مقدمه
درباره تربیت کودک و نوجوان، کتاب‌های متنوعی نوشته شده است و علما ودانشمندان نیز در این زمینه زحمات فراوانی را متحمل شده‌اند اما در عصر حاضر با کمال تأسف، اهمال کاری‌ها و بی‌توجهی‌هایی نسبت به تربیت زیربنایی و آغازین کودک وجود دارد. غرب تلاش دارد با تربیت مسموم خود، نسل جدید را نابود و تربیت آنها را از شعاع وحی، دور و در قالب عقل و خِرَد سودپرست مادی محدود کند و ابزاری از آنها بسازد که تنها در جهت رشد و تکامل مادی به کار گرفته شود. این، خیانت‌بارترین و خوف‌ناک ترین خدمتی است که به نسل معاصر انجام گرفته، چرا که نسل جدید ورای نیازهای مادی، خواسته‌های دیگری نیز دارد و آن، تقویت بنیه معنوی و روحی آنهاست. از آن جا که خانواده، اولین جایگاه تربیت فرزند است و مادر، رکن مهم تربیت محسوب می‌شود، این مقاله، رسالت خانواده و به ویژه مادر را مورد بررسی قرار می‌دهد.
اهمیت تشکیل خانواده و استحکام آن
در فرهنگ اسلامی، ازدواج، پیوندی الهی و بهترین نهاد سازنده اجتماع و زمینه‌ساز رشد و کمال محسوب می‌شود که بی‌توجهی به آن، عامل انحطاط می‌باشد. لذا در آموزه‌های دینی تصریح شده است که هیچ بنیانی نزد خداوند، دوست داشتنی‌تر از ازدواج نیست.1 کما اینکه توصیه‌های فراوانی نیز نسبت به انتخاب همسر شایسته کرده که در ادامه به آن می‌پردازیم.
کارکردهای خانواده
بنابر دیدگاه مکمل بودن زن و مرد، این دو برای رسیدن به کمال، نیازمند به یکدیگر هستند. بنابراین خانواده، بهترین مکان و محل برای تکمیل یکدیگر و پیمودن مسیر کمال است. خانواده سالم، دارای کارکردهای فراوانی در رشد و ارتقای اعضا و پویایی جامعه است، زیرا:
1. خانواده، بهترین محل برای شکل‌گیری شخصیت فرزند و انتقال ارزش‌ها به نسل آینده است.
2. خانواده، بهترین محیط برای بروز استعدادهای زن و اعلام توانمندی‌های اوست.
3. خانواده، مناسب‌ترین گزینه برای پایه‌گذاری بنیان اجتماع است که در غیر این صورت هسته‌هایی سست خواهند بود.2
از آموزه‌های دینی می‌توان چنین برداشت نمود که همت دین، ایجاد روابطی با نشاط میان زوجین است. لذا کاهش نزاع‌ها، تلاش برای گسسته نشدن خانواده با طلاق و کم کردن پیامدهای طلاق درصورت نبودن راه جایگزین، از جمله درخواست‌های دین در خصوص استحکام خانواده می‌باشد. بدین جهت در احادیث معصومین(علیهم السلام) بر حُسن خُلق و دینداری، تأکید ویژه‌ای شده است. اثر رعایت این دو نکته، ایجاد روابط خانوادگی بر پایة مدارا و گذشت و نیز وجود ترس از خدا به عنوان کنترل‌کننده‌ای قوی در درون خانواده است. توصیه‌های دینی زیر، نمونه‌های دیگری از اهتمام اسلام به استحکام خانواده است: تاکید بر مدارا و حُسن خلق، دعوت به صبر و کنترل خشم، نهی از ایجاد زمینه‌های خشونت، توصیه به تعدیل انتظارات،کنترل خشم، دعوت به اصلاح روابط زناشویی و پرهیز از طلاق و ایجاد اختلاف میان زوجین.
زن و معرفت به اهل‌بیت(علیهم السلام)
اگر یک زن به کمالات و ولایت امامان معصوم(علیهم السلام) پی ببرد، شناخت آنان را بر خود، لازم دانسته و تلاش می‌کند تا صفات نیکو و پسندیده و خصائص ممتاز امام را شناخته و با کمال جدیّت و اخلاص، فرمانبردار اوامر و نواهی ایشان باشد. بر این اساس، قلب خویش را به انوار ملکوتی و برتر این خاندان روشن نموده و آن‌گونه که سزاوار شناخت ایشان است، بر خان فضل و کرم ایشان نشسته و از چشمة زلال آنان سیراب می‌گردد و در این راه از هیچ گونه بذل مال و جان دریغ نمی‌ورزد و در راه کسب فضایل ایشان می‌کوشد؛ زیرا مقصود از آفرینش خلقت را در شناخت ایشان می‌یابد و می‌فهمد که شناخت این بزرگواران به شناخت حق تعالی می‌انجامد.
پس یکی از وظایف مهمی که بر هر مرد یا زن دوستدار خاندان اهل‌بیت(علیهم السلام) لازم است، شناساندن آن بزرگواران و بازگو کردن جایگاه و فضائل خداگونة آنها برای دیگران است.3 و همین امر، زن را در تربیت نسلی ولایی و مهدی‌باور و مهدی‌یاور کمک می‌رساند.
زن و سازوکار تربیت نسل منتظر
تربیت نسل مهدوی از جمله دغدغه‌های والدین ولایت‌مدار و از جمله زن منتظر به عنوان متولی اصلی تربیت است. یک زن منتظر باید برای تربیت یک نسل منتظر، ابتدا باید نسبت به یادگیری آموزه‌های دینی اهتمام بورزد و زمینه‌های مناسب برای ارتباط با ولیّ خدا را فراهم آورد و برای درک مفاهیم دینی و التزام به آن باید توجه خاصی به سنّ تربیت نسل ولایی داشته باشد. چرا که اسلام به تربیت کودک در مراحل مختلف زندگی، اهتمام خاصی داشته است که این مراحل از قرار ذیل است:
1. انتخاب همسر
اولین اقدام مهم برای داشتن کودکانی ولایی، انتخاب همسری ولایت‌مدار می‌باشد تا در نتیجة ازدواج با او، فرزندان خوب و صالح و سالمی به دنیا آیند و به دنبال تربیتی خوب، از نسل دوست‌داران ولایت شوند؛ زیرا زن و شوهر، هر دو در ساختار جسمی و روحی فرزند تأثیر دارند و به همین علت است که دین اسلام، در انتخاب همسر، حساسیت فوق‌العاده‌ای نشان داده است. از جمله خصوصیاتی که دربارة مرد مدنظر است، کفو بودن در ابعاد گوناگون دین، اخلاق و اصالت خانوادگی است و اهتمام اسلام در این خصوص، بیشتر بر دیندار بودن است. امام علی(علیه السلام) در این باره می‌فرماید: «وقتی که مرد، کریم و خوب بود، ظاهر و باطنش نیز خوب و کریم خواهد بود».4 همچنین امام صادق(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «هر کس، عزیزِ خود را به ازدواج مرد شراب‌خوار درآورد، قطع رحم کرده است».5 در عصر ما نیز دانشمندان معاصر به این مسائل، توجه خاصی نشان داده‌اند و اثرات ژنتیکی آنها را در جنین بیان داشته‌اند. همچنین در شریعت مقدس اسلام بر اصالت خانوادگی، حُسن‌خلق و خوی‌خوش طرفین، بیشتر تکیه شده است. امام علی(علیه السلام) می‌فرماید: «حُسن اخلاق، بر کرامت ریشه‌ها و عِرْقها دلالت دارد».6
2. تغذیة پاک و حلال
پس از توجه به انتخاب همسر، دین مقدس اسلام توجه پیروان خود را به مسائلی که ریشه در شکل‌گیری ساختار جسمی و روحی فرزند دارد، جلب می‌کند. این مسائل ـ که در سرنوشت و آیندة فرزند، نقش بسیار حیاتی دارد ـ یک سلسله دستورهای اخلاقی و در عین حال، پراهمیت و تحت عنوان مراقبت‌های ویژه می‌باشند. یکی از آن مسائل، تغذیة پدر و مادر از غذاهای پاک و حلال است. لقمة ناپاک و حرام در گوشت و خون والدین نفوذ کرده و سپس به جنین انتقال یافته و یک موجود مبتلا به ویروس و امراض و ناپاکی را شکل می‌دهد که پالایش و تهذیب او پس از به دنیا آمدن بسیار مشکل است. ناگفته نماند که در این موضوع، پدر، نقش اول را ایفا می‌کند. پدر، هرچه پرهیزکارتر باشد، فرزند شایسته‌تر، سالم‌تر و صالح‌تری خواهد داشت. در مرحلة دوم، این مادر است که باید مراقبت‌های ویژه از جنین داشته باشد. زیرا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «انسان بدبخت در شکم مادرش، بدبخت است و انسان خوشبخت در شکم مادرش، خوشبخت است».7
3. آداب مباشرت
از دیگر اموری که رعایت آن، زمینة مناسب را برای تربیت نسل ولایی فراهم می‌کند، معاشرت و روابط صحیح پدر و مادر است. بنابر روایات، تأثیر آداب زناشویی، علاوه بر تأثیر در صحت و سلامت جسمی و حتی چهرة فرزند، بر روح و روان و معنویات و در نتیجه، تربیت او نیز تأثیر دارد. رعایت آدابی از قبیل ذکر نام و یاد خدا، با وضو و طهارت بودن و دعا کردن قبل از مباشرت، موجب جلوگیری از دخالت شیطان می‌شود. ذکر اعمال مکروه و مستحب زیادی که در روایات برای مباشرت همسران وارد شده است، همه، دلالت بر اهمیت این لحظه در حیات مادی و معنوی فرزندان دارد.8
4. دوران زندگی جنین
یکی دیگر از مقاطع و مراحل تأثیرگذار در تربیت نسل مهدوی، دوران بارداری مادر است که در شکل گیری شاکلة دینی فرزندان، فوق العاده مؤثر است. کلیة حالات، سکنات، رفتارها و حتی خطورات فکری و ذهنی مادر در فرزند تأثیر گذار است. مادری که ارتباط عاطفی و فکری با مولای خود امام زمان(عجل الله تعالی فرج الشریف) داشته و این دل‌بستگی، نمود عملی در زندگی او دارد، می‌تواند منتقل کنندة ارزش‌های دینی مهدوی به فرزند خود باشد.
اگر در آموزه‌های دینی برای دوران بارداری، سفارش به خواندن دعاهایی چون زیارت جامعه کبیره، زیارت عاشورا، دعای عهد و دعای فرج شده، بدین جهت است که ارتباط مستدام مادر با این مضامین، مستقیماً در جنین تأثیرگذار است و نسلی عاشق ولایت و مهدی‌یاور را می‌پروراند.9 روان‌شناسان نیز بر این باورند که حالات روانی و هیجانی و حتی فعالیت‌های جسمانی مادر، در شخصیت کودک مؤثر بوده و هورمون‌هایی که در فشارهای هیجانی تراوش می‌شود، بر جنین تأثیر می‌گذارد.10
5. توجه به آموزه‌های کوچک ولی مهم در بدو تولد
در سیرة معصومان(علیهم السلام) آداب و سنت‌هایی یافت می‌شود که از آغاز تولد فرزند تا روز هفتم به آنها عمل می‌کرده‌اند. عمل به این آداب، زمینه‌های مساعد تربیت نسل ولایی را در فرزند به وجود می‌آورد. ممکن است نقش برخی از این آداب در تربیت فرزند برای ما مخفی باشد، ولی عمل به آنها، به هرحال، تأثیر خود را بر فرزند خواهد داشت. بخشی از این‌ها زمینه تربیت بعدی را فراهم می‌کنند و برخی، علاوه بر آن، خود اثر تربیتی دارند. از مجموع این تاثیرات جزئی است که تربیت تحقق می‌یابد؛ زیرا تربیت، امری دفعی نیست، بلکه امری تدریجی است که با فراهم شدن زمینه‌ها، از بین رفتن عوامل مزاحم و رعایت آداب و دستورهای تربیتی و استفاده از شیوه‌های مناسب تحقق می‌یابد. برخی از آداب، از قبیل خواندن اذان و اقامه در گوش نوزاد، کام برداشتن با تربت حضرت سیدالشهداء(علیه السلام)، نامگذاری مناسب فرزند، عقیقه، تغذیه بچه با شیر مادر و... از دیگر آموزه‌های مربوط به این دوران است. 11
6. دوران شیردهی
مادرانی که فرزند خود را با شیری که محصول لقمه حلال است تغذیه می‌کنند و همچنین مادرانی که با وضو به فرزند خود شیر داده و از یاد خدا در هنگام شیردهی غافل نمی‌شوند، قطعاً بیش از دیگران، توفیق تربیت نسل مهدی‌باور و مهدی‌یاور را خواهند داشت. حکایات زیبایی که از زندگی برخی از علمای بزرگ و مفاخر دینی ما ذکر شده است، به خوبی بیانگر نقش شیر مادر در تکوین شخصیت معنوی فرزندان است. مادری که شیر او آمیخته با ذکر حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرج الشریف) است و در طول شیردهی خود، ذکر و یاد امام را بر لب و قلب دارد، قطعاً این عشق و علاقه‌اش به فرزند منتقل خواهد شد. چرا که تحقیقات روان‌شناسی حاکی از این مسأله است که کلیة عواطف، علاقه‌ها و دلبستگی‌های مادر هنگام شیردادن به فرزند هم منتقل می‌گردد. 12
7. القای عملی محبت به ولیّ خدا به کودک
گرچه در نظام تربیتی اسلام هرگونه آموزش رسمی و سخت‌گیرانه در دوران کودکی مردود و اصل بر رها گذاردن کودک است، ولی این نکته مورد تأکید دین قرار گرفته که دوران کودکی، دوران شکل‌گیری شخصیت دینی، عاطفی، عقلی و... کودک است. احادیث مربوط به این مسئله دلالت دارند که در دوران کودکی (هفت سال اول) می‌بایست عنایت خاصی به مؤانست با مقوله‌های مذهبی و اخلاقی باشد.
نظر به محدودیت قدرت درک و فهم کودک از ارزش‌های اخلاقی و به لحاظ رشد یافتگی او از لحاظ اجتماعی، بیشترین تلاش مربیان در این مرحله باید متوقف بر ایجاد رغبت، علاقه و انس در کودک نسبت به ارزش‌ها و مفاهیم اخلاقی، از جمله مسألة ارتباط با ولیّ خدا باشد. 13 از این رو کلیه رفتارهای والدین، به خصوص مادر، نقش ویژه‌ای در شکل‌گیری شخصیت کودک دارد. اهمیت نقش مادر از آن جهت است که در این دوره، بیشترین ارتباط را با فرزند دارد و در شکل‌گیری شاکله شخصیتی فرزند، مؤثر است.
مادر بدون اینکه درصدد آموزش مفاهیم به فرزند خود باشد، با رفتار و کردار خود، در حال آموزش غیر رسمی به فرزند خود می‌باشد. کودک، اکثر مهارت‌ها و دانستنی‌ها را در این دوران، بدون واسطه از خانواده خود دریافت می‌کند.
وقتی فرزند، عشق سرشار مادر به امام زمان(عجل الله تعالی فرج الشریف) را مشاهده می‌کند، این عشق و محبت، در ساختن شخصیتی محبّ و عاشق نسبت به امام زمان(عجل الله تعالی فرج الشریف) مؤثر خواهد بود.
به بیان دیگر، مادر باید خود نسبت به اصول و مبانی تعلیم و تربیت یک نسل ولایی، علاوه بر شناخت، مزیّن به صفات فکری و رفتاری صحیح باشد؛ چرا که بخش عظیمی از این تربیت، مربوط به حوزه‌های رفتاری ـ عملی می‌باشد.14و 15 اگر مادر منتظر، از انجام رفتارهای مخالف با میل و رضایت ولیّ خدا خودداری کند و به صورت مستقیم و غیر مستقیم نشان دهد که به خاطر حضور و ناظر بودن حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرج الشریف) از انجام این کار، صرف نظر کرده است، باور به حضور واقعی ولیّ خدا در فرزند نیز به صورت جدّی تقویت می‌شود. در صورتی که خانواده، رسالت خود را به درستی انجام ندهد، افراد و نهادهای دیگری هستند که با آموزش‌های ناروا، ممکن است بتوانند فرزند را به وادی دیگری بکشانند.17
پي‌نوشت‌ها:
1. بحارالانوار، ج103، ص22، ح40.
2. ر.ک: درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، ص 83.
3. زن در پیشگاه ولایت، ص 208-210.
4. غررالحکم ، ص327.
5. وسائل الشیعه، ج20، ص79.
6. غررالحکم، ص379.
7. بحارالانوار، ج3، ص44.
8. سیره تربیتی پیامبر و اهل‌بیت(علیهم السلام)، ج1، ص 50-53.
9. ر.ک: روان شناسی رشد (مفاهیم بنیادی در روان‌شناسی کودک).
10. ریحانه بهشتی، ص 57-115.
11. زن منتظر و منتظرپروری، ص130.
12. ر.ک: ریحانه بهشتی، ص 158-166.
13. زن منتظر و منتظرپروری، ص 133.
14. مراحل رشد و تحول انسان، ص 205.
15. ر.ک: فرامدرنیسم و تحلیل گفتمان.
16. ر.ک: متن سخنرانی دکتر خسرو باقری، کتاب دوم تربیت اسلامی، ص 223.
17. زن منتظر و منتظر پروری.
منبع : نشریه امان ،شماره 29 ،فروردین و اردیبهشت 1390
