نگرش اجمالی به انارک

آنچه در پيش رو داريد اثري است از اينجانب كه بدنبال مطالعاتي در مورد انارك ( از توابع نائين) بويژه مطالعه كتاب انارك نوشته آقاي محمد علي ابراهيمي اناركي نگاشته شده است . با خواندن اين مقوله شما مي توانيد به اطلاعات جامعي در مورد اين شهر ومردم دوست داشتني آن پيدا كنيد.بزودي اين مجموعه بصورت مجلد به بازار خواهد آمد

پيشگفتار
 

قرن ها پيش، بزرگ مـردان و شير زناني با سـكونت در گوشـه اي از كويـــر مـركـزي ايـــران حماسـه اي بــزرگ را بنـا نهـادنـد كه تا به امروز جاري است آنان با دستان پــر توان خويش ، خشونت كوير راتدبير كردند.از دل زمينهاي تفتيده، چشمه هايي جوشان جاري شد، آب انبارها به كمك قناتها تشنـگان در مسير راسيراب نمودند، بوته هاي سبز در مـزارع وسپـس درخـتان تنومند در باغات سر بر افراشتند، سپس مهاجران در كنار بوميان رحل سكونت افكندند ، براي خود سرپناهي ساختند كه خشت وگل آن بدست خودشان تهيه شده بود. در سركـوب يورش ياغيان در ادوار مختلف با يكديگر ، همدل و همرزم شدند ، خسته از رزم ولـي با سينه اي ستبر از عزت وافتخار ، دل كوهها را براي رسيدن به كاني هاي با ارزش شكافتند . اگرچه به تكه ناني ساختند ولي ذوقشان از سر سوزنها فراتـر مي رفت بدين سان آن حماسه ماندگاري خود را حفظ كرد،حماسه اي بنام انارك كه جوانان امـروزي به آن افتخار مي كنند،حتي آناني كه به هر دليل از ديار خود دور مانده اند .آنچه مي خوانيد نگرشي اجمالي بر اين ديار است.

تاريخچه
 

انارك ، سرز ميني است محصور در ميان چند كوه ، در دل كوير.
در ابتدا ضميمه سمنان بوده است ،از سال 129 و بمدت 35 سال تيول(1) شخصي بنام حاج مجدالدوله مهدي قلي خان مي شود، در ادامه تحت فرمان يزد قرار گرفته واكنون تحت تابعيت استان اصفهان قرار دارد .
بناي اولين خشت آنرا به« محمد پهلوان »نسبت مي دهند، پهلوان دليري كه درزمان شاه عباس صفوي مي زيسته ، وبدليل نا امني حاصل از حمله بلوچ ها به اين مكان روي آورده ودر اين سرزمين سكني گزيده است. نسب او به «ملا ذكريا»ي بيرجندي مي رسد.

نام انارك
 

در باب وجه تسميه انارك سخنها رفته است .
گروهي نام آنرا همچون نام بسياري از نقاط ديگر ايران زمين ، حاصل علاقه وافر ايرانيان به انتساب محل زندگي خود به ميوه ها مي دانند و بر همين اصل معتقدند انارك به «انار» منتسب است ، ميوه اي بهشتي كه نزد ايرانيان احترام خاصي دارد، و«ك» آنرا بمعناي تصغير مي دانند كه اضافه شدن آن به انتهاي كلمه در ساير مناطق نيز ديده مي شود «نارسون» يا «نرستون»(2) و نام محلي آن«نار سينه» برهمين اساس واز نارستان يا انارستان مشتق مي شود
بعقيده ديگران ، نام اين ديار از مجموع «نا+ رس+ ينه» بمعني نم ونا+ خاك رس + پسوند نسبت ، گرفته شده است اگر چه گهگاه از «نار» به معناي آتش نيز سخن بميان آمده است

گويش
 

گويش محلي اناركي ها با گويشهاي ميمه اي ، اردستاني و گزي مشابهت دارد شباهت زياد اين گويش با زبان زردشتي وبويژه با گويش ناييني با اندك تفاوتي در آواها ، نكته ايست كه بعضاَ ريشه در حوادث وبه تبع آن ارتباطات تاريخي اين مناطق با يكديگر دارد

معماري انارك
 

سبك معماري بافت قديم بدليل كويري بودن منطقه از فرم خاصي پيروي مي كرده است چشمه ي آب، كوچه هاي باريك، تكيه و مساجد،ديوارها وبناهاي خشتي با صفه وسقف هاي گنبدي ، مسطح، قوسي، يا طاق و چشمه دار بهمراه پشت بامهاي كاهگلي وگهگاه بادگيرهااز جذ به هاي بافت قديم است كه در بافت جديد كه بنام «شهرك»شناخته مي شود اثري ازآنها به چشم نمي خورد اگر چه گهگاه خانه هايي بدون صفه وبادگير نيز در بافت قديم ديده مي شود .
بافت امروزي شهر ازدو قسمت قديم وجديد تشكيل شده است .
(1) واگذاري در آمد ناحيه اي از طرف دولت به اشخاص را تيول گويند- فرهنگ معين
(2) يادگارهاي يزد، جلد اول، صفحه 166، ايرج افشار

معابر ، گذرگاهها ومحلات انارك
 

انارك امروزي چهار گذر گاه اصلي و هفت محله قديمي دارد
سه معبر اصلي شمالي- جنوبي كه به موازات هم قرار دارند ويك خيابان كه در غرب آنها قرار دارد ، چهار گذر گاه اصلي شهر را تشكيل مي دهند
اولين معبر از« دروازه آقا» شروع شده وبا عبور از «راسته بازار» به« غريب خانه »ي امروزي مي رسد كه اكنون وپس از تخريب ، به ميدانگاهي تبديل شده است
خيابان مكارم كه چند سالي محل زندگي آيت ا مكارم شيرازي در هنگام تبعيد ايشان به اين شهر بوده است دومين گذرگاه است
سومي بنام خيابان فرهنگ است وچهارمي كه از غريب خانه به محله ي بيابانك مي رود و سر از شهرك در مي آورد بنام خيابان فردوس نامگذاري شده است
و اما محله هاي هفتگانه انارك عبارتند از:

1- محله ي بيابانك
 

نام محليش« ويياونك»بوده وبدليل كوچ اهالي آن از بيابانك ، بدين نام خوانده مي شود اين محله بر دامنه كوه واقع شده است وبواسطه كوچه حمام از محله ي سر آب جدا مي شود.

2- محله ي سر آب
 

با نام محلي «سراو» يا «كمر ناردو» ، كه بدليل وجود چشمه ي آب شيرين با نام «چشمه ملو»در اين محله نامگذاري شده است مكتب ملا ابوالحسن در اين محله قرار داشته است اين محله در شمال محله ي بيابانك است.

3-محله ي بيك علي
 

سكونت يكي ازمعتمدين شهر به نام حاج محمدعلي بيك علي دراين محله، منشاءاين نامگذاري است ثروتمندان وشتر داران دراين محله ساكن بوده اند اين محله درشرق انارك است.

4-محله ي قافله گاه
 

«قافلگ» نام ديگر آن است. در گذشته بار انداز شتران درآن قرارداشته است « آتشكده»، «بالا خانه ليلي ومجنون » و«ميدانگاه» در اين محله قرار دارند.

5- محله ي جويباره
 

در ادامه ي محله قافله گاه بوده كه امروز مورد تخريب قرار گرفته است (1)اين محله در انتهاي خود به حصار شاهي، دروازه وبرج نگهباني ختم مي شود.

6- محله ي عرب ها
 

نام محله از طوايف عرب مهاجر از زواره وشهراب گرفته شده است. ازاين محله امروز، چيزي جز خاطره ، آنهم در اذهان پيران انارك وجود ندارد حمام عربها وبرج محله ي عربها نيز نتوانستند بيش از سال 134 دوام بياورند.

7- محله ي پشت حصار
 

در اين محله كه محله اي پر جمعيت بوده است« ميدان آغله» قرار دارد كه محل بار انداز شتران وتجمع ساربانان درقديم بوده است اين محله در شمال انارك واقع شده است.
«در وازه محمد حسن حاج غلام علي» د رانتهاي اين محله است.
(1) خانه هاي متروكه اين محله در سال 134 وبدستور شهرداري تخريب شد.

جمعيت
 

ساكنان امروزي انارك را بوميان ومهاجران تشكيل مي دهند.
ولي آنچه مشخص است اولين ساكنان اين ديار طوايفي از محمديه وكوه پايه هاي نايين بوده اند كه بدنبال مراتع خوب وچشمه سارهاي اطراف آن در اين مكان سكني گزيده اند وبدنبال آن سايرين از شهر هاي مجاور مثل زواره ، بيرجند، اردكان، بيابانك، شهر بابك وامثالهم به اين سو گسيل شدند دور بودن انارك ازدسترسي حكومتهاي مركزي به آن و به تبع آن امنيتي نسبي ، شايد از دلايلي ست كه گروهي ديگر را به سوي خود كشيده است، مسيله اي كه امروز نيز ادامه دارد اگرچه از آمار جمعيت بومي آن كاسته شود.
آخرين آمار جمعيت بر اساس اسناد موجود در بخشداري انارك مر بوط به سال 138 وبالغ بر 156 نفر مي باشد.

مزارع وروستاها
 

اولين خانه سازي ها در اطراف چشمه ي آب شيرين صورت پذيرفته ولي كم كم وبه جهت استفاده از آب بيشتر، پراكندگي جمعيت به اطراف واكناف روي داد ه است ، همراه با خانه سازي كشت وكار وكرت بندي زمينها نيز انجام شده و كشاورزي و باغداري رواج يافته است ، امري كه امروزه نه تنها بدليل كم آبي بلكه سياستگذاريهاي نادرست كم كم به فراموشي سپرده مي شود ، بدين سبب گسترش روستاها و مزارع رخ داد تابه امروز كه 48 مزرعه وروستا را در منطقه انارك مي توان برشمرد كه بعضي از آنها خشك وبي آب وعلف بوده، وبعضي ديگر هنوز با وجود آب و آباداني، رگه هايي از حيات را در خود مي بينند.
با اينحال نبايد فراموش كرد كه قدمت بعضي از آنها بيش ازيك قرن وگاه بيش از خود انارك نيز ذكر مي شود.
اسمعيلان، چاه شور، چاه درختك، مغن، زرگر آباد، محمد آباد، معلا، چاه گربه، اشين، مزرعه حاج باقر، پيوك، جيربو، بيدچاه، سبرز، سهل محمد دهي، مزرعه حاج مهدي، مزرعه ي عبدالكافي، علم حاج باقري، علم صدر اباد، مرغاب ، زوار، قبله ، مزرعه ي دراز ، سهل طالب ، روسور و بالاخره چوپانان(1) نامهايي نيست كه از كنار آنها بسادگي بتوان گذشت . چراكه هر كدام از اينها تاريخي پر حادثه داشته اند .
اينكه از چه موقع وبه چه دليل خشت اول آنها بنا نهاده شده است ، اينكه مردماني پر شور را در خود جاي داده اند ، اينكه در روزگاراني نه چندان دور آباد بوده اند وسپس در روزگاراني مورد غارت وچپاول قرار گرفته اندو بالاخره اينكه بعضاَاز تب وتاب افتادند تا به اشكال امروزي در بيايند همه وهمه اتفاقاتي ا ست كه گاه از لابلاي برگهاي تاريخ وگاه از زبان پيران هر ديار مي توان به آنها دسترسي پيداكرد.
(1) شهرك آبادي در 9 كيلومتري شمال شرقي انارك

ويژگيهاي طبيعي
 

از جنوب به اردكان ، از شمال به دشت كوير سمنان ، از شرق به چوپانان واز غرب به اردستان محدود است.
مساحت آن724/79 هكتار وفاصله آن از نايين 75 كيلو متر است ارتفاع 122 متراز سطح دريا وفاصله زميني 225 كيلومتر از اصفهان و فاصله هوايي 342 كيلومتر تا تهران، از ديگر مشخصات اين ديار است .
بدليل موقعيت جغرافيايي خاص،از آب وهواي بياباني بر خوردار است هواي گرم وخشك، تبخير زياد آب، رطوبت وبارندگي كم بهمراه تابستانهاي طولاني و اختلاف زياد دماي شب وروز(حد اكثر4 درجه ي سانتيگراد بالاي صفر وحد اقل 12 درجه ي سانتيگراد زيرصفر ) ميانگين دماي حدود 13/24 درجه ي سانتيگراد را بدنبال مي آورد.
فصل گرما از ارديبهشت تا اواخر شهريور ادامه دارد در حالي كه فصل سرما از دي تا نيمه اسفند طول ميكشد
متوسط بارندگي سالانه 1 5 ميليمتر است
بجز ريزش باران كه براي منطقه اي اينچنين حياتي ست ، ريزش برف، كه گاه بايد چند سال براي آن چشم انتظاري كشيد وگاه در يكسال چندين ريزش دارد ، ونيز وزش باد وطوفان از ديگر عوامل جوي تا ثيرگذاربر منطقه است
وزش باد در بيشتر ايام سال در ساعاتي از شبانه روز، احساس مي شود قوس(باد خنك آذر ماه)، باد دزد(باد پاييزي) ، باد اسپند(از اول دي تا دهم بهمن) ، تله باد(گرد باد) ، تف باد (باد گرم تابستان) وسرخه باد (طوفاني كه هر چند سال يكباراز غرب مي وزد) از اين جمله است
در خاك انارك رسوباتي از دوران پر كامبرين وكرتاسه وجود دارد ، وبهر صورت خاك آن عملاَ براي كشاورزي مناسب نيست اين مشكل وقتي خود را بروز بهتري مي دهد كه مشكل بزرگتري بنام كم آبي را نيز به آن اضافه كنيم (1)
حوض، چاه ، قنات ، آب انبار ، چشمه ، و بالاخره مخازن آب امروزي وتانكرهايي كه آب را به اين منطقه حمل مي كنند ، من جمله مواردي هستند كه در سير مطالعه مشكل آب در منطقه انارك با آن روبرو مي شويم
تنوع بافت زمين در منطقه انارك باعث ببار نشستن محصولات گياهي زيادي شده وپوشش متنوعي را براي منطقه به ار مغان مي آورد
گياهان دارويي از قبيل آويشن ، درمنه ، كاكوتي وانواعي از اين قبيل در اين منطقه مي رويند
در مناطق كوهستاني بادام كوهي ، انجير كوهي ، پسته ي كوهي و آويشن مي رويند
ريواس ، انجدان ، هلندر وتنگس در مناطق صخره اي وناهموار مي رويند
انواع گز ، پرشم ، چزه ، شكر تيغال و گل تلخو نيز از روييدني هاي مناطق رودخانه اي هستند
قيچ ودرمنه در مناطق هموار وتاغ ومعاش صحرايي در مناطق شنزار مي رويند
در مجموع بيش از 2 گونه گياهي در اين منطقه شناسايي شده است
كانونهاي پراكنده آب وتنوع در پوشش زمين شناختي منطقه وبه تبع آن پوشش گياهي آن ، محيط زيست مناسبي را براي حيوانات اهلي ووحشي فراهم آورده است
از پرندگان منطقه انارك كبك ، تيهو ، كبوتر چاهي ، عقاب طلايي ، شاهين ، شانه به سر ، سبزه قبا ، جغد ، مرغ حق وانواع گنجشكان را مي توان نام برد
در حالي كه روباه ، گرگ ، گور كن ، گربه ، شغال ، كفتار وسياه گوش از جمله درندگان مي باشند
سوسمار ، لاك پشت ، رطيل ، مار ، افعي وعقرب از خزندگان قابل ذكر هستند
آهو ، بز كوهي ، كل نيز از حيوانات حلال گوشتي هستند كه وجود آنها براي شكار چيان غنيمتي ست شكار چياني كه در طول تاريخ انارك با كلماتي مثل تير وكمان ، قلباسنگ ، انواع تله هاي فلزي- لختي- دبوك وامروزه با انواع تفنگها، از خود رد پا بجا گذاشته اند
به اين جمع لاك پشت ، گور خر وخر گوش را نيز بايد اضافه كرد
انواع سوسك، مورچه ، پروانه ، ملخ ، كنه، سنجاقك و عنكبوت نيز ازانواع حشرات موجود در انارك مي باشند
(1) زمين شناسي در ايران ، دكتر علي درويش زاده، ص289

كشاورزي و باغداري
 

روي آوري مردم انارك به كشاورزي وباغداري تا حدي مربوط به شرايط حاكم بر انارك پس از نا امني ها وغارتگري هاي تاريخي ست كه بر اين ديار گذشته است
گندم ، جو ، پسته ، انار ، توت ، هندوانه ، خيار ، شلغم ، انجير ، از محصولات بعمل آمده در اين مزارع است
بدست آوردن خرما ، پسته ، رناس و پنبه دانه در اسمعيلان وعلم كه ريگستاني شور هستند بهمان نسبت ارزش دارند كه برداشت زرد آلو ، انجير ، انگور ، در معلا وسهل وانواع سبزي وغلات در اشين و گندم وجو مرغوب و انار و خربزه اي مثال زدني در چو پانان
اينها در حاليست كه درختان توت ، انجير ، انار بهمراه بعضي از همين محصولات وبويژه انواع سبزي ها من جمله مواردي ست كه در باغات و« باغچو» ها ي انارك ،نيز بعمل مي آمده ، هنري كه امروزه ، تنها شاهد آن وجود ديوارهاي چينه اي از جنس گل در جاي جاي انارك بخصوص در جنوب شهر وگاه در اطراف انارك مي باشد
تعداد اين باغات كه از كوجك(15 متري) تا بزرگ (2 متري)وسعت داشته اند را گاه تا 18 باغ ، نيز ذكر كرده اند
اگر چه بدست آوردن سبزي از زمينهاي انارك بسختي صورت مي پذيرد واين خود دليلي بر كمتر مصرف شد ن آن در سفره غذايي اناركي هاست ولي چغندر ، شلغم ، زردك وبعضي ميوه ها كه از زمينها و باغات مذكور بدست مي آيد در اين ميان جاي خود را دارند

خوراكي ها
 

استفاده از تخم مرغ وشير ماكيان وگوسفندان كه درفضاي باربند (بهاربند)(1) منازل نگهداري مي شوند از خوراكي هاي متداول امروزي مي باشند
برنج ونان غذاي اصلي اناركي هاست ولي آبگوشت ، دمپخت ، كالجوش ، پلو ، آش ، كماچ ، سيرك ، كپي نان ، قاتق و كمه از خوراكي هاي مثال زدني ولذيذ انارك است
(1) باربند يا بهار بند مكاني است جهت نگهداري گوسفندان وماكيان در فصول گرما

مشاغل
 

اگر چه مجموع شرايط سخت آب وهوايي كه از آن ياد شد بهمراه دلايل متعدد ديگري از قبيل نا امني ودزديده شدن احشام، كم آبي و گرگ زدگي شغل دامداري را در اين منطقه با سختي روبرو كرده است ، با اينحال نبايد فراموش كرد كه بيابانهاي اطراف انارك بجز موارد ذكر شده فوق در گذشته اي نه چندان دور جولانگاه شتران وشتربانان زيادي بوده است

شتر داري
 

از قديم الايام شتر داري وپرورش شتربعنوان يك شغل وحرفه غالب، نظر مردم خونگرم انارك واطراف را به خود جلب كرده بود ارتزاق از راه اين شغل براي اناركي ها ريشه اي تاريخي دارد انتقال ما يحتاج ساكنان شهر هاي دور ونزديك توسط كاروان شتر ها كه تحت سر پرستي ساربان بوده اند ، صورت مي گرفته است ماامني هاي زيادي از سوي غارتگران وچپاولگران در مسير راه اين كاروانها رخ مي داده است كه در جاي جاي تاريخ انارك از آن سخنها به ميان آمده واز آن گله ها وشكايتهاشده است
بهر صورت لازمه شغل شتر باني ، بيابانگردي ست كه اگر چه سخت وطاقت فرسابوده است ليكن بهره گيري از محصولات ساير مناطق واختلاط فرهنگي وآشنايي با آداب ورسوم ساير نقاط از پيامد هاي اين شغل بوده است
فراموش نكنيم كه بيابانگردان از نظر اطلاعات عمومي وآشنايي به جغرافياي مناطق در سطح بالايي قرار داشته اند

معدن
 

اكنون كه از شغل اناركي ها سخن به ميان آمد بد نيست راجع به يكي ديگر از مشاغل كه آنهم از دير باز با زندگي مردم انارك در هم آميخته است سخن برانيم وآن شغل معد نكاري ست
در منطقه انارك از دير باز معادن مختلفي وجود داشته است در باب اهميت وجود اين معادن در منطقه محدودي مثل انارك نياز به توضيح اضافه اي نيست چرا كه نه تنها از نظر ايجاد اشتغال ، بلكه از نقطه نظر مهمتري مثل بر قراري روابط در سطوح ملي وحتي فرا ملي نيز اين شغل قادر به ايفاي نقش بوده است ، چيزي كه در تاريخ انارك هم به آن بر مي خوريم وهر از چند گاهي كه زمزمه تعطيلي يكي ازمعادن بگوش مي رسيده است اضطرابي سراسر وجود آنهارا فرا مي گرفته است
اسناد ومدارك موجود نشان مي دهد كه مامورين دولتي به واسطه وجود اين معادن وبويژه بمنظوراخذ ماليات از در آمدهاي حاصله به اين منطقه گسيل بوده اند حضور نيروهاي بيگانه قبل از جنگ جهاني دوم نيز گواه ديگري بر اين مدعا ست
از قديمي ترين اين معادن مي توان به معدن نخلك اشاره كرد كه قدمت آن به قبل از ساسانيان مي رسد معدني كه امروز در بين 46 معدن قديمي انارك بنوعي فعاليت خود را حفظ كرده است (1)
معدن مس چاه پلنگ ، معدن زاچ ومس تلخه ، معدن آنتيموان پاتيار ، معدن مس باقرق ، معدن تالمسي ومعدن مسكني از نمونه هاي ديگرند
حتي معادن طلا ونقره مثل معدن طلاي خوني نيز در تاريخ انارك از خود رد پايي دارند
1-مشخصات جغرافياي طبيعي ايران – ترجمه ح، گل گلاب – ص 38

ساير مشاغل
 

دوره گري به معناي تعمير گيوه هايي كه اناركي ها بعنوان كفش از آن استفاده مي كرده اند شغل ديگري ست كه صاحبان اين حرفه زواره اي هايي بوده اند كه حجره آنها در غريب خانه قرار داشته است
عصاري نيز از ديگر مشاغل بوده كه طي آن از دانه هاي روغني مثل منداب ، كرچك ، كنجد وپنبه دانه ، روغن تهيه مي كرده اند ، روغن منداب جدا از ساير خواص خود، كار سوختهاي نفتي امروزي را مي كرده است
شغل آب كشي وسپس تقسيم آب از جمله مشاغلي ست كه در گذشته اي نه چندان دور در راستا ي مشكل هميشگي تاُمين آب در منطقه انارك وجود داشته است
منبع:ماهنامه الکترونیکی مهتاب ارسال توسط کاربر محترم سایت : sm1372
/ج