دنياي شگفت انگيز خواب
گردآوري و نوشته: فاطمه ادب دوست
خواب، حالتي از استراحت طبيعي است که در پستانداران، پرندگان، ماهي ها و در برخي بي مهرگان مشاهده مي گردد. کاهش حرکات ارادي بدن، کاهش واکنش به محرکات خارجي، افزايش سرعت آنابوليسم (Anabolism) و کاهش سرعت کاتابوليسم (Catabolism) از خصوصيات خواب هستند، خواب از چرخه هاي متوالي تشکيل شده که هريک در حدود 100 تا 120 دقيقه طول مي کشد و هر فرد به طور معمول 4 تا 5 چرخه ي خواب را در طول شب تجربه مي کند. چرخه خواب و بيداري، در برگيرنده مراحل مختلفي است و به دو قسمت کلي تقسيم مي شود:
امواج بتا: با فرکانس بالاي 12 هرتز (معمولاً 20 هرتز) در وضعيت بيداري، افکار مضطرب، تفکر، تمرکز فعال و استدلال توليد مي شود. مصرف کافئين باعث توليد امواج بتا مي شود.
امواج آلفا: با فرکانس 8 تا 12 هرتز است. در وضعيت بيداري و آرميدگي (آرامش خاطر) خيال پردازي طي روز و معمولاً با چشم هاي بسته توليد مي شوند و با خواب آلودگي کاهش مي يابند.
امواج تتا: اين امواج فرکانسي در حدود 4 تا 8 هرتز دارند. در مرحله قبل از خواب و هنگام بيداري (خواب آلودگي)، هنگام خواب سبک، ديدن رويا، مديتيشن عميق، هيپنوتيزم، فلسفه نيايش و خلاقيت ظاهر مي شوند، امواج تتا دسترسي به اطلاعات ناخودآگاه را ممکن مي سازد.
امواج دلتا: فرکانس اين امواج در حدود 4 هرتز يا پايين تر است. در مرحله 3 و 4 خواب و مرحله خواب عميق ناخودآگاه ظاهر مي شوند. دسترسي به اطلاعات ناخود آگاه از طريق امواج دلتا صورت مي گيرد.
2- مرحله نخست: اين مرحله گذر از بيداري به خواب است. با محو شدن امواج آلفا و ظهور امواج تتا (فرکانس 4 تا 8 هرتز) آغاز مي شود. البته در اين مرحله امواج آلفا نيز حضور دارند امّا امواج تتا غالب هستند. دراين قسمت از خواب، فرد اندکي از تونوس عضلاني خود را از دست مي دهد، ممکن است پديده تکان هاي خواب و توهمات خواب را تجربه کند. تنفس آهسته مي شود، ضربان قلب منظم و فشار خون کاهش مي يابد، دماي مغز افزايش يافته و چشم ها اندکي تکان مي خورند. چنانچه فرد دراين مرحله از خواب بيداري شود، گويي اصلاً نخوابيده است. اين مرحله 5 تا 10 دقيقه به طول مي انجامد.
مرحله دوم: در اين مرحله امواج تتا با فرکانس 5 تا 15 هرتز ظاهر مي شوند. آگاهي هوشيارانه از محيط خارجي ناپديد شده و فرد را مي توان با صدا زدن به راحتي بيدار کرد (خواب سبک) فشار خون، دماي بدن، متابوليسم و فعاليت قلب کاهش مي يابد. اين مرحله 45 تا 55 درصد کل خواب را به خود اختصاص داده و 5 تا 15 دقيقه به طول مي انجامد.
مرحله سوم: در مرحله سوم خواب، امواج دلتا (2 تا 4 هرتز) و امواج تتا حضور دارند. (20 تا 50 درصد امواج دلتا و مابقي تتا هستند) اين مرحله، مرحله خواب عميق است و براي بيدار کردن فرد بايد بيشتر تلاش کرد. مرحله سوم نيز 5 تا 15 دقيقه طول مي کشد و 3 تا 8 درصد کل خواب را به خود اختصاص مي دهد.
مرحله چهارم: عميق ترين مرحله خواب است که درآن امواج دلتا و تتا حضور دارند (50 درصد تتا و 50 درصد دلتا).فرکانس در محدود 0/5 تا 2 هرتز است. اين مرحله 10 تا 15 درصد کل خواب را به خود اختصاص مي دهد. تنفس، ريتميک و موزون شده و بيدار کردن فرد دشوار است. در اين مرحله است که اختلالات وحشت شبانه، شب ادراري، خوابگردي و صحبت کردن در خواب روي مي دهد. چنانچه فرد در اين مرحله از خواب بيدار شود، احساس گيجي و گم گشتگي دارد و نمي تواند درست راه برود. (به اين وضعيت اصطلاحاً ايستايي خواب SleepInertia مي گويند. دراين مرحله فعاليت ها و کارکردهاي بدن به شدت کاهش مي يابد.
پس از اتمام مرحله چهار، خواب مستقيماً وارد مرحله پنجم و رم نمي شود بلکه مجدداً به طور معکوس به مراحل 3 و 2 بازگشته و سپس وارد مرحله رم مي شود.
3-مرحله رم (REM) و يا مرحله پنجم خواب: در اين مرحله امواج بتا (فرکانس بالاي 12 هرتز) ظاهر مي گردند. امواج مغزي کوتاه و نامنظم مي شوند به طوري که امواج مغزي بيشتر مشابه وضعيت بيداري هستند تا خواب. اغلب خواب هاي واضح در اين مرحله ديده مي شوند (البته رؤيابيني ممکن است در هر مرحله اي از خواب روي دهد). در اين مرحله حرکات سريع چشم مشاهده مي شود. ضربان قلب نامنظم شده و افزايش مي يابد. فشار خون کاهش مي يابد. تنفس کم عمق و نامنظم شده، فعاليت مخ افزايش يافته و تمام عضلات ارادي بدن فلج مي شود. احتمال حمله ي قلبي در بيماران قلبي در اين مرحله به اوج خود مي رسد. مصرف اکسيژن بدن افزايش مي يابد و ممکن است انگشتان دست و پا و صورت دچار انقباضات ناگهاني شود. اين مرحله در حدود 10 دقيقه طول مي کشد. البته در چرخه هاي بعدي از مدّت مراحل 3 و 4 خواب کاسته شده و به مدت رم افزوده مي گردد به طوري که آخرين مرحله رم يک ساعت به طول مي انجامد.
يادآوري رؤيا هنگام بيدار شدن از مرحله غيررم، غيرممکن امّا حين بيدار شدن از مرحله رم با جزئيات کاملي امکانپذير است. مصرف قرص هاي خواب آور و الکل، مراحل عميق خواب و رم را سرکوب مي کنند. از اين رو فرد روز بعد بيشتر احساس خواب آلودگي مي کند.
نوزادان و کودکان 50 درصد زمان خواب خود را در مرحله ي REM و 50 درصد آن را در مرحله NREM سپري مي کنند.
بزرگسالان 20 درصد زمان خواب را در مرحله ي REM و 80 درصد آن را در مرحله ي NREM سپري مي کنند.
خرخر کدن تنها در مرحله ي NREM ايجاد مي شود.
افرادي که بعد از تولد نابينا مي شوند، مي توانند تصاوير را در خواب ببينند. افرادي که نابينا به دنيا مي آيند، نمي توانند تصاوير را در خواب ببينند امّا نابينايان خواب هايي به شفافي افراد بينا دارند، که البته شامل حواس پنج گانه ديگر مثل شنوايي، بويايي، لامسه و حتّي عواطف حسي است.
همه افراد (به جز مواردي از بيماري هاي شديد رواني) خواب مي بينند.
تحقيقات جديد نشان مي دهد که خواب ديدن از بروز جنون جلوگيري مي کند. در آزمايشي که روي تعدادي از دانشجوويان انجام گرفت، مشاهده شد کساني را که در لحظه شروع خواب ديدن بيدار کردند، همگي داراي عدم تمرکز حواس، زودرنجي و کج خلقي، توهم و حتّي بعد از سه روز نشان دهنده ي علائمي از جنون بودند. (اگر چه بعد از بيدار کردن به آنها اجازه داده مي شد 8 ساعت ديگر بخوابند). در نهايت وقتي توانستند به راحتي بخوابند و خواب ببينند، ذهن آنها زمان از دست رفته را ترميم کرد و سطح کارآيي خواب آنها را افزايش داد.
فقط افراد شناخته شده به خواب ما مي آيند. رؤياها، مکرراً از نقش بازي کردن افراد غريبه پُر مي شود. ذهن ما چهره ي افراد غريبه را در عالم رؤيا نمي سازد، بلکه آن چهره هاي افراد حقيقي هستند که ما در طول زندگي ديده ايم ولي آنها را به خاطر نمي آوريم يا نمي شناسيم. ما در طول زندگي چهره صدها هزار نفر را ديده ايم. بنابراين ذهن ما منبع بي پايان شخصيت هايي است که ممکن است هنگام خواب ديده شوند.
افراد خواب هاي رنگي نمي بينند! 12 درصد افراد نابينا، فقط خواب هاي سياه و سفيد و بقيه افراد تمامي رنگ ها را در خوابشان مي بينند. مردم موضوعات مشترکي را در رؤياهايشان مي بينند. مثل موقعيت هايي مربوط به مدرسه، تعقيب شدن، درجا دويدن، سقوط کردن، دير رسيدن، ديدن مرگ کسي که زنده است، پرواز کردن، مردود شدن در امتحان يا تصادف اتومبيل ... مطالعات نشان مي دهد به افرادي که خواب هاي مربوط به درگيري، ناآرامي و مرگ را رنگي مي بينند، فشارها و ضربه هاي رواني بيشتري وارد مي شود ولي علت اين مسئله هنوز ناشناخته است.
طي خواب بدن فلج مي شود. به نظر مي رسد اين اتفاق از حرکت ناخواسته بدن وبه نمايش گذاشتن رؤياها جلوگيري مي کند. دانشمندان معتقدند در هنگام خواب غدد شروع به ترشح هورموني مي کنند که به القاي خواب کمک مي کند. نورون ها سيگنال هايي را به نخاع مي فرستند که باعث آرامش بدن شده و کمي بعد، بدن بي حس و فلج مي شود.
کودکان نوپا، تاوقتي به سن 3 سالگي برسند، درباره خودشان خواب نمي بينند. آنها عموماً در سن 7 تا 8 سالگي کابوس هاي زيادي نسبت به بزرگسالان مي بينند.
منبع: ماهنامه ي نوآور، شماره ي 67.
مرحله ي غير رم
مرحله رم و يا حرکات سريع چشم (Rapid Eye Movement)
در اين مرحله سيستم سمپاتيک فعال بوده و فقدان تونوس عضلات اسکلتي اتفاق مي افتد. (تونوس انقباض مداوم عضلات است که به حفظ وضعيت بدني و تعادل کمک مي کند.) به دليل تشريح مراحل خواب بر اساس امواج مغزي، قبل از توضيح بايد نگاهي مختصر به وضعيت اين امواج داشته باشيم.
نوار مغزي ويا الکتروانسفالوگرافي، اندازه گيري فعاليت الکتريکي مغز (ثبت امواج مغزي) است که با قرار دادن الکترودهايي روي پوست سر و يا درون قشر مخ صورت مي گيرد و نتيجه به صورت الکتروانسفالوگراف (EEG) ويا امواج مغزي (Brainwaves) مشخص مي گردد.
هرچرخه خواب به ترتيب شامل بيداري 1-2-3-4-3-2-REM است.
امواج مغزي
امواج بتا: با فرکانس بالاي 12 هرتز (معمولاً 20 هرتز) در وضعيت بيداري، افکار مضطرب، تفکر، تمرکز فعال و استدلال توليد مي شود. مصرف کافئين باعث توليد امواج بتا مي شود.
امواج آلفا: با فرکانس 8 تا 12 هرتز است. در وضعيت بيداري و آرميدگي (آرامش خاطر) خيال پردازي طي روز و معمولاً با چشم هاي بسته توليد مي شوند و با خواب آلودگي کاهش مي يابند.
امواج تتا: اين امواج فرکانسي در حدود 4 تا 8 هرتز دارند. در مرحله قبل از خواب و هنگام بيداري (خواب آلودگي)، هنگام خواب سبک، ديدن رويا، مديتيشن عميق، هيپنوتيزم، فلسفه نيايش و خلاقيت ظاهر مي شوند، امواج تتا دسترسي به اطلاعات ناخودآگاه را ممکن مي سازد.
امواج دلتا: فرکانس اين امواج در حدود 4 هرتز يا پايين تر است. در مرحله 3 و 4 خواب و مرحله خواب عميق ناخودآگاه ظاهر مي شوند. دسترسي به اطلاعات ناخود آگاه از طريق امواج دلتا صورت مي گيرد.
مراحل خواب
2- مرحله نخست: اين مرحله گذر از بيداري به خواب است. با محو شدن امواج آلفا و ظهور امواج تتا (فرکانس 4 تا 8 هرتز) آغاز مي شود. البته در اين مرحله امواج آلفا نيز حضور دارند امّا امواج تتا غالب هستند. دراين قسمت از خواب، فرد اندکي از تونوس عضلاني خود را از دست مي دهد، ممکن است پديده تکان هاي خواب و توهمات خواب را تجربه کند. تنفس آهسته مي شود، ضربان قلب منظم و فشار خون کاهش مي يابد، دماي مغز افزايش يافته و چشم ها اندکي تکان مي خورند. چنانچه فرد دراين مرحله از خواب بيداري شود، گويي اصلاً نخوابيده است. اين مرحله 5 تا 10 دقيقه به طول مي انجامد.
مرحله دوم: در اين مرحله امواج تتا با فرکانس 5 تا 15 هرتز ظاهر مي شوند. آگاهي هوشيارانه از محيط خارجي ناپديد شده و فرد را مي توان با صدا زدن به راحتي بيدار کرد (خواب سبک) فشار خون، دماي بدن، متابوليسم و فعاليت قلب کاهش مي يابد. اين مرحله 45 تا 55 درصد کل خواب را به خود اختصاص داده و 5 تا 15 دقيقه به طول مي انجامد.
مرحله سوم: در مرحله سوم خواب، امواج دلتا (2 تا 4 هرتز) و امواج تتا حضور دارند. (20 تا 50 درصد امواج دلتا و مابقي تتا هستند) اين مرحله، مرحله خواب عميق است و براي بيدار کردن فرد بايد بيشتر تلاش کرد. مرحله سوم نيز 5 تا 15 دقيقه طول مي کشد و 3 تا 8 درصد کل خواب را به خود اختصاص مي دهد.
مرحله چهارم: عميق ترين مرحله خواب است که درآن امواج دلتا و تتا حضور دارند (50 درصد تتا و 50 درصد دلتا).فرکانس در محدود 0/5 تا 2 هرتز است. اين مرحله 10 تا 15 درصد کل خواب را به خود اختصاص مي دهد. تنفس، ريتميک و موزون شده و بيدار کردن فرد دشوار است. در اين مرحله است که اختلالات وحشت شبانه، شب ادراري، خوابگردي و صحبت کردن در خواب روي مي دهد. چنانچه فرد در اين مرحله از خواب بيدار شود، احساس گيجي و گم گشتگي دارد و نمي تواند درست راه برود. (به اين وضعيت اصطلاحاً ايستايي خواب SleepInertia مي گويند. دراين مرحله فعاليت ها و کارکردهاي بدن به شدت کاهش مي يابد.
پس از اتمام مرحله چهار، خواب مستقيماً وارد مرحله پنجم و رم نمي شود بلکه مجدداً به طور معکوس به مراحل 3 و 2 بازگشته و سپس وارد مرحله رم مي شود.
3-مرحله رم (REM) و يا مرحله پنجم خواب: در اين مرحله امواج بتا (فرکانس بالاي 12 هرتز) ظاهر مي گردند. امواج مغزي کوتاه و نامنظم مي شوند به طوري که امواج مغزي بيشتر مشابه وضعيت بيداري هستند تا خواب. اغلب خواب هاي واضح در اين مرحله ديده مي شوند (البته رؤيابيني ممکن است در هر مرحله اي از خواب روي دهد). در اين مرحله حرکات سريع چشم مشاهده مي شود. ضربان قلب نامنظم شده و افزايش مي يابد. فشار خون کاهش مي يابد. تنفس کم عمق و نامنظم شده، فعاليت مخ افزايش يافته و تمام عضلات ارادي بدن فلج مي شود. احتمال حمله ي قلبي در بيماران قلبي در اين مرحله به اوج خود مي رسد. مصرف اکسيژن بدن افزايش مي يابد و ممکن است انگشتان دست و پا و صورت دچار انقباضات ناگهاني شود. اين مرحله در حدود 10 دقيقه طول مي کشد. البته در چرخه هاي بعدي از مدّت مراحل 3 و 4 خواب کاسته شده و به مدت رم افزوده مي گردد به طوري که آخرين مرحله رم يک ساعت به طول مي انجامد.
يادآوري رؤيا هنگام بيدار شدن از مرحله غيررم، غيرممکن امّا حين بيدار شدن از مرحله رم با جزئيات کاملي امکانپذير است. مصرف قرص هاي خواب آور و الکل، مراحل عميق خواب و رم را سرکوب مي کنند. از اين رو فرد روز بعد بيشتر احساس خواب آلودگي مي کند.
نوزادان و کودکان 50 درصد زمان خواب خود را در مرحله ي REM و 50 درصد آن را در مرحله NREM سپري مي کنند.
بزرگسالان 20 درصد زمان خواب را در مرحله ي REM و 80 درصد آن را در مرحله ي NREM سپري مي کنند.
خرخر کدن تنها در مرحله ي NREM ايجاد مي شود.
افرادي که بعد از تولد نابينا مي شوند، مي توانند تصاوير را در خواب ببينند. افرادي که نابينا به دنيا مي آيند، نمي توانند تصاوير را در خواب ببينند امّا نابينايان خواب هايي به شفافي افراد بينا دارند، که البته شامل حواس پنج گانه ديگر مثل شنوايي، بويايي، لامسه و حتّي عواطف حسي است.
همه افراد (به جز مواردي از بيماري هاي شديد رواني) خواب مي بينند.
تحقيقات جديد نشان مي دهد که خواب ديدن از بروز جنون جلوگيري مي کند. در آزمايشي که روي تعدادي از دانشجوويان انجام گرفت، مشاهده شد کساني را که در لحظه شروع خواب ديدن بيدار کردند، همگي داراي عدم تمرکز حواس، زودرنجي و کج خلقي، توهم و حتّي بعد از سه روز نشان دهنده ي علائمي از جنون بودند. (اگر چه بعد از بيدار کردن به آنها اجازه داده مي شد 8 ساعت ديگر بخوابند). در نهايت وقتي توانستند به راحتي بخوابند و خواب ببينند، ذهن آنها زمان از دست رفته را ترميم کرد و سطح کارآيي خواب آنها را افزايش داد.
فقط افراد شناخته شده به خواب ما مي آيند. رؤياها، مکرراً از نقش بازي کردن افراد غريبه پُر مي شود. ذهن ما چهره ي افراد غريبه را در عالم رؤيا نمي سازد، بلکه آن چهره هاي افراد حقيقي هستند که ما در طول زندگي ديده ايم ولي آنها را به خاطر نمي آوريم يا نمي شناسيم. ما در طول زندگي چهره صدها هزار نفر را ديده ايم. بنابراين ذهن ما منبع بي پايان شخصيت هايي است که ممکن است هنگام خواب ديده شوند.
افراد خواب هاي رنگي نمي بينند! 12 درصد افراد نابينا، فقط خواب هاي سياه و سفيد و بقيه افراد تمامي رنگ ها را در خوابشان مي بينند. مردم موضوعات مشترکي را در رؤياهايشان مي بينند. مثل موقعيت هايي مربوط به مدرسه، تعقيب شدن، درجا دويدن، سقوط کردن، دير رسيدن، ديدن مرگ کسي که زنده است، پرواز کردن، مردود شدن در امتحان يا تصادف اتومبيل ... مطالعات نشان مي دهد به افرادي که خواب هاي مربوط به درگيري، ناآرامي و مرگ را رنگي مي بينند، فشارها و ضربه هاي رواني بيشتري وارد مي شود ولي علت اين مسئله هنوز ناشناخته است.
طي خواب بدن فلج مي شود. به نظر مي رسد اين اتفاق از حرکت ناخواسته بدن وبه نمايش گذاشتن رؤياها جلوگيري مي کند. دانشمندان معتقدند در هنگام خواب غدد شروع به ترشح هورموني مي کنند که به القاي خواب کمک مي کند. نورون ها سيگنال هايي را به نخاع مي فرستند که باعث آرامش بدن شده و کمي بعد، بدن بي حس و فلج مي شود.
کودکان نوپا، تاوقتي به سن 3 سالگي برسند، درباره خودشان خواب نمي بينند. آنها عموماً در سن 7 تا 8 سالگي کابوس هاي زيادي نسبت به بزرگسالان مي بينند.
منبع: ماهنامه ي نوآور، شماره ي 67.
/ج
