قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا - فصل 1؛ ماده 4: سواد هوش مصنوعی

ماده 4: سواد هوش مصنوعی

ارائه‌دهندگان و مستقرکنندگان سیستم‌های هوش مصنوعی باید اقدامات لازم را اتخاذ کنند تا در حد توان خود، سطح کافی از سواد هوش مصنوعی کارکنان خود و سایر اشخاصی که با عملیات و استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی به نمایندگی از آن‌ها سروکار دارند، تضمین شود؛ با در نظر گرفتن دانش فنی، تجربه، آموزش و تحصیلات آن‌ها و زمینه‌ای که سیستم‌های هوش مصنوعی در آن استفاده می‌شوند، و با توجه به اشخاص یا گروه‌های اشخاصی که سیستم‌های هوش مصنوعی بر روی آن‌ها به کار گرفته می‌شود.

مقاله قبلی: قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا - فصل 1؛ ماده 3: «مفاهیم»

برای اطلاعات بیشتر این مقاله درباره سواد هوش مصنوعی در اروپا را بخوانید:

در سال ۲۰۲۵، هوش مصنوعی (AI) به سرعت به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره، اقتصاد و حکومت‌داری در اروپا تبدیل شده است. با اجرای قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا (EU AI Act)، که از ۱ اوت ۲۰۲۴ لازم‌الاجرا شد و بخش‌هایی از آن از فوریه ۲۰۲۵ اعمال گردید، تمرکز ویژه‌ای بر "سواد هوش مصنوعی" (AI Literacy) قرار گرفته است. این مفهوم نه تنها به معنای توانایی فنی استفاده از ابزارهای AI است، بلکه شامل درک عمیق‌تر از ریسک‌ها، مزایا و پیامدهای اخلاقی آن می‌شود. ماده ۴ این قانون، که از ۲ فوریه ۲۰۲۵ اجرایی شد، سازمان‌ها را ملزم می‌کند تا سطح کافی سواد AI را برای کارکنان و شرکای خود تضمین کنند. در این مقاله، به بررسی تعریف، الزامات قانونی، ابتکارات اخیر و چالش‌های پیش رو در زمینه سواد AI در اروپا می‌پردازیم، با تکیه بر گزارش‌های رسمی و تجربیات عملی.
 

تعریف سواد هوش مصنوعی

سواد هوش مصنوعی به عنوان "مهارت‌ها، دانش و درک لازم برای استفاده آگاهانه و توسعه سیستم‌های AI، و آگاهی از ریسک‌ها و فرصت‌های ایجادشده توسط AI" تعریف می‌شود. این مفهوم فراتر از مهارت‌های فنی اولیه مانند کار با ابزارهایی چون ChatGPT می‌رود و شامل تفکر انتقادی، ارزیابی偏ش‌ها (biases)، و درک تأثیرات اجتماعی AI بر حوزه‌هایی مانند آموزش، بهداشت و استخدام است. در زمینه اروپایی، سواد AI به عنوان یک مهارت مدنی ضروری برای مشارکت دموکراتیک شناخته می‌شود، که توسط مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) نیز تأیید شده است. بدون این سواد، افراد در معرض خطراتی مانند اطلاعات غلط، تصمیم‌گیری‌های ناعادلانه الگوریتمی و سوءاستفاده از داده‌های شخصی قرار می‌گیرند.

الزامات قانون EU AI Act

قانون AI Act، اولین مقررات جامع جهانی برای AI، سازمان‌های ارائه‌دهنده (providers) و مستقرکننده (deployers) سیستم‌های AI را ملزم می‌کند تا اقدامات لازم را برای تضمین سطح کافی سواد AI کارکنان خود و اشخاص ثالثی که با این سیستم‌ها سروکار دارند، اتخاذ کنند. این الزام برای تمام سیستم‌های AI، صرف‌نظر از سطح ریسک (از ممنوعه تا کم‌ریسک)، اعمال می‌شود و باید با توجه به دانش فنی، تجربه، آموزش و زمینه استفاده از AI سفارشی‌سازی شود.

به عنوان مثال، افرادی که در توسعه مدل‌های AI یا نظارت انسانی بر آن‌ها نقش دارند، باید سطح بالاتری از سواد داشته باشند. سازمان‌ها موظف به ثبت و مستندسازی این اقدامات هستند، هرچند گواهی خارجی الزامی نیست. عدم رعایت می‌تواند بر شدت جریمه‌های دیگر تأثیر بگذارد، هرچند جریمه خاصی برای این ماده پیش‌بینی نشده است. اجرای کامل این الزامات از ۳ اوت ۲۰۲۶ آغاز می‌شود، اما تعهدات فعلی از فوریه ۲۰۲۵ برقرار است.
 

راهنمایی‌های کمیسیون اروپا

در ۷ مه ۲۰۲۵، کمیسیون اروپا سؤال و جواب (Q&A) جامعی در مورد الزامات سواد AI منتشر کرد که راهنمایی‌های عملی ارائه می‌دهد. بر اساس این سند، سازمان‌ها باید برنامه تطبیقی سواد AI را توسعه دهند که شامل درک عمومی از AI (مانند "AI چیست؟ چگونه کار می‌کند؟")، نقش سازمان، ریسک‌ها (مانند توهم‌زایی در AI generative) و حقوق قانونی باشد. آموزش‌های مکرر و خاص الزامی است و ارجاع ساده به دستورالعمل‌های همراه AI کافی نیست. کمیسیون تأکید کرده که این الزامات توسط ناظران مستقیم اجرا نمی‌شوند، اما می‌تواند در دعاوی خصوصی مؤثر باشد.

علاوه بر این، در ۲۶ اوت ۲۰۲۵، چارچوب پیش‌نویس سواد AI برای آموزش ابتدایی و متوسطه توسط کمیسیون اروپا، در همکاری با OECD، رونمایی شد. این چارچوب شامل ۲۲ شایستگی در چهار حوزه اصلی است: تعامل با AI، خلق با AI، مدیریت AI و طراحی AI. هدف آن تجهیز جوانان به دانش، مهارت‌ها و نگرش‌های لازم برای تعامل انتقادی با AI است، با تمرکز بر جنبه‌های اخلاقی و اجتماعی. مشورت‌های ذی‌نفعان تا ۲۰۲۶ ادامه دارد و با برنامه اقدام آموزش دیجیتال اتحادیه اروپا همخوانی دارد.
 

ابتکارات و برنامه‌های آموزشی

اروپا شاهد رشد ابتکارات آموزشی برای حمایت از سواد AI است. ابتکار EIT Deep Tech Talent، بیش از ۲۰۰ دوره آموزشی ارائه می‌دهد که ۳۷ درصد آن‌ها بر AI و یادگیری ماشین تمرکز دارند. این پلتفرم از ابزارهای تطبیقی AI برای پیشنهاد دوره‌ها استفاده می‌کند و به کارجویان، دانشجویان و کارکنان شرکت‌ها کمک می‌کند تا مهارت‌های لازم را کسب کنند. همچنین، رادار فناوری (Tech Radar) این ابتکار، ۳۵ فناوری عمیق را با موارد استفاده واقعی و دوره‌های مرتبط پوشش می‌دهد.

پروژه AI for Electoral Actors توسط International IDEA نیز درس‌های ارزشمندی ارائه می‌دهد، مانند تأکید بر جنبه‌های حقوق بشری و اخلاقی در آموزش‌ها، و اجتناب از تمرکز صرف بر مسائل فنی. این پروژه نشان می‌دهد که برنامه‌های مداوم و ساخت‌یافته، با همکاری جامعه مدنی، می‌تواند ریسک‌های AI در حوزه‌های حساس مانند انتخابات را کاهش دهد. علاوه بر این، مجمع جهانی اقتصاد در ژوئیه ۲۰۲۵ بر نقش سواد AI در تحول مسئولانه تأکید کرد، که نوآوری ایمن و فراگیر را ترویج می‌دهد.
 

چالش‌ها و درس‌های آموخته‌شده

علی‌رغم پیشرفت‌ها، چالش‌هایی مانند شکاف دانشی در میان کارکنان غیرفنی، هزینه‌های آموزشی و نیاز به به‌روزرسانی مداوم برنامه‌ها وجود دارد. درس‌های کلیدی از IDEA شامل اجتناب از دام‌هایی مانند نادیده گرفتن ریسک‌های انسانی، عدم ارزیابی مناسب ابزارهای AI و عدم همکاری بین‌بخشی است. سازمان‌ها باید از ابتدا استراتژی‌های کاهش ریسک را اتخاذ کنند و آموزش‌ها را به عنوان دفاع اصلی در برابر تهدیدات AI ببینند.


نتیجه‌گیری
سواد هوش مصنوعی در اروپا، به ویژه با اجرای EU AI Act، از یک مفهوم اختیاری به الزامی قانونی تبدیل شده است. با ابتکاراتی مانند چارچوب آموزشی کمیسیون و برنامه‌های EIT، قاره آماده است تا شهروندانی آگاه و مسئول پرورش دهد که بتوانند از مزایای AI بهره ببرند بدون قربانی شدن ریسک‌های آن. در نهایت، سرمایه‌گذاری بر سواد AI نه تنها با مقررات همخوانی دارد، بلکه پایه‌ای برای نوآوری اخلاقی و دموکراسی دیجیتال پایدار فراهم می‌کند. برای اطلاعات بیشتر، به منابع رسمی کمیسیون اروپا مراجعه کنید.

منبع: تهیه شده در واحد فناوری های نوین راسخون