اصفهان،شهرتکايا ومقابر

تخت فولاد،گنجينه ي علم وانديشه و هنر
خاک شد آن کس که دراين خاک زيست
خاک چه داند که دراين خاک چيست؟
مقدمه
شهرتاريخي اصفهان با پيشينه ي غني تاريخي و بارعظيم تمدني، از گذشته هاي دور مورد توجه بوده و به خصوص پس از ورود اسلام،درچندين مرحله از تاريخ، محل درخشش و تلألوي فرهنگ و انديشه ي هنر ايران اسلامي بوده است.اين شهر همچون گنجينه اي ارزشمند،ذخايرانساني فراواني را در درون خود پرورش داده که تلاش آنان در عرصه ي انديشه و هنرو ادب،اصفهان را به نصف جهان تبديل کرده است. مکتب هاي ادبي، هنري و فلسفي مهمي در اين شهر ظهور کرده اند و وجودي آثار و ابنيه ي فراواني با ظرافت و هنرمندي خاص از دوره هاي مختلف تاريخي دراين شهر،آن را به موزه اي بي بديل مبدل نموده است.
ازعناصرمهم و قابل توجه در بررسي فرهنگ و تاريخ اين شهر،مقابر و آرامگاه هاي بزرگان مي باشد که به عنوان بخشي ازبافت شهري،ارتباط تنگاتنگي با تاريخ و فرهنگ و هنراين سرزمين دارد.اين مقابر و آرامگاه ها برحسب نيازجامعه و فرهنگ و سنن تدفين،درهردوره اي به گونه اي خاص ايجاد مي شدند و در زمان حاضر اين اماکن با توجه به عناصر و شاخصه هاي فرهنگي فراواني که دارا هستند، مؤيد عظمت و شکوه فرهنگ و انديشه و هنر اين شهر مي باشند.
ازميان گورستان ها و مقابر متعددي که در محلات مختلف شهراصفهان از دير باز وجود داشته اند،مزارتخت فولاد از جايگاهي ويژه برخوردار است.

تخت فولاد در گذر تاريخ
 

اين گورستان در مساحتي نزديک به 75 هکتار درحاشيه ي جنوبي زاينده رود و در انتهاي يکي ازمحورهاي تاريخي شمالي_جنوبي اصفهان واقع شده است. قدمت اين گورستان برمبناي برخي شواهد و روايات به پيش ازاسلام مي رسد.ازآن جمله منطقه ي «لسان الارض» که متبرک ترين و قديمي ترين بخش اين گورستان به شمار مي آيد و به معناي زبان زمين مي باشد وهمچنين وجود قبري منسوب به يوشع نبي از انبياي بني اسراييل که قدمت آن به پيش از دو هزارسال مي رسد، مبين قدمت فراوان اين گورستان است.اما در خصوص آثار تاريخي به دست آمده از اين گورستان و قدمت آن بايد عنوان کرد که آجرهايي متعلق به عهد ديلمي و سلجوقي از تکيه ي لسأن الارض و بابارکن الدين و برخي تکاياي ديگربه دست آمده که نشانگر مورد توجه بودن اين منطقه درآن دوران است.
سنگ قبري مربوط به سال 567ه.ق. از اين گورستان به دست آمده که مشخص مي کند در قرن ششم هجري از اين منطقه به عنوان گورستان درحد محدود استفاده مي شده است.
بر مبناي شواهد و اطلاعات تاريخي، در قرون پنجم تا نهم هجري تخت فولاد يکي از جايگاه هاي برجسته ي عبادت و رياضت عرفا و صوفيه بوده و زوايا و خانقاه هايي هم وجود داشته و از جمله ي اين عرفا، عارف و صوفي بلند مرتبه، مسعودبن عبدالله بيضاوي معروف به بابارکن الدين مي باشد. اوج شهرت و اعتبار تخت فولاد مربوط به دوره ي صفويه است.اين دوران و تشکيل دولت صفويه، طليعه اي نوين در تاريخ ايران بود و تأثيرات عميقي برحيات معنوي و ارزش هاي فرهنگي جامعه ي ايراني، به ويژه اصفهان داشت و تخت فولاد هم به عنوان بخشي از بافت شهري در اين زمان مورد توجه خاص واقع گرديد.با توجه به محدود شدن گورستان هاي داخلي شهر و توسعه ي شهر اصفهان، اين منطقه به عنوان گورستان عمومي شهر انتخاب شد.ازطرفي با دفن بزرگان علمي و فلسفي و هنري دراين قبرستان و ايجاد تکايايي براي آن ها، توجه عام و خاص به اين منطقه بيش تر شد. از جمله تکيه ي ميرفندرسکي،درويش صادق، محمدعلي بيک ناظر، مقبره ي الله ورديخان، تکيه ي اردستاني و تکيه ي خوانساري، خاتون آبادي، فاضل سراب، ميرزا رفيعاي ناييني و... .
محدوده ي تخت فولاد در عصر شاه عباس دوم توسعه ي ويژه اي يافت و وي در راستاي توسعه ي شهراصفهان، پل حسن آباد ( خواجو)را به صورت کنوني تجديد نمود و در ادامه به بخش جنوبي پل توجه کرد و دستور احداث باغ ها و عماراتي را در اين منطقه داد؛همچون عمارت هفت دست ، باغ گلستان ،باغ کاج،قصرنمکدان و... . در ميان اين باغ ها خياباني را از پل خواجو به سوي جاده ي شيراز احداث کرد و باغ هايي در حاشيه ي اين جاده از پل تاريخي حسن آباد تا دروازه ي قديم تخت فولاد احداث کرد که به چهارباغ گبرآباد معروف شد.
محدوده ي تخت فولاد در زمان شاه سليمان به حد اعلاي رشد و وسعت خود رسيد و بنا بر گزارش منابع و شواهد تأريخي، در اين زمان 400 تکيه و خانقاه در تخت فولاد وجود داشت.
اما در دوره هاي بعدي، به ويژه در زمان هجوم افغان ها، و دوره هاي افشار و زند تخريب قسمت عمده ي تکاياي عهد صفوي و روند تخريب پس از آن را شاهد هستيم.
در دوره ي قاجار تعمير و احياي آثار صفوي را به دست افرادي چون محمدحسين خان صدراصفهاني و فرزندش امين الدوله شاهد هستيم،ولي در همين دوره تخريب بسياري ازبناها به دست ظل السلطان صورت مي گيرد.با اين همه، وجود افرادي فرهنگ دوست همچون ميرزا سليمان خان رکن الملک شيرازي که ابنيه ي جديدي در تخت فولاد احداث نمود و آرامگاه هايي بر سربزرگان بنا کرد،درحفظ و رونق تخت فولاد حائزاهميت است.
دردوره ي پهلوي با گسترش شهربه سوي جنوب و احداث محله هاي مسکوني بر روي زمين ها و مزارع کشاورزي و بقاياي باغ ها ي عمارات صفوي،چهره ي تخت فولاد تغيير فراوان کرد و خيابان فيض بر بقاياي چهارباغ احداث شد و با احداث خيابان سعادت آباد و فرودگاه دراين منطقه، تخريب و نابه ساماني در محدوده ي تخت فولاد ايجاد شد و از طرفي تبديل تکايا به آرامگاه ها و مقابرخصوصي تغيير زيادي در بافت سنتي و قديم تخت فولاد ايجاد کرد. در سال 1333 ه.ش.تعدادي ازابنيه ي تاريخي محدوده ي تخت فولاد درفهرست آثارملي قرار گرفت.با گسترش فضاي شهر و بافت مسکوني درمنطقه ي جنوب اصفهان و تبديل اين بخش به يکي ازمحورهاي فعال شهري و همچنين به منظوررعايت مسائل بهداشتي، گورستان جديد درحوزه ي شرق اصفهان درمسيرجاده ي اصفهان _يزد احداث و دفن اموات از سال 1363ه.ش. در تخت فولاد ممنوع گرديد و همين امر موجب گسستي جبران ناپذيربين مردم و تخت فولاد و تمام جاذبه هاي والاي معنوي آن گرديد. چرا که ديگر براي انديشه سازان و بزرگان علمي،عرفاني،هنري و ادبي اين سرزمين و تمام آناني که نام شان با عظمت و بزرگي اين سرزمين پيوند خورده است، شاهدي وجود ندارد؛و ازاين زمان به بعد تخت فولاد رونق خود را از دست داد.
ولي با توجه به جايگاه والاي فرهنگي و مذهبي و تاريخي اين بافت و توجه اهل علم فرهنگ به اين مجموعه،درسال 1373 ه.ش، مجموعه اي براي رسيدگي و احيا و جلوگيري ازتخريب آن وابسته به شهرداري اصفهان شکل گرفت و در راستاي حفظ و احيا و سامان دهي اين منطقه شروع به فعاليت نمود.
هم اکنون حدود پنجاه تکيه و بنا (کاروان سرا،آب انبار و..)در تخت فولاد با محدوده ي مشخص وجود دارد و بنا به آنچه از اقوال و نوشته ها برمي آيد، تعداد تکايا بسيارزياد بوده و نام برخي ازاين تکايا که از بين رفته اند،در منابع تاريخي وجود دارد که به طور مشخص سيزده تکيه وجود داشته است،ازجمله:تکيه ي درويش صادق، مقبره ي الله ورديخان ، بقعه ي محمدعلي بيک ناظر،تکيه ي مير معز صوفي و .. .

تخت فولاد،قطعه اي از افلاک بر خاک
 

ازديگرشاخصه هاي تخت فولاد جايگاه معنوي و عبادي اين منطقه است. وجود آرامگاه ها و مقابر بزرگان از دير باز تخت فولاد را به صورت خلوتي براي عبادت و تزکيه ي نفس درآورده بود و بزرگان توجهي خاص به حضور در اين گورستان داشته اند.مساجد متعددي که از دوره ي صفويه به بعد دراين گورستان ايجاد شد و آن جا را به صورت مکاني براي عبادت و نزديک شدن به خدا درآورد؛و تمام آنچه در اين قبرستان به چشم مي خورد (بناها و سنگ هاي مزار)، ساخته ي دست هنرمندان و معماران است و همه و همه نشان از اعتقادات ديني و انديشه ي معنوي مردمان اين سرزمين دارد. از اين رو تخت فولاد را مي توان تفرجگاهي معنوي برشمرد که حضور و سياحت در آن، علاوه بر آن که تاريخ و گذشته ي و مردمان اين سرزمين را حکايت مي کند، آرامش و امنيتي معنوي و روحاني در فرد ايجاد مي کند؛آن گونه که در گذشته هم چنين بوده و مردان بزرگي از همين خاک، افلاک را درنورديده اند.

تخت فولاد،جلوه گاه هنر و معماري
 

ازديگرابعاد مهم تخت فولاد،جايگاه آن در معرفي تاريخ هنرو معماري و فرهنگ وادب اين سرزمين مي باشد و وجود آثار و ابنيه ي معماري با سبک هاي متنوع در دوره هاي مختلف تاريخي همچون آرامگاه ها، مساجد،آب انبار،کاروان سرا و عناصري همچون سقاخانه،سنگاب و بادگيرکه با باور و انديشه ي ديني و ارزش هاي معنوي جامعه پيوند دارند،شاهدي ست براين ادعا.
وجود نمونه هاي زياد خطي و آثار بزرگان و استادان برجسته ي اين فن درتخت فولاد، نقش ها و نگاره هايي که بر روي بناها و الواح قبورجلوه مي نمايد،نهايت اوج هنر حجاري دربسياري از اين خطوط ونقوش را با اصالت تمام در سينه ي الواح و سنگ قبور جاودانه ساخته است. اشعار وابياتي با فلسفه ي باور و اعتقاد به معاد و فناپذيري دنيا و همچنين ماده ي تاريخ در تخت فولاد جلوه اي خاص دارد.
بنا برآنچه گفته شد، تخت فولاد يکي از شاخص ترين عناصر شهري با کاربري فرهنگي-مذهبي در شهراصفهان به شمار مي آيد و از قطب هاي مهم مذهبي و تاريخي کشورو جهان تشيع مي باشد.از اين رو،حوزه ي تخت فولاد به لحاظ ويژگي هاي خاص خود توانمنديهاي بالايي براي ارتقاي سطح فرهنگي و اجتماعي شهر و منطقه دارد. درهمين راستا، شهرداري اصفهان به منظور احيا و آباداني و حفظ داشته هاي ارزشمند اين خاک مقدس و با هدف ايجاد بستر و فضاي مناسب براي فعاليت هاي فرهنگي و تبديل تخت فولاد به فضايي پر تحرک و زنده، حوزه ي وسيعي از فعاليت هاي عمراني و فرهنگي را آغاز نمود که بخش اعظم اين پروژه ها به مرحله ي اجرا درآمده اند.
الف)طرح هاي عمراني شهرداري اصفهان: «مجموعه ي تاريخي،فرهنگي و مذهبي تخت فولاد» با در نظر داشتن ارزش هاي کالبدي و ويژگي هاي معماري و هنري تخت فولاد در جهت سامان دهي،مرمت و حفظ آثار برجاي مانده، جلوگيري از روند فرسايش و تخريب بافت تخت فولاد، پروژه هايي را در چند زمينه و با هدف مشخص آغازو اجرا نموده و مي نمايد؛از جمله:
-احيا و مرمت و سامان دهي تکايا و مقابر وابنيه ي تاريخي که به منظور زنده نگاه داشتن و حفظ آن ها و ايجاد کاربري مناسب و تبديل مجموعه به فضاي جذاب شهري و...صورت مي گيرد. در همين راستا تکاياي ريزي، خوانساري، بروجردي، بابا رکن الدين،لسان الارض،ميرفندرسکي، آباده اي،خاتون آبادي ،صاحب روضات، مادر شاهزاده، فاضل سراب، بيد آبادي، آغا باشي،سيدالعراقين، هاشمي طالخونچه، درويش عبدالمجيد،سادات مهدوي، سادات بهشتي،زنجاني ها،آب انبارکازروني و آب انباررکن الملک درطرح سامان دهي و مرمت احيا قرارگرفته اند.
-سنگ فوش معابرو محورهاي اصلي براي تسهيل و جذب نمودن درعبورو مرور (محورامام جمعه،محوربابارکن الدين، محور خليليان،محورباغ طوبا و...)

-نورپردازي و تامين روشنايي کل تکايا و مزارات تخت فولاد.
 

-آزادساز منازل مسکوني و تجاري داخل بافت.
 

-ايجاد مراکزي جهت معرفي تخت فولاد و بيان جاذبه هاي هنري و فرهنگي موجود در آن.همچون عکس خانه ي تخت فولاد، گنجينه ي سنگ نبشته ها و موزه ي روزنامه نگاران.
-بازسازي بناها و عناصر نمادين قديمي تخت فولاد ازجمله:سقاخانه ها با هدف احياي سنت حسنه ي وقف و پي گيري آزادسازي کاروان سراي ملک،و طراحي و جانمايي دروازه ي قديم تخت فولاد و... .
-طراحي مراکزفرهنگي_مذهبي ويژه ي کودکان با توجه به روحيه ي لطيف آنان در جهت انتقال مفاهيم و باورهاي ديني از جمله:
-طراحي و ساخت پارک هاي مذهبي و باغ هاي فرهنگي.تفريحي همچون: مجموعه ي فرهنگي باغ طوبي پارک محله اي معاد و پارک سادات رضوي.
-ساخت بازارچه هايي متناسب با بافت از جمله:بازارچه ي فرهنگي و بازارچه ي گل وگياه -مجموعه ي فرهنگي خدماتي ستاره.

-ساخت مراکزي جهت احياي جايگاه عبادي تخت فولاد.
 

-آسفالت محورها و خيابان هاي داخل مجموعه.
-نصب تابلو هاي راهنما جهت معرفي بناها و آثار، راهنماي معابر و تکايا با متون و مفاهيم معنوي ومذهبي.
-جدول گذاري محورهاي تاريخي در سطح منطقه.
-کمک به مرمت و سامان دهي سرويس هاي بهداشتي مساجد منطقه.
-طرح سامان دهي گلستان شهدا و نورپردازي اين مکان مقدس در مدت يک سال.
-جدول کاري و آسفالت پارکينگ مجموعه ي فرهنگي طوبا و تکميل فاز دوم عمليات اجرايي باغ طوبا.
-بهسازي و آماده سازي باغ گالري فدک و اجراي سنگ فرش روبه روي باغ گالري فدک.
-احداث مجعوعه هاي ورزشي طوباي يک ( جنب باغ طوبي) و طوباي دو (جنب کلانتري 16).
­مرمت و سامان دهي تکيه ي آغاباشي جهت راه اندازي مرکز پژوهش و مرمت و سامان دهي آرامگاه صارم الدوله جهت ايجاد موزه ي روزنامه نگاران.
-طراحي و ساخت آب نماها و حوض هايي درتکايا و بقاع،همچون ورودي تکيه ي بابارکن الدين.
-ايجاد شهربازي در چند نقطه از تخت فولاد ويژه ي کودکان.
-همچنين جهت گسترش و سامان دهي فضاي سبزمنطقه فعاليت هاي وسيعي انجام شده است،ازجمله:
حفظ و نگه داري،نظافت و سم پاشي، ضدعفوني خاک درمحل درختان منطقه، تکميل و سامان دهي فضاي سبز در تخت فولاد و گلستان شهدا،گسترش فضاي سبز و چمن و باغچه هاي گل فصلي و دائم و کاشت درختان نخل و...

فعاليت هاي فرهنگي
 

نظربه اين که تخت فولاد مجموعه اي گران بها ازذخايرفرهنگ و تمدن ايران اسلامي و جهان تشيع مي باشد،و ذخايرارزشمند انساني مدفون دراين سرزمين با انديشه و تلاش خود فرهنگ و هنراسلامي_ايران را به اوج رسانده اند و موجب رشد بالندگي شهرزيباي اصفهان و مايه ي مباهات اصفهانيان گرديده اند،اين مکان در درجه ي نخست به عنوان فضايي معنوي_عبادي جهت خودسازي ،عبادت و بيداري دل، عبرت گيري حايزاهميت است و در مرتبه ي بعد مکاني تاريخي و فرهنگي درجهت برقراري ارتباطي نوين بين گذشته و حال. درمعرفي شايسته ي آن براي آشنايي بيش ترجامعه ي نسل جوان به صورت گسترده و همه جانبه به ارائه و اجراي طرح هاي فرهنگي پرداخته و موفقيت هاي چشم گيري حاصل نموده است ،از جمله.

پژوهش و تحقيق (چاپ و نشر)
 

-تاليف و تدوين دانشنامه ي تخت فولاد که هم اينک دردست اجرا مي باشد.
-چاپ کتاب هاي همچون ضياءالقلوب، بزمگاه دلبران،با ستارگان،فراموشم مکن، ولايت عشق،زمين آسماني، بزرگان و دانشمندان اصفهان، مشروطه خواهان مدفون در تخت فولاد، جلوه ي قرآن در خاک تابان شرح مجموعه ي گل،بوستان فضيلت،گلشن اهل سلوک،دشت خرم،روضه رضوان و ... .
-چاپ بروشور درمعرفي تکايا.
-برپاي همايش ونشست هاي علمي و تخصصي:همايش فاضل سراب و عصر وي،بزرگداشت مصلح الدين مهدوي، بزرگ داشت آخوند ملاعلي اکبر اژه اي، بزرگ داشت حکيم جهانگيرخان قشقايي، بزرگ داشت ميرمحمدصادق مدرس خاتون آبادي، بزرگ داشت آيت الله سيدمحمد مدرس نجف آبادي،بزرگ داشت شهيد اشرفي اصفهاني و... .برگزاري سلسله نشست هاي تخصصي پيرامون مهدويت (سراج منير)، پيرامون علما و بزرگان (ره يافتگان وصال).
-راه اندازي کتابخانه ي تخصصي تخت فولاد و گردآوري آثار ودست نوشته هاي مدفونان (احياي تراث) و سالن مطالعه.
-چاپ پوسترازآرامگاه ها و بقاع، چاپ پازل تخت فولاد،چاپ نقشه ي تخت فولاد و گلستان شهدا
-تهيه ي برنامه هاي توليدي وخبري: سريال خاک تابان،شناخت تخت فولاد در برنامه هاي بهاربندگي،گزارش سالگرد وفات بزرگان،برنامه هاي صورت گرفته و معرفي تخت فولاد به صورت خبري.
-تهيه ي فيلم،کليپ و تيزرتبليغاتي ويژه ي برنامه و مراسم برگزار شده.
-برگزاري دوره هاي آموزشي تخت فولاد شناسي که تاکنون 8 دوره برگزار شده است و قريب 300 نفر موفق به اخذ گواهي پايان دوره گرديده اند.

اطلاع رساني
 

افتتاح وب سايت تربت،راه اندازي خانه ي نرم افزار،تهيه ي افزاريافتگان ماندگار، تخت فولاد دررسانه ها و مطبوعات، راه اندازي سامانه ي اطلاع رساني شهدا، آدرس پايگاه اينترنتي: www.takhtefoulad.org
نشاني پست الکترونيک: E-mail:Info@takhtefoulad.org

بازديد و تور گردشگري
 

برگزاري تورگردشگري و بازديد در دو بخش ويژه و عمومي، که در بخش ويژه ي بزرگان و علما و هيأت هاي رسمي و علمي از تخت فولاد بازديد نموده اند. در بخش عمومي گروه هاي بسياري از مراکز علمي، فرهنگي و تفريحي ادارات و سازمان ها به همراه کارشناس با تخت فولاد آشنا شده اند.
- شرکت در نمايشگاه مختلف تخصصي و عمومي (مبلمان شهري، پژوهش قرآن و...).
-برپايي نمايشگاه هاي متعدد عمراني و فرهنگي درداخل تخت فولاد و مراکز علمي و فرهنگي اصفهان.
-برپايي مراسم هاي ويژه به مناسبت ايام سوگواري و اعياد ديني و ملي.

-برنامه هاي ويژه ي ستاد نوروزي همه ساله به صورت متنوع:
 

چاپ نشريه،گل آرايي گستان شهدا، اهدا گل و کارت پيام تبريک شهردارو گلاب به خانواده هاي شهدا،تور گردشگري ويژه ي نوروز،طراحي مسابقه ي تخت فولادشناسي،طراحي و اجراي هفت سين هاي نوروزي،برپايي نمايشگاه هاي ويژه ي نوروزو ... .
همان گونه که درمقدمه گفته شد، به واسطه ي جايگاه والاي تخت فولاد در عرصه ي تاريخ و فرهنگ و انديشه ي اين سرزمين، شهرداري اصفهان طرح سامان دهي و احياي آن را درزمره ي پروژه هاي ويژه درنظرگرفته و درطي سالهاي اخير، شهرداراصفهان،آقاي سقاييان نژاد در جهت اجراي طرح هاي ارائه شده تاکيد ويژه اي داشته اند و تلاش تمام دست اندرکاران،از مديريت مجموعه تا واحدهاي عمراني، فرهنگي و فضاي سبز،اجرايي و... در جهت اجراي مطلوب طرح سامان دهي و احياي تخت فولاد بوده است.لازم به ذکر است تمام طرح و برنامه ها در جهت احيا و سامان دهي تخت فولاد درحوزه ي عمراني و فرهنگي درکميته هاي عالي و فرهنگي اين مجموعه بررسي و پس از تصويب به واحدهاي مزبورجهت اجرا،ارائه مي گردد و به فضل خداي رحمان و ارشاد و وراهنمايي علماي معزز و مکرم،اساتيد محترم و نمايندگان دانشگاه ها و مراکز علمي و تلاش پرسنل شهرداري، به ويژه همکاران مجموعه ي تخت فولاد، امروز شاهد احياي تخت فولاد در زمينه ي عمراني و فرهنگي هستيم و از تمامي مردم عزيز جهت زيارت و بازديد از اين مکان معنوي و تاريخي دعوت به عمل مي آوريم تا با حضور خود و بيان کاستي هاي موجود، اين مجموعه را در جهت اجراي بهتر طرح ياري رسان باشند.

پي نوشت ها :
 

* hosein- hamidi2003@yahoo.com
منبع:نشريه دانش نما ،شماره 169-167
/ع