پیش از ظهور شبکههای اجتماعی، مردم اخبار را عمدتاً از منابع رسمی و مطبوعاتی پیگیری میکردند. این منابع ملزم به رعایت پروتکلهای مشخصی بودند تا از صحت اخبار اطمینان حاصل کنند. اما اینترنت، راههای بسیار متنوعتری برای تولید، انتشار و مصرف محتوای خبری در اختیار مردم گذاشته است.
امروزه اکثر کاربران ترجیح میدهند اخبار را مستقیماً از طریق شبکههای اجتماعی دریافت کنند. سازوکار و الگوریتمهای این پلتفرمها، انتشار اخبار جعلی را بسیار تسهیل میکنند. بنابراین، ارزیابی و تشخیص اعتبار مطالبی که در این فضا میخوانید، گام مهمی در جلوگیری از گسترش اخبار جعلی به شمار میآید.
خبر جعلی چیست؟
اخبار جعلی به اطلاعات نادرست یا گمراه کنندهای اطلاق میشود که در قالب اخبار معتبر ارائه میگردد. این پدیده که سابقهای تاریخی دارد و اصطلاح آن به دهه ۱۸۹۰ میلادی بازمیگردد، عمدتاً در دو قالب ظاهر میشود: نخست، مطالبی که با قصد قبلی و برای گمراه سازی تولید میشوند و دوم، مقالاتی که هرچند حاوی بخشهایی واقعی هستند، اما در کلیت خود به دلیل بیدقتی، راستیآزمایی ناکافی یا بزرگنمایی، گمراه کننده میباشند.این پدیده در سالهای اخیر و به ویژه با گسترش فضای مجازی، ابعاد نگران کنندهای یافته است. اخبار جعلی امروزه به ابزاری قدرتمند برای دستکاری افکار عمومی، تأثیرگذاری بر بازارهای مالی، تحریک احساسات اجتماعی و حتی تأثیرگذاری بر روندهای سیاسی و ژئوپلیتیکی تبدیل شده است.
در شرایط کنونی، شاهد آن هستیم که شبکههای معاند با اهداف مشخصی از این ابزار برای ایجاد آشوب و بیثباتی استفاده میکنند. از این رو، برای حفظ آرامش فردی و اجتماعی، ضروری است که شهروندان اخبار را منحصراً از منابع معتبر و قابل اطمینان پیگیری نمایند و با تقویت سواد رسانهای، از انتشار ناخواسته اینگونه اخبار جلوگیری کنند.
انواع اخبار جعلی
بر اساس تعریف سایت کاسپرسکی، اخبار جعلی در قالبهای مختلفی تولید و از طریق رسانههای جعلی منتشر میشوند که مهمترین آن ها عبارتند از:
کلیک بیت (کلیک طعمه)
این نوع اخبار با استفاده از عناوین جذاب و اغلب گمراه کننده، طراحی شدهاند تا حداکثر کلیک و بازدید را جذب کنند. هدف اصلی از تولید این محتوا، افزایش درآمد تبلیغاتی از طریق جلب توجه کاربران است.
پروپاگاندا
این دسته شامل اخبار و محتوای کاملاً نادرست یا تحریف شدهای است که با هدف ترویج برنامهها، اندیشههای سیاسی یا دیدگاههای مغرضانه تولید میشوند و قصد دارند مخاطبان را به طور سیستماتیک گمراه کنند.
روزنامه نگاری بیکیفیت
در این حالت، عدم اختصاص زمان کافی برای بررسی و راستیآزمایی حقایق پیش از انتشار، منجر به تبدیل اشتباهات غیرعمدی به اخبار جعلی میشود.
عناوین گمراه کننده
گاهی محتوای خبر صحیح است، اما از عناوین اغراقآمیز یا گمراه کنندهای استفاده میشود که خوانندگان را به کلیک بر روی مطلب ترغیب میکند. این عمل میتواند به انتشار اخبار جعلی منجر شود.
طنز یا نقیضه
محتوای طنز یا نقیضه، با هدف سرگرمی و بدون قصد فریب مخاطب تولید میشود. این نوع محتوا با بهره گیری از ابزارهایی چون طعنه، کنایه و اغراق، به شوخی با رویدادها یا شخصیتهای مشهور میپردازد. از جمله نمونههای شاخص این حوزه میتوان به وب سایتهای "The Onion" و "The Daily Mash" اشاره کرد که با رویکردی طنزآمیز به بازتاب رویدادها میپردازند.
تمایز مفهومی و چالشهای تعریف
در سالهای اخیر، شاهد استفاده سیاستمداران از اصطلاح «اخبار جعلی» برای رد روایتهای مخالف - حتی در موارد مستند و تأیید شده - بودهایم. این مسئله موجب شده تا تعریف دقیق این مفهوم با چالش مواجه شود. در سال ۲۰۱۸، دولت بریتانیا با استناد به عدم شفافیت تعریف این اصطلاح، استفاده از آن را در اسناد رسمی ممنوع اعلام کرد و به جای آن استفاده از دو مفهوم زیر را پیشنهاد نمود:
- اطلاعات گمراه کننده :(Disinformation) به محتوای ساختگی و عمداً تحریفشدهای اطلاق میشود که با اهداف سیاسی یا مالی طراحی و منتشر میگردد.
- اطلاعات نادرست :(Misinformation) به محتوای نادرستی اشاره دارد که بدون قصد قبلی و به صورت غیرعمدی انتشار مییابد.
مکانیسم عملکرد اخبار جعلی
اخبار جعلی عمدتاً از طریق وب سایتهای خبری جعلی منتشر میشوند که با تقلید از منابع معتبر، در پی کسب اعتبار هستند. پژوهشها نشان میدهد رسانههای اجتماعی، اطلاعات نادرست را سریعتر از اخبار واقعی منتشر میکنند. سرعت گسترش این اخبار ناشی از طراحی حساب شده آنها برای جلب توجه و تحریک احساسات کاربران است؛ به همین دلیل غالباً محتوایی عجیب و هیجان برانگیز ارائه میدهند که خشم یا ترس خوانندگان را برمیانگیزد.بر اساس گزارش کاسپرسکی، رباتهای رسانههای اجتماعی نقش مهمی در انتشار اخبار جعلی ایفا میکنند. این پلتفرمها بدون ارزیابی اعتبار منابع، به تولید و انتشار محتوا میپردازند. رباتها قادرند حسابهای کاربری جعلی ایجاد کرده، به سرعت دنبال کننده جمعآوری کنند و به انتشار اخبار نادرست بپردازند. این حسابها به طور خاص با هدف انتشار محتوای گمراه کننده طراحی شدهاند.
یکی از پیشرفتهترین اشکال اخبار جعلی،«دیپ فیک» (Deepfakes) است. این ویدئوهای جعلی با بهره گیری از نرمافزارهای دیجیتال، یادگیری ماشین و فناوری جایگزینی چهره تولید میشوند. در این ویدئوها، تصاویر مختلف ترکیب میشوند تا رویدادها یا اقداماتی را به نمایش بگذارند که هرگز رخ ندادهاند. نتایج این فناوری میتواند بسیار متقاعد کننده باشد و تشخیص واقعیت از جعل را برای مخاطب به چالشی جدی تبدیل کند.
نمونههای برجسته از اخبار جعلی
در ادامه، موارد عینی از اخبار جعلی ارائه میشود که به درک بهتر این پدیده و تقویت توانایی تشخیص آن کمک مینماید:
همهگیری کرونا و شایعه ارتباط 5G
در طول بحران کرونا، شایعهای گسترده در شبکههای اجتماعی مطرح شد که فناوری 5Gرا به شیوع ویروس مرتبط میدانست. ادعاهای غیرعلمی مبنی بر تضعیف سیستم ایمنی بدن توسط امواج 5G و انتقال ویروس از این طریق، بارها توسط مراجع علمی و نهادهای رسمی رد شد، اما همچنان به طور وسیعی در فضای مجازی منتشر گردید.
انتخابات ریاست جمهوری آمریکا) ۲۰۱۶)
در جریان این انتخابات، تحلیلها نشان داد که بخش قابل توجهی از اخبار جعلی توسط نوجوانان در مقدونیه تولید شده است. آنان دریافتند که هرچه محتوای جانبدارانهتر و اغراقآمیزتری تولید کنند، میزان کلیک و اشتراکگذاری افزایش یافته و در نتیجه درآمد بیشتری کسب میکنند.
بمبگذاری ماراتن بوستون)۲۰۱۳)
پس از این حادثه، نظریههای توطئه متعددی مبنی بر طراحی عملیات «پرچم دروغین» توسط دولت آمریکا در فضای مجازی منتشر شد. این ادعاها که هدف آن ها انحراف اذهان عمومی و نسبت دادن حوادث به گروههای خاص بود، نمونهای از سوءاستفاده از رویدادهای تروریستی برای اهداف سیاسی محسوب میشود.
طنزپردازی درباره کیم جونگ اون
وبسایت طنز The Onion در سال ۲۰۱۲، مقالهای طنزآمیز درباره انتخاب کیم جونگ اون به عنوان «جذابترین مرد زنده» منتشر کرد. جالب آنکه برخی رسانههای جدی از جمله نشریات چینی، این مطلب را بدون درنظرگرفتن جنبه طنز آن، به عنوان خبر واقعی منتشر نمودند. این مورد بر اهمیت توجه به بافت و منبع محتوا در تشخیص اخبار جعلی تأکید دارد.این نمونهها نشان میدهند که اخبار جعلی در موضوعات مختلف و با اهداف گوناگون - از سرگرمی تا اهداف سیاسی - تولید میشوند. تشخیص به موقع این اخبار مستلزم توجه به منبع، انگیزه انتشار، پشتوانه علمی و تناقضهای درونی محتوا است.
مخاطرات اخبار جعلی
دستیابی به اطلاعات معتبر و تشخیص اخبار واقعی از جعلی، به دلایل متعددی از اهمیت حیاتی برخوردار است. از جمله مهم ترین تهدیدات ناشی از اخبار جعلی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
ایجاد سردرگمی و تحریف ادراک عمومی
عدم توانایی در تمایز بین اخبار واقعی و جعلی، منجر به شکلگیری درک نادرست از مسائل اجتماعی و سیاسی میشود.
تضعیف اعتماد عمومی به رسانهها
شیوع اخبار جعلی میتواند به بیاعتمادی عمومی نسبت به کلیه منابع خبری - حتی رسانههای معتبر - بینجامد.
تهدید سلامت جامعه
انتشار اطلاعات نادرست در حوزه پزشکی (مانند درمانهای کاذب یا شایعات مرتبط با بیماریهایی مانند کووید-۱۹) ممکن است منجر به تصمیمگیریهای خطرناک برای سلامتی افراد شود.
تشدید اختلافات اجتماعی
بسیاری از اخبار جعلی با هدف دامن زدن به تنشهای اجتماعی تولید میشوند. ترویج «واقعیتهای» متضاد در بین گروههای مختلف، موجب قطبیشدن بیشتر جامعه و حتی تأثیرگذاری بر نتایج انتخابات میگردد.
آسیب به نظام آموزشی
استفاده ناخواسته از منابع اطلاعاتی نادرست در تکالیف دانشگاهی، میتواند به افت کیفیت پژوهشها و کاهش نمرات دانشجویان منجر شود.این تهدیدات نشان میدهند که مبارزه با اخبار جعلی تنها به حوزه رسانه محدود نبوده و تأثیرات مستقیمی بر امنیت ملی، سلامت عمومی، انسجام اجتماعی و کیفیت آموزش دارد.
راهکارهای شناسایی اخبار جعلی
برای تشخیص اخبار جعلی در شبکههای اجتماعی و جلوگیری از انتشار ناخواسته آن، این راهکارها توصیه میشوند:
ارزیابی منبع خبر
روش شناسایی وبسایتهای جعلی از طریق آدرس و بخش «درباره ما»برای تشخیص اخبار جعلی، بررسی دقیق آدرس وبسایت و بخش «درباره ما» ضروری است:
بررسی آدرس وبسایت
- وبسایتهای جعلی اغلب از املای غیرمعمول و دامنههای غیرمتداول استفاده میکنند
- نمونه بارز: abcnews.com.co که با تقلید از ABC News معتبر، اخبار جعلی منتشر میکرد
تحلیل بخش «درباره ما»
- WTOE 5 News: خود را به صراحت «وبسایت خبری فانتزی» معرفی میکند
- :Boston Tribune تنها یک آدرس جیمیل ارائه داده و پیشینه نامشخصی دارد
- WhatDoesItMean.com: با ادعای تمرکز بر «نظم نوین جهانی و تئوری توطئه»، ماهیت خود را فاش میسازد
-
استفاده از منابع معتبر راستیآزمایی - مؤسسه Snopes فهرست جامعی از وبسایتهای جعلی ارائه داده است
- بررسی این فهرست به شناسایی سریع منابع غیرقابل اعتماد کمک میکند
بررسی سوابق نویسنده
- تحقیق درباره پیشینه و تخصص نویسنده
- توجه به ادعاهای غیرمستند (مانند مورد جیمی راسلینگ که ادعای دریافت جوایز معتبر بدون مدرک داشت)
- بررسی یکپارچی اطلاعات (استفاده از عکس یکسان برای افراد مختلف)
بررسی منابع دیگر
- جستجوی موازی خبر در رسانههای معتبر
- توجه به استنادهای علمی و منابع قابل بررسی
- استفاده از موتورهای جستجو و ابزارهای هوش مصنوعی برای راستیآزمایی
حفظ ذهنیت انتقادی
- کنترل واکنشهای احساسی در برابر محتوای جنجالی
- پرسشگری درباره اهداف تولید محتوا
- بررسی نشانههای رسمی بودن حسابها (مانند تیک آبی)
- گزارشدهی محتوای مشکوک در پلتفرمهای اجتماعی
واکاوی ادعاهای مطرح شده
- توجه به وجود دادههای آماری و نقل قولهای کارشناسی
- بررسی تاریخ انتشار و اعتبار زمانی محتوا
- احتیاط در بازنشر محتوای قدیمی
دقت در بخش نظرات
- هوشیاری نسبت به لینکها و نظرات مشکوک
- شناسایی فعالیت رباتها در بخش نظرات
غلبه بر تعصبات شخصی
- آگاهی از سوگیریهای ذهنی
- مطالعه منابع اطلاعاتی متنوع
- هوشیاری در برابر الگوریتمهای شخصیسازی محتوا
تشخیص محتوای طنز
- بررسی سابقه وبسایت در تولید محتوای طنز
- توجه به نشانههای طنز در محتوا
بررسی تصاویر
- شناسایی علائم دستکاری دیجیتال
- استفاده از جستوجوی معکوس تصویر
- توجه به زمینه استفاده از تصاویر معتبر
استفاده از پایگاههای راستیآزمایی
- بهرهگیری از سایتهای تخصصی (Snopes, PolitiFact, Fact Check)
- توجه به بخشهای راستیآزمایی رسانههای معتبر
-
اقدامات عملی - انتشار مسئولانه اطلاعات
- آموزش مستمر مهارتهای سواد رسانهای
- مشارکت جمعی در مقابله با اطلاعات نادرست
این راهکارها به صورت زنجیرهای و مکمل یکدیگر عمل میکنند. اجرای نظاممند این موارد، سدی مؤثر در برابر گسترش اخبار جعلی ایجاد خواهد کرد.
نتیجهگیری
اخبار جعلی به عنوان تهدیدی جدی در عصر دیجیتال، نه تنها اعتماد عمومی به رسانهها را تضعیف میکند، بلکه بر تصمیمگیریهای فردی و جمعی نیز تأثیر منفی میگذارد. مقابله با این پدیده نیازمند هوشیاری، تفکر انتقادی و مسئولیتپذیری هر یک از کاربران فضای مجازی است.
با به کارگیری راهکارهای عملی همچون بررسی دقیق منابع، راستیآزمایی اطلاعات با استفاده از ابزارهای معتبر و پرهیز از اشتراکگذاری شتابزده محتوا، هر فرد میتواند سهم مؤثری در کاهش گسترش اطلاعات نادرست ایفا کند. به خاطر داشته باشید در جهانی که با دادههای متناقض و محتوای گمراهکننده احاطه شده، آگاهی و دقت، کلید حفظ سلامت فضای اطلاعاتی جامعه است.
همگان در قبال ایجاد محیطی امن و قابل اعتماد در فضای مجازی مسئول هستیم. با عمل کردن به این اصول، نه تنها از خود در برابر اخبار کذب محافظت میکنیم، بلکه در ساختن جامعهای آگاهتر و مقاومتر در برابر تهدیدات اطلاعاتی مشارکت مینماییم.
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
