بررسي و توصيف حوادث كربلا در اشعار اهلي شيرازي (1)

 

چكيده
 

كربلاو حوادث مربوط به آن در اشعار شاعران پارسي، خصوصاً شاعران شيعي نمود بسياري دارد. مولانا محمد اهلي شيرازي يكي از شاعران شيعي است كه در اواخر قرن نهم و اوايل قرن دهم، اين موضوع را در اشعار خود پرورانده است. اين پژوهش بر مبناي بررسي اشعار كربلايي او شكل گرفته است.
از مهم ترين يافته هاي مقاله ي حاضر مي توان به اين نكات اشاره نمود: بهره گيري شاعر از تفكرات شيعي، توصيف وقايع كربلا كه موضوع اخير در اين مقاله، تحت عناوين زير بررسي شده است : تأثيرپذيري شاعر از حوادث كربلا، ترسيم گوشه هايي از وقايع كربلا، تأثير حوادث كربلا بر عالم و توصيف شاعر از آنها و بهره گيري از اجرام آسماني و طبيعت و ... در اين توصيف ها به شخصيت هاي مثبت و منفي واقعه ي كربلا، آرايه هاي ادبي كه با محوريت كربلا در شعر اهلي پديد آمده اند پرداخته شده است.
كليد واژه ها : تفكر شيعي، كربلا، امام حسين، اهل بيت، آرايه ها و فنون ادبي ،اهلي.

مقدمه
 

هدف اين مقاله، بررسي كيفيت و نحوه ي ترسيم حوادث كربلا در شعر اهلي شيرازي است. متأسفانه هيچ پژوهش جامعي درباره ي اين شاعر و سبک و سياق كلامش انجام نشده و به تبع حوادث كربلا و اوصاف آن نيز در شعر او مورد تحقيق و تفحص قرار نگرفته است؛ به همين دليل ابتدا و به اختصار به شرح حال، سرگذشت و آثار او پرداخته مي شود.
مولانا محمد اهلي شيرازي در سال 858 ق متولد شد و به سال 942 ق وفات يافت. مدفن او در کنار آرامگاه حافظ است.«مولانا اهلي شيرازي نامش محمد، مولدش شيراز و از جمله عرفاي صاحب جاه بوده» (فرصت شيرازي ، 1377 ، ج2 ، ص 789) است.
جاي شبهه نيست كه اهلي، مذهب شيعه ي دوازده امامي داشته (1) و در اشعار او اين امر كاملاً هويدا است. اهلي به حوادث كربلا نيز بسيار پرداخته است. در اشعار او همچنين به احمد بن موسي الكاظم (شاه چراغ) اشاره شده و ارادت بسيار شاعر به ايشان نمايان است :

 

آن كه خاک آستانش كعبه ي صدق و صفاست
سيّد سادات عالم ، احمد موسي الرضاست

(اهلي ، 1369، ص 440)(2)

احمد بن موسي بن جعفر بن باقري
كز عليّ بن حسين بن عليّ مرتضاست

(همان ، ص 441)

اهلي در اكثر انواع شعر دستي داشته است.«از اكثر سالكان مسالک سخنوري به وفور مهارت در شعر امتياز تمام داشت. در علم قافيه و عروض و معما كامل بود و در جميع اصناف شعر مي گفت. مثنوي ذوبحرين و تجنيس كه عقل درو متحير است »(صفوي ، 1384،ص177).
اشعار او شامل قصايد، غزل ها، تركيب بند، ترجيع بند، قطعات، رباعي و مثنوي است (صفا ، 1386 ، ج5 ، صص 606-611). «مولانا اهلي، سرآمد فصحاي زمان و سردفتر بلغاي سخندان در فنون شعر [بود که] در كمال مهارت قصايد مصنوع گفته [است]» (آذر بيگدلي ، 1336 ، ص 204).
او در قصيده اي مصنوع، به شرح آرايه هاي ادبي و مباحث بلاغي مي پردازد كه مطلع آن ذكر مي شود :

نسيم كاكل مشكين كراست چون تو نگار
شميم سنبل پرچين كجاست مشک تتار

(اهلي ،‌همان ، ص 777)

«به وفور مهارت در فن شعر امتياز داشت و اين قصيده ي مصنوع سلمان ساوجي را تتبع نمود :

صفاي صفوت رويت بريخت آب بهار /هواي جنت كويت ببيخت مشک تتار»(حسيني، 1362 ، ص 156).
از شعر او نغمه ي كلام سعدي به گوش مي رسد. «مولانا اهلي شيرازي در سلک شعراي كرام و فضلاي عظام انتظام داشته ... و در جميع اصناف شعر مي گفت. ... ديوان اشعار او مسلم ارباب نظر و چاشني شعر سعدي در كلام او مضمر است» (شوشتري ، 1376 ق، ص189).
اهلي به اشعار فني وداراي صنعت ادبي علاقه ي خاصي داشت.«صاحب ديوان است و مثنوي سحر حلال كه ذو بحرين و ذوقافيتين است، از مصنفات اوست» (كوپاموي ، 1336ق، ص139).
سبک شعري اهلي در واقع ادامه ي سبک عراقي است و از نازک خيالي و معني سازي سبک هندي در آن اثري نيست. غزل و قصيده هاي او در عين استواري و استحكام، روان و دلنشين است و يكي از مهم ترين مضامين شعر او، توجه به شيعه و سرگذشت آن است.(3)
 

تفكرات شيعي در اشعار اهلي
 

اهلي در قصايد، تركيب بند، ترجيع بند، قطعات، مثنوي شمع و پروانه و مثنوي سحر حلال به نكات مضاميني اشاره مي كند كه مؤيد تفكرات شيعي اوست. او در اشعارش به توحيد و ستايش خداوند مي پردازد و به ستايش پيامبر، دوازده امام بزرگوار شيعه، اهل بيت نبوت و سرگذشت آن بزرگان توجه دارد و به توصيف احوال آنان مي پردازد كه به برخي از اين تفكرات اشاره مي شود:

مدح و منقبت حضرت علي (عليه السلام)
 

اهلي در دو قصيده ي زير، به مدح و منقبت امام علي (عليه السلام) اشاره مي كند:

 

اي جان همه جان ها، روح القدسي گويا
پنهان ز نظر اما در ديده ي جان پيدا

(اهلي ، همان ، ص 420)

شاه نجف كه هر دو جهان در پناه اوست
هر جا سري كه هست همه خاک راه اوست

(اهلي ، همان ، ص 425)

او در اين قصايد به توصيف مقام آن حضرت مي پردازد و از سرگذشت و احوال ايشان سخن مي گويد. در اشعار زير نيز مي توان ذكر امام علي (عليه السلام) را ديد :

آن شهنشاهي كه بحر لافتي را گوهر است
شحنه ي دشت نجف، شاه ولايت حيدر است

(همان ، ص 427)

شاه نجف كه گوهر بحر عنايت است
چون بحر بيكران كرمش بي نهايت است

(همان ، ص 441)

صبح سعادت دميد حق در دولت گشاد
پرتو مهر علي بر همه عالم فتاد

(همان ، ص 452)

اي با سپهر بوقلمون هيبتت به جنگ
روز و شب از نهيب تو گرديده رنگ رنگ

(همان ، ص 480)

تو شير خدايي به يقين يا اسدالله
سربيشه ي تو عرش برين يا اسدلله

(همان ، ص 500)

ما بي كسيم و معركه خونخوار يا علي
ما را به لطف خويش نگهدار يا علي

(همان ، ص 509)

علاوه بر اين موارد، در اشعار ديگر از جمله در آغاز مثنوي شمع و پروانه و سحر حلال به اوصاف ارزشمندي از آن حضرت اشاره مي شود كه البته خود، مقاله ي ديگري مي طلبد.
 

پی نوشت ها :
 

* استاد يار دانشگاه قم
1 ـ براي دريافت شرح حال اهلي و مذهب او، ر.ک به : دهخدا ، 1377، ذيل «اهلي شيرازي».نيز : رازي ، 1378؛ عليشيرواني ، 1363و حسيني ، 1382.
2 ـ ديوان اهلي شيرازي در سال 1369 به چاپ دوم رسيد. جهت جلوگيري از تكرار، به ذكر نام اهلي و صفحه بسنده شد.
3 ـ ميان شرح حال اهلي شيرازي و اهلي ترشيزي در تذكره ها خلط بحث شده است (ر.ک به : گلچين معاني ، 1363 ، ج2 ، ص 719).
 

منبع:فصلنامه شيعه شناسي شماره 27
ادامه دارد...