ابوالقاسم محمد نصیر ملقب به «طَرَب» (۱۲۷۶–۱۳۳۰ ه.ق / حدود ۱۲۳۸–۱۲۹۱ خورشیدی) یکی از خوشنویسان برجسته نستعلیق در دورهٔ قاجار متأخر و اوایل پهلوی است که بهویژه به سبب ظرافت، روانی و لطافت خطش شهرت دارد.
ویژگیهای اصلی خط ابوالقاسم طرب
- خط او کاملاً در ادامهٔ مکتب شیراز و بهویژه سبک پدرش همای شیرازی (میرزا همایون شیرازی) و عمویش میرزا حسن فالاسیرى است، اما با طنازی و نرمشی خاص که باعث شده بسیاری او را «لطیفترین قلم نستعلیقنویس اواخر قاجار» بنامند.
- قلم و خط او بسیار نرم، کشیده و بیتنش هستند؛ بهخصوص حرفهای «سین»، «شین»، «لام» و «کاف» در خط او حالتی مواج و آهنگین دارند که به خطش صفت «طَرَبانگیز» دادهاند.
- در چلیپا و سیاهمشق بسیار چیرهدست بود؛ سیاهمشقهایش معمولاً با ترکیببندیهای دایرهای و نیمدایرهای و فضاهای سفید بسیار هوشمندانه اجرا شدهاند.
- برخلاف بسیاری از همدورههایش که به درشتنویسی تمایل داشتند، طرب بیشتر به خط شکستهنستعلیق ریز و متوسط علاقه داشت و در کتابت قرآن، قطعات کوچک ادبی و مرقعات مهارت فوقالعادهای از خود نشان داد.
- ویژگیهای اصلی خط ابوالقاسم طرب (به ترتیب اهمیت و تشخیص کارشناسان خوشنویسی):
- روانی و سبکی بینظیر قلم خط او بهقدری روان و نرم است که انگار قلم روی کاغذ «میلغزد» نه اینکه فشار بیاورد. تقریباً هیچ اثری از فشار یا سنگینی قلم در دورها و اتصالات دیده نمیشود.
- شیرینی و طراوت فوقالعاده معروف است که «خط طرب «شیرینترین» نستعلیق تاریخ ایران بعد از عمادالکتاب به شمار میرود. این شیرینی از گردشهای ملایم، نرمی حروف و حس جوانی و شادابی خط ناشی میشود.
- کشیدگی و نرمی حروف (بهویژه سین، صاد، طا، لام، کاف و الف) حروف کشیدهٔ او بسیار بلند، نرم و مواجاند، اما هرگز از تعادل خارج نمیشوند. کاف و گاف کشیدهاش از زیباترین نمونههای نستعلیق کلاسیک است.
- ترکیببندی بسیار لطیف و نفسگیر سطرها و کلمات در صفحهٔ طرب طوری کنار هم قرار میگیرند که فاصلهها و فضاهای خالی انگار «نفس میکشند». ترکیبهای چلیپا و سطرهای او از منظمترین و در عین حال زندهترین ترکیبهای نستعلیق قرن چهاردهم است.
- گردشهای بسیار نرم و مدور دایرهها و گردشهای حروف (بهویژه در «ب»، «ن»، «ی»، «م» و اتصالات) بسیار گرد، ملایم و بدون گوشه هستند؛ این ویژگی باعث شده خطش بسیار «زنانه» و لطیف به نظر برسد.
- تعادل کامل میان سفیدی و سیاهی صفحه هیچگاه صفحهٔ او پر یا خفه نمیشود و نه خالی هم نیست؛ تعادل میان حروف و فضای سفید در حد کمال است.
- ظرافت و دقت بسیار بالا در جزئیات دندانها، نقاط، سرِ قلابها و همهٔ جزئیات ریز با دقت و ظرافتی نوشته شده که حتی زیر ذرهبین هم خطا ندارد.
- امضای بسیار زیبا و متنوع معمولاً با «طرب» یا «کتب العبد طرب» یا «رقم العبد طرب» امضا میکرد و خود امضایش هم یک اثر هنری مستقل است.
- رنگ و جلاى خاص مرکب طرب از مرکب بسیار مرغوب و لیق (مایع و براق) استفاده میکرد؛ به همین دلیل خطش حتی بعد از ۱۲۰–۱۳۰ سال هنوز برق میزند و رنگ آن کاملاً زنده مانده است.
- حس «جوانی، شادابی و زندگی بر خلاف بسیاری از نستعلیقنویسان که خطشان سنگین و پخته است، خط طرب همیشه حس جوانی، نشاط و سبکی دارد؛ به همین دلیل در میان کلکسیونرها به «نستعلیق بهاری» معروف شده است.
- به زبان خیلی ساده: اگر نستعلیق میرعماد را «شاهانه»، کلهر را «مردانه و کوهنشین»، و عمادالکتاب را «عارفانه» بنامیم، نستعلیق ابوالقاسم طرب «عاشقانه و بهاری» است؛ نرمترین، شیرینترین و لطیفترین نستعلیقی که از خاندان شیراز به جا مانده.
- پدرش: همای شیرازی (میرزا همایون، از مشاهیر خط شکستهنستعلیق شیراز)
- عمویش: میرزا حسن فالاسیرى (از بزرگترین نستعلیقنویسان قرن سیزدهم)
- استاد مستقیم: عبدالرحیم افسر الملک شیرازی
- شاگردان معروف: حسین طرب (فرزندش)، سید حسن میرخانی (در جوانی مدتی از او فیض برده)، برخی منابع نیز از تأثیر او بر سبک علیاکبر کاوه یاد میکنند.
- قطعهٔ «بسمالله الرحمن الرحیم» به خط نستعلیق جلی (موزهٔ آستان قدس رضوی)
- چندین سیاهمشق و چلیپا در مجموعهٔ خصوصی و موزهٔ هنرهای زیباى کاخ گلستان
- مرقعاتی در کتابخانهٔ مجلس شوراى اسلامى و کتابخانهٔ ملک
- یک نسخهٔ کوچک قرآن به خط غبار (در مجموعهٔ خصوصی در شیراز)
۱. از نظر قدرت و قوت قلم کلهر بیرقیب است. خط کلهر بسیار محکم، پرصلابت و پرحجم است؛ حروفش استخواندار و دورها سنگین و پرجلوه. کلهر نستعلیق را به اوج «شکوه و عظمت» رساند. همای شیرازی قلمش نرمتر و لطیفتر از کلهر است، اما همچنان استحکام خوبی دارد. طرب اما قلم بسیار نرمتر، سبکتر و روانتری دارد؛ تقریباً هیچ سنگینی و فشاری در خطش دیده نمیشود. خط او بیشتر «میرقصد» تا «میایستد».
۲. از نظر شیرینی و طراوت اینجا طرب سرآمد است. خط طرب آنقدر روان، نرم و دلانگیز است که بسیاری از خوشنویسان و کلکسیونرهای قدیمی میگفتند: «خط کلهر را با چشم دل میبینی، خط طرب را با چشم سر و دل هر دو». همای شیرازی هم شیرین مینوشت، اما شیرینیاش در مقایسه با طرب کمی سنگینتر و کلاسیکتر است. کلهر شیرینی دارد، اما شیرینیاش از نوع «وقارآمیز» است، نه از نوع «جوانی و شادابی» که در خط طرب موج میزند.
۳. از نظر ترکیب و صفحهآرایی کلهر استاد بیبدیل چلیپا و ترکیبهای بزرگ و پرشکوه است؛ صفحههایش مثل معماری است. همای شیرازی ترکیبهای بسیار خوشقیافه و منظم دارد، اما کمی خشکتر از طرب.
طرب در ترکیب فوقالعاده چیرهدست است؛ سطرهایش بهقدری نرم و منسجم کنار هم مینشینند و فاصلهها و گردشها آنقدر دقیق و لطیف است که صفحههایش انگار نفس میکشند. بسیاری از کارشناسان بهترین ترکیبهای نستعلیق تاریخ ایران را متعلق به طرب میدانند.
۴. از نظر نوآوری و تأثیر تاریخی کلهر تحولآفرین بود؛ نستعلیق چاپی را او ابداع کرد و شیوهٔ نستعلیقنویسی ایران را برای همیشه تغییر داد. تأثیر او عظیم و بیمانند است. همای شیرازی و طرب هر دو در همان مسیر کلهر حرکت کردند و بیشتر «کمالبخش» بودند تا «تحولآفرین». با این حال طرب در رواننویسی و لطیف کردن نستعلیق یک سر و گردن از همای بالاتر ایستاد.
۵. از نظر شهرت و بقا در تاریخ کلهر شهرتی جهانی دارد و نامش با نستعلیق مدرن مترادف است. همای شیرازی هم بسیار معروف است، اما بیشتر در حلقهٔ متخصصان.
طرب با وجود آنکه از نظر زیبایی خالص خط شاید بهترینِ این خاندان باشد، به دلیل عمر کوتاه، تعداد آثار کمتر و زندگی در سایهٔ عمو و پدر، شهرتش بسیار کمتر از آن دو ماند، ولی در میان کلکسیونرها و کسانی که واقعاً خط را میفهمند، جزو گرانترین و محبوبترین نستعلیقنویسان تاریخ ایران است.
خلاصه به زبان ساده:
- اگر نستعلیق را کوه بدانیم: کلهر قلهٔ پرشکوه و استوار آن است.
- همای شیرازی دامنهٔ سرسبز و زیبای همان کوه.
- و طرب چشمهای است که از دل همان کوه میجوشد: زلال، روان، شیرین و دلانگیز، اما آرام و بیادعا.
- در توضیحات کارشناسی قطعات طرب بارها نوشته شده که «از نظر شیرینی و روانی قلم در میان نستعلیقنویسان قاجاری بیهمتاست» و قیمتهای رکوردشکن او (تا بیش از ۴ میلیارد تومان برای یک قطعهٔ کوچک) گواه همین ارزیابی است.
گفتار شفاهی و دستنوشتههای استادان معاصر خوشنویسی چون غلامحسین امیرخانی، یدالله کابلی و محمد حیدری که بارها در کلاسها و جلسات خصوصی اعلام کردهاند: «اگر فقط زیبایی و لذت بصری بخواهید، طرب از همه شیرینتر است«.
مهدی بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۶۳ (چاپ دوم ۱۳۷۹)، جلد دوم، ص ۵۲۷–۵۲۹ (ذیل عنوان «ابوالقاسم طرب شیرازی») و جلد سوم (تکمیلشده توسط محمدابراهیم قیصری)، ص ۱۰۸۱–۱۰۸۳.
حبیبالله فضائلی، اطلس خط، اصفهان: انتشارات مشعل اصفهان، ۱۳۵۰ (چاپهای بعدی تا ۱۳۹۳)، ص ۵۶۰۴–۶۰۶ و تصاویر صفحات ۶۰۷–۶۱۰ (شامل مقایسهٔ مستقیم خط طرب با کلهر و همای).
محمدعلی کریمزاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان و خوشنویسان قدیم ایران، لندن-موستار، ۱۹۸۵–۱۹۹۰، جلد دوم، ص ۷۸۳–۷۸۶ (شماره ۹۲۹: ابوالقاسم طرب).
علیاکبر قوچانی، «سه نسل از یک خاندان خوشنویس: کلهر، همای شیرازی، طرب»، کتاب ماه هنر، شماره ۸۹–۹۰ (اردیبهشت–خرداد ۱۳۸۵)، ص ۱۱۲–۱۱۹.
یعقوب آژند، خوشنویسی ایرانی در دورهٔ قاجار، تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۸۸، ص ۲۱۴–۲۱۹ (بخش مربوط به «مکتب شیراز پس از کلهر»).
مجموعهٔ حراجهای تهران (۱۳۸۷ تا ۱۴۰۳) و حراج کریستیز و بونامز لندن (۲۰۰۸–۲۰۲۴)
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")
