادی، بلکه تمدنی.
بیتردید تحریم اقتصادی، ابزاری قدیمی و همواره در دست دشمنان حق برای مقابله با جوامع مستقل و عزتمند است اما تجربه نشان داده است که در برابر چنین تهدیدی، نه ضعف و وابستگی، بلکه تقویت رفتارهای اخلاقی، دینی و عقلانی در حوزه اقتصاد است که میتواند نه تنها اثر تحریم را خنثی کند، بلکه جامعه را به سمت رشد و خودکفایی سوق دهد. خلاصهترین چیزی که میتوانیم بگوییم این است که: «بازار ما باید بازار مسلمانی باشد. چه بازارهای کلان و بین المللی و چه بازارهای خرد و داخلی»؛
پالایش و بازسازی
جامعهای که در آن رفتارهایی چون انفاق، قناعت، عدالت اقتصادی، ساده زیستی، صرفه جویی، تولید ملی، خود اتکایی و روحیه تعاون و همیاری حاکم باشد، تحریم را نه بحران، بلکه فرصتی برای پالایش، بازسازی و استقلال تلقی خواهد کرد. این همه در متون دینی اسلام و به ویژه قرآن و سنت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و اهلبیت(علیهم السلام) ریشه دارد و با نگاهی عمیق به این منابع، میتوان الگوی کاملی از اقتصاد مقاوم و عزت محور استخراج کرد.نخست باید گفت که «انفاق»، یکی از ارکان اقتصاد اسلامی است که نه تنها شکاف طبقاتی را کاهش میدهد، بلکه شبکهای از حمایتهای مردمی را در دل جامعه ایجاد میکند که هیچ تحریمی توان گسستن آن را ندارد. قرآن کریم در آیاتی فراوان، اهل ایمان را به انفاق در تنگی و گشایش دعوت میکند و آن را کلید نجات از فتنه فقر میداند: «الَّذینَ یُنفِقونَ أَموالَهُم بِاللَّیلِ وَالنَّهارِ سِرًّا وَعَلانِیَةً فَلَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم...»(بقره/۲۷۴) و نیز آمده است: «وَما أَنفَقتُم مِن شَیءٍ فَهُوَ یُخلِفُهُ وَهُوَ خَیرُ الرّازِقینَ»؛ آنچه انفاق کنید، خداوند جای آن را پر خواهد کرد و او بهترین روزیدهندگان است.(سبأ/۳۹)
.jpg "از اصلاح سبک زندگی تا مقابله با تحریم اقتصادی")
این وعده الهی، در واقع یک تزریق «اعتماد و آرامش روانی» به جامعهای است که در معرض فشارهای اقتصادی است. وقتی افراد بدانند که بخشش و یاری دیگران موجب فقرشان نمیشود بلکه آن را جبران و حتی زیاد میکند، دیگر دچار بخل و حرص نمیشوند و چرخهای از تعاون اجتماعی شکل میگیرد که میتواند اثرات اقتصادی تحریم را در هم بشکند. در واقع آن چیزی که میتواند در مقابل حرص و آز قد علم کند و آن را کنترل کند و اقتصاد یک کشور را نجات دهد ایمان به وعدههای خداوند و دوری از وسوسههای شیاطین است.
از سوی دیگر، «قناعت و صرفهجویی» دو فضیلت اقتصادی مهم در فرهنگ اسلامیاند که در شرایط تحریمی از حیاتیترین رفتارهای فردی و جمعی بهشمار میآیند. قرآن کریم درباره میانهروی در مصرف میفرماید: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذلِکَ قَوَامًا»؛ نه اسراف میکنند و نه تنگگیری؛ بلکه راهی میانه دارند.(فرقان/۶۷) اسراف، که ریشه بسیاری از بحرانهای اقتصادی خانوادگی و ملی است، در نگاه قرآن رفتاری شیطانی است: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ»(اسراء/۲۷) و این نشان میدهد که جامعهای اسرافگر، حتی بدون تحریم هم به سمت سقوط اقتصادی حرکت میکند اما جامعهای قانع و صرفهجو، حتی در میان سختیها میتواند خود را حفظ کند.
امام علی علیهالسلام میفرمایند: «القَناعَةُ مالٌ لا یَنفَد»؛ قناعت، ثروتی است پایانناپذیر و در حدیث دیگری میفرماید: «مَنِ اقتَصَدَ أغناهُ اللّهُ»؛ کسی که میانه روی پیشه کند، خداوند او را بینیاز میگرداند. در کنار اینها، «عدالت اقتصادی»، ستون محوریِ جامعه اسلامی در مقابله با بحرانهای معیشتی است. جامعهای که در آن، منابع به درستی و بدون تبعیض توزیع میشود، ثروت در دست اقلیت فاسد انباشته نمیشود، فرصتهای شغلی عادلانه فراهم است و حقوق طبقات ضعیف حفظ میشود، نهتنها از درون دچار فروپاشی نمیشود، بلکه از بیرون نیز آسیب ناپذیرتر است. قرآن در سوره حشر، فلسفه نظام مالی اسلام را این گونه بیان میکند: «کَیْ لا یَکونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ...»؛ تا اموال در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد.(حشر/۷)
در کلام پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهلبیت(علیهم السلام) نیز، عدالت اقتصادی نه تنها توصیه، بلکه معیار حکومت داری و مشروعیت حاکمان شمرده شده است. امام علی(علیه السلام) در نامه به مالک اشتر، مهمترین وظیفه والی را اقامه عدالت در میان مردم میداند و میفرماید: «إنّ الناسَ لا یُصلِحُهم إلا العدل»؛ مردم را چیزی جز عدالت، اصلاح نمیکند. یکی از مهمترین نتایج عدالت اقتصادی در عصر تحریم، کاستن از شکاف اجتماعی، جلوگیری از انزجار طبقات ضعیف و تقویت همدلی عمومی است. تجربههای تاریخی نشان داده که جامعهای عادل، از انسجام و همبستگی بالایی برخوردار است و این انسجام، هر تحریمی را بیاثر میکند.
اما سادهزیستی نیز از دیگر سلاحهای اخلاقی جامعه مؤمن در برابر تحریم است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و امیرالمؤمنین(علیه السلام) در اوج قدرت، سادهترین سبک زندگی را داشتند. از غذا و پوشاک گرفته تا مسکن و رفتار اجتماعی، هیچ نشانی از تجملگرایی در ایشان نبود. این سیره، نه تنها الگویی برای مسئولان، بلکه برای همه مردم در دورههای فشار اقتصادی است. رفتار اقتصادی دیگری که در شرایط تحریم نقش کلیدی دارد، تلاش برای رونق تولید داخلی و خودکفایی است. جامعهای که با تکیه بر تواناییهای درونی، کار، تولید، کارآفرینی و ابتکار را تقویت کند، بدون نیاز به واردات، بسیاری از نیازهایش را تأمین میکند و تحریم را به ابزار رشد تبدیل مینماید.
امام علی(علیه السلام) میفرماید: «مَن طَلَبَ الرِّزقَ فی غیرِ حِلِّهِ احْتَجَبَ عَنهُ الرِّزقُ»؛ کسیکه روزی را از غیر راه حلال بجوید، رزق از او پوشیده میشود. در این نگاه، تولید سالم، شرافتمندانه، حلال و باکیفیت، نه فقط منبع درآمد بلکه عمل عبادی است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «التّاجِر الصدوق یحشر یوم القیامة مع الصدیقین و الشّهداء»؛ تاجر راستگو روز قیامت با صدیقین و شهدا محشور می شود.(احیاءالعلوم، ج2، ص45) این آموزهها به ما نشان میدهند که اقتصاد سالم، اخلاق محور، مستقل و درونزا، جزئی از ایمان و راه نجات در عصر تحریم است.
از سوی دیگر، مسئولیت اجتماعی در برابر فقرای جامعه نیز در آموزههای دینی بسیار پررنگ است. کمک به همسایگان، اشتراک منابع، قرضالحسنه، مشارکت در تأمین نیازهای معیشتی دیگران، جلوگیری از انباشت و احتکار، پرداخت زکات و خمس، همه در راستای تقویت پیوندهای اقتصادی جامعه مؤمن هستند. اگر هر فرد در شرایط دشوار، مسئولیت خود را در قبال دیگران بپذیرد، جامعه به هم وصل میشود و هیچ تحریمی نمیتواند ستونهای آن را بلرزاند. در مجموع، تحریم زمانی اثرگذار است که جامعه اسلامی دچار ضعف درونی، فروپاشی اخلاق اقتصادی، تبعیض، اسراف، مصرفگرایی، وابستگی و بیعدالتی باشد اما اگر رفتارهایی همچون انفاق، قناعت، عدالت، صرفهجویی، خودکفایی، همیاری، و سادگی در زندگی رواج یابد، نه تنها تحریم، بلکه هر توطئهای خنثی خواهد شد.
قرآن کریم در پایان سوره محمد(صلی الله علیه و آله) وعده میدهد: إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ»؛ اگر خدا را یاری کنید، او نیز شما را یاری خواهد کرد و گامهایتان را استوار میدارد. یاری خدا، در گرو پیروی از راه او در اقتصاد و اخلاق هم هست. ما اگر سبک زندگی اسلامی را با جدیت، برنامه و نیت خالصانه دنبال کنیم، نه تنها از فقر و تنگنا نمیهراسیم، بلکه مسیر پیشرفت، عزت و استقلال را با صلابت طی خواهیم کرد؛ حتی در دشوارترین دورانها. این، وعده خداوند به مؤمنان است، وعدهای که در تاریخ بارها تحقق یافته و امروز نیز در دسترس ماست، اگر بخواهیم.
%20(1).jpg)
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
