دانستنی‌هایی درباره زلزله (1)

مقدمه
زلزله از پدیده‌ای طبیعی است كه درطول تاریخ حیات بشر بارها انسان را به وحشت انداخته و باعث تخریب شهرها و روستاهای زیاد همراه با تلفات انسانی شدید و داغدار نمودن انسان بوده است. به گونه ای كه انسان چون خود را در مقابل آن عاجز و درمانده دیده، آن را به پدیده های ماوراء طبیعت و خشم خدایان برانسان دانسته است.

در این سالهای اخیر شایعات زیادی مبنی بر اتفاق زلزله در برخی شهرها از جمله در تهران ورد زبان هر كسی گشت و نگرانیهای را ایجاد نمود. از طرف دیگر لرزش های گاه به گاه تهران این شایعات را تقویت می نمود.
در هر صورت این خطر، با توجه به سابقه تاریخی زلزله تهران و مناطق اطراف و دوره بازگشت زلزله های بزرگ، تهران را تهدید می كند.
هركسی بنا به موقعیت خود موظف است تا بكوشد با این پدیده و راههای موثر در كاهش تلفات و خسارات ناشی از آن آشنا گردد و به دیگران نیز آنها را بیاموزد.
برای شناخت هر پدیده ای در جهان واقع لازم است ابتدا از آن تعریف مناسب و نسبتاً جامعی داشته باشیم ، چرا كه بدون دانستن تعریفی مناسب از آن نمی توان به كنه پدیده پی برد و آن را بخوبی درك نمود.
مردم عامی دركلامی ساده زلزله را حركت ناگهانی زمین ناشی از خشم نیروهای ماوراءالطبیعه و خدایان می دانند كه بر بندگان عاصی و عصیانگر خود كه نافرمانی خدای خود را نموده و مرتكب گناهان زیادی شده اند می دانند.
اگر چه امروزه با گسترش دانش تجربی این تعریف در زمره اباطیل و خرافات قرارگرفته، ولی هنوز در جوامع و مردم كم دانش و جاهل مورد قبول است.
زمین‌لرزه یا زلزله ، لرزش و جنبش خفیف یا شدید زمین است که به علت آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسل‌های پوستهٔ زمین در مدتی کوتاه به وقوع می‌پیوندد. محلی که منشاء زلزله بوده و انرژی از آنجا خارج می‌شود را کانون زلزله، و نقطهٔ بالای کانون در سطح زمین را مرکز زلزله گویند. پیش از وقوع زمین‌لرزه اصلی معمولاً زلزله‌های نسبتا خفیف‌تری در منطقه روی می‌دهد که به پیش‌لرزه معروفند. به لرزشهای بعدی زمین‌لرزه نیز پس‌لرزه گویند که با شدت کمتر و با فاصله زمانی گوناگون میان چند دقیقه تا چند ماه رخ می‌دهند. زلزله به سه صورت عمودی ، افقی و موجی بوقوع می‌رسد که قسم آخر از شایعترین آنهاست.

تعریف زلزله
زلزله عبارتست از لرزش زمین در اثر آزاد سازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل در پوسته زمین اتفاق می افتد. انرژی آزاد شده از محل آزاد شدن آن، که کانون نامیده می شود، بصورت امواج در همه جهتها منتشر می شود. این موجها شباهت بسیار زیادی به امواج ایجاد شده در اثر فروافتادن یک سنگ در آب آرام یک حوضچه دارد. به همان ترتیب که ضربه سنگ باعث به جنبش درآوردن امواج آب میشود ، یک زلزله امواج لرزه ای را ایجاد می کند که در زمین منتشر می شوند. با وجود اینکه انرژی آزاد شده با فاصله گرفتن از کانون زلزله به سرعت پراکنده شده و میرا می شود، ولی ابزارهای بسیار حساسی که در سراسر جهان بمنظور ثبت ارتعاشات پوسته زمین نصب شده اند ، آن را حس کرده و ثبت می‌کنند.

یک انفجار آتشفشانی و یا انفجار حاصل از یک بمب اتمی قادر به ایجاد زلزله است، ولی این اتفاقات ضعیف بوده و پدیده ای نادر بشمار می روند. پس عامل ایجاد یک زلزله ویرانگر چیست؟
پوسته خارجی کره زمین، بر اساس تئوری زمین ساخت صفحه ای، به تکه های متعددی شکسته شده است که هرکدام از آنها صفحه یا ورق نام دارند که در حال حرکت بوده و بصورت بی وقفه تغییر شکل و اندازه می دهند. که این تغییر شکل و اندازه بدلیل پدیده همرفتی است که در درون کره زمین بدلیل تفاوت دمایی مواد مذاب تشکیل دهنده آن می باشد. هفت صفحه اصلی بر روی پوسته زمین شناخته شده است که همانند یخی که بر روی آب شناور است، این صفحات نیز بر روی لایه های پایینی خود حالت شناوری دارند.
با پیاده سازی زلزله های گذشته ، مشاهده میشود که اغلب زلزله های جهان ، منطبق بر مرز صفحات کره می-باشند. یعنی با جابجائی صفحات نسبت به هم، انرژی این جابجائی بدلیل وجود اصطکاک بین صفحات، ذخیره میگردد و لحظه ای که این مقدار انرژی برای غلبه بر نیروی اصطکاک سنگها کافی بود، بصورت ناگهانی آزاد می شود.
درفرهنگ تك جلدی عمید زلزله را با فتح حروف‍‍‍‍‎‏« زَ» و«لَ» یعنی زَلزلَه برخلاف آنچه در زبان عامه مردم رایج است، آورده و می نویسید:
« زمین لرزه ، لرزش و جنبش شدید و یا خفیف قشر كره زمین كه به نقصان درجه حرارت مواد مركزی و احداث چین خوردگی و فشار یا در اثر انفجارهـای آتشفشانی بوقوع می رسد.»
در فرهنگ جغرافیا تالیف پریدخت فشاركی و همچنین در فرهنگ جغرافیائی تالیف مهدی مومنی تعریفی مشابه هم به گونه زیر ارائه شده است:
«جنبش یا تكان پوسته زمین كه به صورت طبیعی ناشی از زیر پوسته زمین است بعضی وقتها زلزله باعث تغییراتی در سطح زمین می شود، اما اغلب زیان بوجود آمده ناشی از تكان ها فقط محسوس است و ممكن است زلزله بوسیله یك انفجار آتشفشانی بوجود آید. زلزله در حقیقت در بیشتر نواحی آتشفشانی امری عادی است و اغلب قبل و یا همزمان با انفجار اتفاق می افتد. اصل زلزله تكتونیكی است و احتمالاً وجود یك شكست لازمه آن است. موجهای زلزله دست كم در سه جهت اتفاق می افتد و در یك مسافت قابل ملاحظه از مكان اصلی بطور جداگانه حس می شوند. وقتی امواج زلزله ازمكانی می گذرد زمین و ساختمانها می لرزند و به جلو و عقب می روند. بالاترین زیان ناشی از زلزله همیشه در مركز زلزله یعنی جائی كه حركت بالا و پائین است نیست اما در مكانهائی كه موجهای زلزله بصورت مایل به سطح می رسد و نزدیك مركز زلزله باشند دارای بالاترین زیان می باشند. یك زلزله شدید معمولاً بوسیله یكسری دیگر از تكانها همراه می شود. زلزله ای كه كه در نزدیك یا زیر دریا اتفاق می افتد سبب حركات شدید آبها شده و بعضی وقتها امواج بزرگی از آن ناشی می شود و در مسافت زیاد این امواج ادامه پیـدا می كنند و گاهگاهی باعث تلفات جبران ناپذیر و مرگ و میر می شوند. طغیان نواحی ساحلی بیشتر از خود زلزله باعث خسارت
می شوند، در نواحی آتشفشانی زلزله عملاً هر روز اتفاق می افتد. به عنوان مثال در هاوائی هرساله صدها تكانهای كوچك ثبت می شوند.»
درفرهنگ گیتا شناسی تالیف عباس جعفری آمده است:
« جنبش سریع و محسوسی كه در نتیجه جابجائی و یا جایگیری تخته سنگهای زیر پوسته زمین پدید می آید ، در نتیجه این جنبش یك سری لرزش های موجی شكل پدید می آید و گاه تغییرات ارتفاعی پوسته زمین را باعث می گردد و اغلب ضایعات و زیان های جانی و فراوانی از خود برجا میگذارد. زمین لرزه بیشتر مخصوص نواحی آتشفشانی بوده و گاه با خروش و فوران كوههای آتشفشانی همراه می گردد و در حالات شدید شكستها و بریدگیهای مهم و مشخص در روی پوسته زمین از خود بجای میگذارد. غالب زمین لرزه ها حداقل با سه نوع موج لرزاننده همراه است. در مركز وقوع زمین لرزه سه موج مزبور بطور همزمان اثرگذارده و ساختمانها و تأسیسات واقع در این منطقه را با نوسان های شدید به عقب و جلو می برد و حد اكثر خسارت و زیان در محلی كه امواج مزبور بطور مورب به سطح زمین می رسند وارد می سازد.....»
محمود صداقت دركتاب "زمین شناسی برای جغرافیا" تعریفی بدینگونه ارائة می دهد:
«زمین لرزه عبارت است از حركات و لرزش های ناگهانی و گذرا در زمین كه از ناحیه محدودی منشأ می گیرد و از آنجا در تمام جهات منتشر می شوند.»
در فرهنگ آكسفورد آمده است:
«حركات ناگهانی و شدید سطح زمین.»
از تعاریف ذكر شده در فوق و منابع دیگر می توان برداشت زیر را نمود:
«زلزله عبارت از حركات و ارتعاشات ناگهانی سطخ زمین ناشی از شكسته شدن سنگهای پوسته زمین و رها شدن انرژی ذخیره شده در آنهاست كه در صورت شدت زیاد در مراكز انسانی موجب خسارتها و زیانهای فراوان می شود.»
زلزله از یكطرف موجب شكسته شدن و جابجائی بین توده های سنگی پوسته زمین می شود و ازطرف دیگر همین جابجائی و شكسته شدن منجر به ایجاد امواج و انتشار در درون زمین می شود، مانند انداختن قطعه سنگی در حوض یا دریاچه كه منجر به ایجاد امواجی می شود.
زلزله مانند شكسته شدن قطعه چوب خشك شده ای می ماند كه از یكطرف موجب گسیخته شدن چوب و از طرف دیگر موجب انتشار امواج در اطراف خود می شود.

چرا زلزله بوجود می‌آید؟
به درستی مشخص نیست که چرا زلزله بوجود می‌آید،اما همانطور که قبلا اشاره شد تجمع انر‍ژی در درون زمین از یک طرف و افزایش نیرویزیاد در درون زمین و عدم تحکمل طبقات زمین برای نگهداری این انرژی از طرف دیگر موجبشکسته شدن زمین در بعضی نقاط آن شده و انرژی از محل آن آزاد می شود. این شکستگی کهاکثرا با جابجایی زمین اتفاق می‌افتد باعث خطرات و ایجاد لرزش زمین می‌شود که به آنزلزلهگفته می‌شود.

اما این انرژی از کجا می آید؟ برخی معتقدند کهزمین از ورقه‌هایی تشکیل شده است که این ورقه‌ها با صفحاتی که در کنار هم قراردارند به یکدیگر فشار وارد کرده و باعث می‌شوند که ورقه‌هایی که دارای وزن کمتری هستند به داخل زمین فرو روند (این پدیده در اصطلاح علمی فرو رانش صفحات گفته می‌شود). همچنین ممکن استکه ورقه‌ها در کنار یکدیگر به هم فشرده شوند. در اثر فرو رانش و پایین رفتن صفحه بهدرون زمین و به دلیل افزایش فشار و دمای طبقات درونی ، ورقه شروع به گرم شدن و ذوبشدن می‌کند و مواد مذاب حاصله سبک شده و مجددا به سمت بالا حرکت کرده و فشاری را بهطبقات مجاور وارد می‌کند.
ترکیب این نیروها در درون زمین باعث ایجاد یک حالت عدم تعادل انرژی می‌شود، این وضعیت تا زمانی که طبقات فوقانی و سطحی زمین تحمل مقاومت در برابر آن را داشته باشند حفظ می‌گردد. اما زمانی که سنگها دیگر تحمل این فشارها را نداشته باشند، انرژی به یکباره آزاد می‌گردد و زلزله بوجود می‌آید. البته این بدان مفهوم نیست که تمامی زلزله‌ها بدین طریق ایجاد می‌شوند ، بلکه می‌توان گفتبخش اصلی زمین لرزه‌ها ، با این فرضیه قابل توجیه است.
در طول تاریخ حیات بشر زلزله های زیادی رخ داده است كه همین امر باعث شده تا بشر دلایلی برای چرایی وقوع زلزله ذكر نماید . در دوره های قدیم و باستان كه علم و دانش بشری اندك بوده ونسبت به پدیده های مختلف طبیعی جهل داشته و در عین حال بدنبال منشاءآنها هم بوده است و چون علتی را نمی دیده منشاء حوادث طبیعی مثل زلزله را به نیروهای ناشناس غیرطبیعی و ماوراء طبیعی نسبت می دادند . زلزله را خشم خدایان بر بشر یا خشم پلوتون می دانستند. با افزایش علم وبالا رفتن سطح دانش انسان بتدریج بدنبال منشاء و علل حوادث طبیعی در خود طبیعت رفت.
ارسطو معتقد بود كه در حفره های زیر زمین گازهای وجود دارد، زمانی كه این گازها رها می شوند باعث ایجاد زلزله می شود. البته این نظریه را می توان در زلزله هایی كه اطراف آتشفشانها رخ می دهد تا حدودی بكار برد.
به استثنای زلزله هایی كه اطرف آتشفشانها رخ می دهد زلزله نتیجه عكس العمل ناگهانی و سریع پوسته زمین در مقابل نیروهای شدید، كند ولی مداومی است كه در درون زمین تدریجاً از بین می روند، این عكس العمل در ساختمان زمین شناسی موجب ایجاد گسل می شود. بعبارت دیگر سنگهای تشكیل دهنده زمین، در طول عمر خود، سخت تحت تاثیر نیروهای مختلف قرار می گیرند و نتیجه اعمال این نیروها ، تولید نیروهای داخلی در آنهاست كه شدت آنها بر واحد سطح "تنش" خوانده می شود. تا زمانی كه تنش موثر برسنگ از حد تحمل سنگ تجاوز كند سنگ پایدار می ماند، هنگامی كه تنش موثر برسنگ از حد تحمل تجاوز كند سنگ گسیخته و گسل ایجاد می شود. ضمن ایجاد گسل ارتعاشاتی بوجود می آید كه منجر به زلزله می شود.
اگر نیروی كند و مداوم كه مقدار جابجائی ناشی از آن بر حسب سانتیمتر در سال قابل اندازه گیری باشد، سنگهای سخت و مستحكم را تحت تاثیر قرار دهد، سنگهای مزبور با سرعت چندین متر در هزارم ثانیه شكسته می شوند، كه همان گسل است. جابجائی زمین بر اثر زلزله ممكن است افقی ، قائم ، مایل یا مورب باشد و میزان آن ممكن است از یك سانتیمتر تا بیست متر تغییر كند. پهنای منطقه گسل دهها تا صدها متر بوده و طول آن از یك تا هزار كیلومتر می تواند باشد.
اگر چه ایجاد گسل نتیجه زمین لرزه ها است اما اكثر زلزله ها روی گسل های قدیمی متمركزند.
زلزله پدیده انفجاری است كه در آن میلیونها گسیختگی كوچك به دنبال هم بكار می افتند و مانند یك انفجار شیمیایی میلیونها واكنش شیمیایی بدنبال هم درآن نقش دارند. رابطه گسل- زلزله رابطه ای دوطرفه است. وجود گسل های زیاد دریك منطقه موجب بروز زلزله است. زلزله گسل جدیدی را بوجود می آورد و در نتیجه تعداد شكستها زیادتر شده و به این ترتیب قابلیت زلزله در این منطقه افزایش می یابد.
بنابراین می توان نتیجه گرفت نیروهای مختلف مجموعه سنگی را تحت تاثیرقرار می دهند. مجموعه مزبور كمی تغییر شكل می دهد ولی با توجه به خاصیت الاستیكی خود مقاومت می كند. در این حال كشش های درونی در مجموعه مزبور متمركز می شوند، هنگامی كه این نیرو خیلی زیاد شود و از آستانه مقاومت سنگ تجاوز كند سنگ شكسته شده و تنشها را آزاد می كند در این حالت دو طرف شكستگی دچار جابجائی شده تا حدی كه نیروهای مزبور را خنثی نماید. این همان فرضیه الاستیكی “رِد” است .
البته غیراز شكست وجابجائی سنگها عواملی مثل فروریختن سقف غارهای زیرزمینی، انفجارهای اتمی ، انفجارهای آتشفشانی نیز می تواند ایجاد زلزله نماید.

ساختمان زمین
زیر سطح زمینی كه ما برآن گام می گذاریم بـر خلاف سطح سـخت و جامد آن ویژگیهای خاص خود را دارد. با افزایش عمق هم جنس و هم حالت مواد سازنده زمین تغییر می كند. این همان چیزی است كه باعث تعجب و شگفتی می شود. كره زمین را براساس تغییر خواص فیزیكی و شیمیایی آن به چند لایه تقسیم می نمایند.
 

1- پوسته
دانشمندان علوم زمین و زلزله شناس با مطالعه امواج ثبت شده زلزله ها در ایستگا ههای زلزله سنجی و زلزله شناسی به این واقعیات متفاوت از هم پی برده اند. اولین بررسی ها كه در این زمینه انجام شده است بیانگر تغییر روند امواج در اعماق چهل كیلومتری خشكیها و پنج كیلومتری كف اقیانوسها می باشد جائی كه بنام حد فاصل بین پوسته و گوشته شناخته می شود و به افتخار كاشف آن« موهوروویچ» استاد دانشگاه زاگرب به نام انفصال «موهو» معروف شده است. ضخامت متوسط قسمت جامد پانزده كیلومتر و وزن مخصوص آن 2.7 است.

این انفصال مرز بین انواع مختلف سنگها است و با یك افزایش تند در سرعت امواج PوS مشخص می شود. این قسمت از زمین بنام“پوسته” زمین معروف است كه در مقایسه با شعاع زمین ضخامت نا چیزی دارد. ضخامت پوسته زمین در زیر اقیانوسها نازكتر از قاره ها است.(حداقل 10 كیلومتر در زیر دریاها و حداكثر 60 كیلومتر در زیر خشكیها)
پوسته زمین از دو بخش تشكیل می شود :
الف ) بخش سیال (SIAL )كه بیشتر از سنگهای گرانیتی و گرانودیوریت تشكیل و بعلت فراوانی عناصر سلیسیم و آلومینیوم ( SI-AL ) بنام سیال خوانده می شود.
ب ) بخش سیما ( SIMA ) كه قشر زیرین پوسته است و بیشتر از سنگهای بازالتی تشكیل شده و به علت دارا بودن سیلسیم ومنیزیم ( SI-MG ) به نام سیما معروف است .
البته از تخریب سنگهای دو بخش بالا طبقه رسوبی تشكیل می گرددكه شامل آبرفتها و نهشته های مختلف است . ضخامت این طبقه در گودیها گاهی به 10 كیلومتر می رسد و بعضی جاها دگرگون شده اند.

2- گوشته
دومین گسستگی كه در روند امواج منتشر شده از زلزله ها مشاهده می شود در عمق 2900 كیلومتری از سطح زمین است و بنام “گوتنبرگ”معروف است.

حد فاصل بین گسستگی موهوروویچ و گوتنبرگ بنام گوشته معروف است. در گوشته نیز خصوصیات امواج لرزه ای تغییر می نمایدكه با توجه به همین تغییر به چندبخش تقسیم می شود:

الف) لایه بالایی
این بخش منشاء بسیاری از فعالیتهای زمین شناسی است همانند فعالیتهای ماگمایی ، زلزله های عمیق و تغییر مكان قاره ها.بخش بالایی همراه با پوسته یك لایه به ضخامت 70تا 100كیلومتر را تشكیل می دهدكه از سنگهای سخت و شكننده تشكیل می دهد و بنام "سنگ كره"خوانده می شود . سنگ كره به قطعاتی تقسیم شده كه به هر یك از آنها "صفحه" می گویند. صفحه ها نسبت به یكدیگر در حال تغییر و جابجائی می باشند كه این حركتها رویدادهای زمین شناسی را بوجود میآورد. محققین زمین شناسی بروجود سنگهای فوق بازی در این قسمت اتفاق نظر دارند، اما در مورد توزیع آن اتفاق نظر ندارند.

در زیر سنگ كره ناحیه ای به نام "سست كره" معروف است. سرعت امواج لرزه ای در این قسمت كاهش می یابد و به لایه ای كم سرعت هم معروف است.

ب) ناحیه عبور
این منطقه بین 400 تا حدود 1000 كیلومتری عمق زمین است. در این قسمت شاهد افزایش نسبی سرعت امواج هستیم كه بیانگر تغییر ماهیت سنگهای این قسمت است.

ج) گوشته پائینی
از عمق 1000 تا 2900 كیلومتر عمق زمین است. در این قسمت سنگها چگال و بسیار الاستیك اند و سرعت امواج زلزله بصورت تقریباً یكنواختی افزایش می یابد.
 

3- هسته زمین
در زیرگوشته زمین از عمق 2900 كیلومتری تا مركز زمین هسته زمین قرار دارد. در هسته زمین در عمق 5120 كیلومتری یك انفصال در خواص الستیك هسته وجود دارد كه هسته را با توجه به آن بدو قسمت خارجی و داخلی تقسیم می كنند. از آنجا كه امواج عرضی از هسته خارجی عبور نمی كنند بایستی این قسمت را مایع دانست و چون درهسته داخلی سرعت امواج افزایش می یابد این قسمت را جامد می دانند.

جنس هسته رمین را بیشتر نیكل و آهن تشكیل داده است. هسته نقشی در حركت ورقه های سنگ كره ندارد ولی منبع تولید میدان مغناطیسی زمین است.
پوسته زمین به انضمام قسمت بالائی گوشته فوقانی قسمت سخت زمین را تشكیل می دهند كه سنگ كره یا لیتوسفر خوانده می شود و بر سست كره كه حالت خمیری دارد واقع شده است . ضخامت لیتوسفر بطور متوسط 100كیلو متر است. لیتوسفر به صفحه های مجزائی تقسیم می شود كه این صفحه ها ثابت نیستند و دائماً در حال حركتند كه منجر به ایجاد پدیده های مختلف تكتونیكی می گردد.
لیتوسفر از شش صفحه اصلی بنامهای افریقا ، اسیا ، امریكا ، آرام ، استرالیا و قطبی بعلاوه چند صفحه كوچكتر تقسیم شده است. حركت صفحه ها نسبت به هم به سه طریق انجام می گیرد:
الف) در پشته های اقیانوسی صفحه ها از هم دور می شوند و مواد مذاب درون زمین از اینجا بیرون می ریزد.
ب)  صفحه ها بهم نزدیك و با هم بر خورد می كنند و یك صفحه به زیر دیگری می رود ( در مرز صفحه های اقیانوسی و قاره ای)
ج)  صفحه ها در كنار یكدیگر می لغزند.
به حالت "الف" كه ورقه ها از هم دور می شوند و باعث بیرون ریختن مواد مذاب می شود بخش "سازنده" زمین می گویند و به قسمت "ب" كه كه صفحه ها به هم برخورد و به زیر یكدیگر می روند بخش "مخرب" می گویند.
بیشتر فعالیتهای تكتونیكی مثل زلزله هادر حاشیه صفحه های پوسته زمین رخ می دهد و قسمتهای مركزی صفحه های زمین كمتر دچار زلزله شده اند ، و همینگونه زلزله ها در محل برخورد صفحه های قاره ای اتفاق می افتد.
درمحل دور شدن صفحه ها از هم در پشته های اقیانوسی مواد مذاب بیرون ریخته و منجمد می شوند و بخشی از صفحه ها تولد شده از محور میانی از هم دور می شوند ، و بعد از طی مسافتی نسبتاً طولانی صفحه های مزبور دوباره در گوشته فرو رفته و مدفون می شوند و موجب ایجاد گودالهای عمیقی میگردد نظیر گودال ماریان ، كوریل و…..
تكتونیك صفحه ای از محور بر آمده اقیانوسها متولد و بطور جانبی گسترش می یابد و سرانجام به اعماق گوشته رانده می شود. قاره ها دارای ضخامت زیاد هستند و از نظر تركیب شیمیائی و جنس با صفحه های اقیانوسی تفاوت دارند و در صفحه های اقیانوسی همانند میخ قراردارن یا همانند چوب پنبه كه در آب شناور است قرار دارند و در نتیجه قاره ها نیز در حركت صفحه ها شركت می كنند.
زلزله هادر جاهائی كه صفحه ها با هم اصطكاك دارند یا جاهایی صفحه ها در مقابل هم واقعند و یا جاهایی كه صفحه ها بدرون زمین فرو می روند مشاهده می شوند.

كانون زلزله
اغلب زمین لرزه ها بر اثر ایجاد گسل یا حركت و جابجائی سنگها در امتداد گسل های قدیمی تر ایجاد می شوند، بنابراین امواج زلزله در یك صفحه تولید می شوند نه یك نقطه. ولی دانشمندان برای سهولت مطالعه خاستگاه موج را یك نقطه فرض می كنند كه البته فرضی دور از واقعیت نمی باشد، چرا كه فاصله بین ایستگاههای اندازه گیری و محل وقوع زلزله بیشتر از طول یك گسل است. بنابراین نقطه ای را كه امواج ازآن منتشر می شوند " كانون زلزله" می نامند. این همان محل داخل زمین است كه سنگها شكسته می شوند و منجر به آزاد شدن انرژی و انتشار به اطراف می شود.

اگر از كانون زلزله كه درداخل زمین قرار دارد خطی قائم به سمت سطح زمین رسم نمائیم ، محل برخورد این خط با سطح زمین را "مركز زلزله" می نامند. فاصله بین مركز و كانون زلزله به “عمق زلزله” معروف است.
زلزله ها از نظر عمق معمولاً به سه دسته تقسیم می شود:
الف) زلزله های عمیق كه عمق كانون آن بیش از 300 كیلومتر است.
ب) زلزله های متوسط كه عمق كانون آن بین 70 تا 300 كیلو متر است.
ج) زلزله های كم عمق كه عمق آنها از 60 كیلومتر كمتر است.
هر چه عمق زلزله ها كمتر باشد خرابیهای بیشتری دارد. زلزله ها معمولاً از عمق 5 كیلومتری تا عمق 300 كیلومتری هم مشاهده شده است. اثرات زلزله های با عمق بالای 300 كیلومتر بر روی زمین ناچیز است. هرچه بزرگی یك زلزله بیشتر و كانون آن به سطح زمین نزدیكتر خطرات بیشتری دارد. لرزه شناسان دریافته اند كه تقریباً تمام زمین لرزه ها ی با عمق متوسط و عمیق ازمناطق دراز گودالهای اقیانوسی منشاء گرفته اند، جائی كه صفحه ها به زیر رانده می شوند.
زمین لرزه های كه بگونه ای غیر عادی عمیق اند به چند طریق قابل تشخیص است، اولاً امواج سطحی این زلزله ها بطور غیرمعمولی ضعیف اند، ثانیاً زلزله در منطقه خیلی وسیعی احساس می شود با لرزش های كه تقریباً در تمام نقاط به یك اندازه شدیداست. در زلزله های كم عمق معمولاً شدت تكانها به سرعت از مركز زلزله كاهش می یابد.
برای تعیین موقعیت مركز زلزله حداقل باید فاصله مركز زلزله از سه ایستگاه معلوم باشد. روی نقشه ای به مركز هر ایستگاه و به شعاع فاصله بین ایستگاه و مركز زمین لرزه دایره ای رسم می نمائیم از برخورد دایره ها نقطه تقاطعی بوجود می آید كه مركز زلزله را مشخص می نماید.
برای اندازه گیری عمق كانون زلزله اختلاف زمان رسیدن فازهای موج P را كه مسیرهای مختلفی دردرون طی كرده اند مورد استفاده قرار می دهند. بنابراین با اندازه گیری فاصله زمانی رسیدن دو فاز زلزله و با دانستن تغییرات سرعت نسبت به عمق، عمق كانون زلزله قابل محاسبه است. این روش در زلزله های عمیق دقیقتر است.
ادامه دارد ...

منابع و ماخذ:
1. آمادگی در برابر زلزله، كتاب راهنمای معلم سال سوم را هنمایی
2. آموزش همگانی برای مقابله با خطرات زلزله ، موسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله
3. آیزاك، آسیموف، زمین لرزه
4. احمدی ، محمد مهدی- ناظر، محمد حسین ـ رضایی پناه، نادیا ـ خطرات زلزله را كاهش دهیم، موسسه بین المللی زلزله شناسی ومهندسی زلزله
5. امبرسز نیكلاس ـ ملویل چارلز ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمه ابوالحسن رده ، انتشارات آگاه
6. اوبروچف، مبانی زمین شناسی، ترجمه عبدالكریم قریب، انتشارات خوارزمی
7. تهرانی ، خسرو - زمین شناسی ایران - دانشگاه پیام نور ، 1377.
8. جورج گاموف، سرگذشت زمین،ترجمه محمود بهزاد، سازمان انتشارات انقلاب اسلامی
9. درویش زاده ، علی - زمین شناسی ایران - انتشارات امیرکبیر ، 1380.
10. رشد آموزش راهنمایی تحصیلی ویژه نامه زلزله ، شماره 18 ، پاییز 1377
11. شادی طلب ژاله، بررسی آسیب پذیری شهر تهران دربرابر زلزله ، موسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله
12. شفیعی ، سیروس ـ مدنی احمد ، زمین شناسی عمومی ، دانشگاه صنعتی امیركبیر
13. صداقت محمود ، زمین شناسی برای جغرافیا ، انتشارات پیام نور
14. كلود آلگر ، نا آرامیهای زمین ،ترجمه علی درویش زاده ، دانشگاه تهران
15. معتمد احمد ، زمین شناسی عمومی ، انتشارات دانشگاه تهران ،
16. معماریان ، حسین - زمین شناسی مهندسی و ژئوتکنیک - انتشارات دانشگاه تهران ، 1381.
17. معماریان حسین ، فرایندهای درونی تغییر دهنده زمین ( 1و2‌ ) انتشارات دانشگاه آزاد ایران، 1358