تربيت کودک
نويسنده:مهرنوش اکبري
چکيده:خانواده اولين محيطي است که زمينه ي رشد بهتر کودک در آن ميسر است و بيش ترين رفتار کودک بسته به رفتارهايي است که در محيط خانه ديده و يا آموخته است.
بنابراين خانواده ها مسئوليت دارد که به تمام نيازهاي کودک توجه نموده و به دنبال ارضاي نيازهاي اساسي او باشند، تولد کودک همزاد با نيازهاي اساسي او باشند، تولد کودک همزاد با نيازهاي زيستي، رواني، اجتماعي است که برآوردن آن نيازها بر رفتار کودک تأثير گذاشته و او را به سمت سلامت و بهداشت رواني سوق خواهد داد.
آن چه در اين نوشتار مورد بررسي قرار مي گيرد موضوعي است تحت عنوان کنترل و هدايت رفتار کودکان به اميد که راهنمايي خانواده در ارتباط با کودکان باشد.
1ـ کنترل:
کنترل يکي از هدف هاي علم است، مثلاً جلوگيري از بزهکاري يک نوع کنترل است که هدف روان شناسي مي باشد.
2ـ هدايت:
هدايت، رفتار خودآگاهانه ي فرد که موازين مقرر شده به وسيله محيط آن را تعيين مي کند. آن نوع رفتار فرد را گويند که از روي بصيرت و پيش بيني سر مي زند به ويژه از نقطه نظر معيارهاي اخلاقي.
3ـ رفتار:
رفتار، هر فعاليت و عملي که موجود زنده انجام مي دهد و متضمن کارهاي بدني آشکار و پنهان، اعمال فيزيولوژيک، عاطفي و فعاليت عقلي مي باشد، اين اصطلاح براي هر عمل خاص يا مجموعه ي اعمال به کار مي رود. از معاني اصطلاحات استفاده مي شود که مي توان از رفتارهاي بد کودک جلوگيري کرد و او را به سمت رفتار مطلوب هدايت کرد، اگر چه نيازمند يک سري عواملي است که هر کدام طرح خواهد شد از عوامل آن چه مهم به نظر مي رسد مورد تحليل و بررسي قرار خواهد گرفت چون تربيت کودک امر دشوار و بسيار پيچيده اي است که عوامل زيادي در آن دخيل است.
واژه ي رب به معني تربيت است و آن ايجاد شي به تدريج از حالتي به حالت ديگر تا به
حد تمام و کمال برسد و اين واژه(رب)هم فقط به خدايي متعال صادق است که عهده دار تمام مصالح موجودات است
در نتيجه تربيت بايد صحيح و نظارت بر امورات و کارهاي کودک کاملاً دقيق و مداوم باشد اگر نظارت دقيق صورت گرفت به نيازهاي اصلي و اساسي او توجه شده و به عنوان يک حق مسلم مورد رسيدگي قرار خواهد گرفت که نظارت و تربيت از حقوق کودک است که غفلت در آن امر مذموم و ناپسند است فلذا گفته اند که تربيت امري است تدريجي بايد نظارت را براي لحظات هم از او باز نه ستانيم.
حق کودک و فرزند بر پدر اين است که اسم نيکو براي فرزندش برگزيند و تربيت صحيح و آموزش قرآن است اين ها بخشي از حقوقي است که بايد اداء شود و وظيفه خانواده ها است که در اين ارتباط تمام همت و تلاش خود را به کار گيرند و از خداي بزرگ در اداء حقوق استمداد نمايند چنان چه امام معصوم(ع)فرمود: خداوندا ياري ام کن که فرزندان خود را تأديب و تربيت کنم و به آنان نيکي نمايم و اعنّني علي تربيتهم و تأديبهم و برّهم...
در اسلام که مسئله تربيت به عنوان يکي از حقوق اساسي مورد توجه قرار گرفته و امام سجاد(ع)از قادر متعال براي اداء اين حق کمک و ياري مي خواهد دو مسئله مهم و اساسي را مي توان از آن فهميد؛
1ـ تربيت در سنين کودکي از ارزش و اهميت خاص برخوردار است در اين دوره پيوسته با پدر و مادر بوده و روحيه تأثيرپذيري در آن ها نيز بيش تر خواهد بود،
بنابراين به خاطر اداي اين حق غفلت روا نيست.
2ـ مسئله مهم ديگر که از بيان حق در تربيت فهميده مي شود اين است که فرزند اگر در سنين کوچکي تربيت نشود امکان اصلاح و تربيت او در آينده بسيار اندک و تأثيرگذاري نيز دشوار خواهد شد، پس در نتيجه به تربيت صحيح و آموزش کودکان به عنوان يک حق نگاه شود.
و اقتدوا بهدي بنيکم فانه افضل الهدي و استنوا بسنته فانها اهدي السنن.
يعني به سيرت پيامبرتان اقتدا کنيد که برترين سيرت ها است و به سنت او بگرويد که راهنماترين سنت ها است.
نقش الگو در زندگي انسان ها غير قابل انکار است و براي رشد و تعالي به الگوهاي کامل نياز است ارائه الگو از ضروري ترين برنامه هاي عملي تعليم و تربيت است.
بدون الگو تربيت دشوار بلکه غيرممکن خواهد بود فلذا اسلام برخلاف مکاتب مادي و غيرالهي، الگوهاي کامل را به جهان انسانيت معرفي نموده و از همگان مي خواهد که به آنان اقتدا کنند، چون الگوهاي کامل تجلي آيات الهي و نمايانگر اسلام واقعي اند، به پاسخ اين فطرت الهي خداوند چنين معرفي نمود که؛ و لقد کان لکم في رسول الله اسوه حسنه لمن کان يرجو الله و اليوم الاخر و ذکر الله کثيراً.
در اين آيه شريفه پيامبر گرامي اسلام به عنوان الگوي شايسته به مردم معرفي گرديد تا پيروان حضرت وجود مبارک او را در رفتار و کردار و اخلاق سرمشق خود قرار دهند و از هر گونه انحراف و کج روي به دور باشند به قول مرحوم لاهيجي:
هيچ کس را نيست ره سوي وصال
تا نباشد رهبرش صاحب کمال
اين بخش را با سخناني از اميرمؤمنان علي در مسجد کوفه به پايان مي بريم؛ فاين تذهبون؟
و اني توفکون؟والاعلام قائمه و الايات واضحه و المنار منصويه فاين يتاه بکم؟ بل کيف تعمهون و بينکم عتره نبيکم...
پس کجا مي رويد؟ و چگونه شما را برمي گردانند در حالي که پرچم ها برپاست و نشانه ها آشکار و هويدا و مشعل ها در اهتزاز، پس به کدام سو شما را حيران و سرگردان نموده اند؟ بلکه چگونه سرگشته و حيرانند؟ با آن که عترت پيامبر شما به عنوان الگو در ميان شمايند.
ميان فرزندان خود به عدالت رفتار نماييد هم چنان که مايليد در نيکي و مهرباني با شما به عدالت رفتار کنند.
افراط و تفريط در مورد کودک مذموم است و مورد سرزنش چنان چه امام باقر(ع) فرمود:
شرالاباء مَن دَعاهُ البِرّ الي الافراط
يعني بدترين پدران کساني هستند که در نيکي از حد اعتدال تجاوز کرده به زياده روي گرايش يابند.
در حديث ديگر پيامبر اسلام(ص)فرمود:خدا رحمت کند کسي را که فرزندانش را بر نيکي و نيکوکاري کمک نمايد سؤال شد چگونه؟حضرت در جواب فرمود:يقبل ميسوره و يتجاوز عن معسوره و لا يرهقه و لا يخرق به. يعني آن چه از دست او برآيد قبول کند و از آن چه بر او دشوار است درگذرد چون که طاقت آن را ندارد تحميل نکند و او را به اعمال سفيهانه نکشاند، پس بهترين مربي و خوب ترين و خيرخواه ترين پدر و مادر کساني هستند که به عدالت رفتار مي کنند و حتي خواسته ها و نيازهاي کودکان شان را نيز تعديل مي کنند. امام علي(ع)در نامه به فرزندش امام حسن مجتبي(ع)مي فرمايند:و انما قلب الحدث کاالارض الخاليه ما القي فيها من شي قبلته...
فرزندم! قلب کودک و نوجوان بسان زمين است که در آن بذر پاشيده نشده هر آن چه در آن افکنده شود پذيرا خواهد بود، بنابراين بر پدر و مادر است که با اجرا عدالت خاطره ي خوشي در ذهن کودک باقي بگذارد و بدانند که تنها تهيه خوارک و لباس و اسباب و وسائل از وظايف پدر و مادر نيست بلکه به هر چيزي به ديد عدالت بنگرد.
اگر سلوک و رفتار با کودک هم راه با عدالت و مساوات باشد کودک عدالت خواهي را مي آموزد.
اذا مات الانسان انقطع عمله الا عن ثلاث، صدقه جاريه و علم ينتفع به و ولد صالح يدعو له.(19)
انسان بعد از فرا رسيدن مرگ عملش منقطع خواهد شد مگر از سه چيز: 1.صدقه جاريه2.علم که بهره مي برند 3.و فرزند صالح که براي او دعا کند.
بنابراين خانواده ها مسئوليت دارد که به تمام نيازهاي کودک توجه نموده و به دنبال ارضاي نيازهاي اساسي او باشند، تولد کودک همزاد با نيازهاي اساسي او باشند، تولد کودک همزاد با نيازهاي زيستي، رواني، اجتماعي است که برآوردن آن نيازها بر رفتار کودک تأثير گذاشته و او را به سمت سلامت و بهداشت رواني سوق خواهد داد.
آن چه در اين نوشتار مورد بررسي قرار مي گيرد موضوعي است تحت عنوان کنترل و هدايت رفتار کودکان به اميد که راهنمايي خانواده در ارتباط با کودکان باشد.
مفهوم شناسي:
1ـ کنترل:
کنترل يکي از هدف هاي علم است، مثلاً جلوگيري از بزهکاري يک نوع کنترل است که هدف روان شناسي مي باشد.
2ـ هدايت:
هدايت، رفتار خودآگاهانه ي فرد که موازين مقرر شده به وسيله محيط آن را تعيين مي کند. آن نوع رفتار فرد را گويند که از روي بصيرت و پيش بيني سر مي زند به ويژه از نقطه نظر معيارهاي اخلاقي.
3ـ رفتار:
رفتار، هر فعاليت و عملي که موجود زنده انجام مي دهد و متضمن کارهاي بدني آشکار و پنهان، اعمال فيزيولوژيک، عاطفي و فعاليت عقلي مي باشد، اين اصطلاح براي هر عمل خاص يا مجموعه ي اعمال به کار مي رود. از معاني اصطلاحات استفاده مي شود که مي توان از رفتارهاي بد کودک جلوگيري کرد و او را به سمت رفتار مطلوب هدايت کرد، اگر چه نيازمند يک سري عواملي است که هر کدام طرح خواهد شد از عوامل آن چه مهم به نظر مي رسد مورد تحليل و بررسي قرار خواهد گرفت چون تربيت کودک امر دشوار و بسيار پيچيده اي است که عوامل زيادي در آن دخيل است.
نظارت خانواده:
واژه ي رب به معني تربيت است و آن ايجاد شي به تدريج از حالتي به حالت ديگر تا به
حد تمام و کمال برسد و اين واژه(رب)هم فقط به خدايي متعال صادق است که عهده دار تمام مصالح موجودات است
در نتيجه تربيت بايد صحيح و نظارت بر امورات و کارهاي کودک کاملاً دقيق و مداوم باشد اگر نظارت دقيق صورت گرفت به نيازهاي اصلي و اساسي او توجه شده و به عنوان يک حق مسلم مورد رسيدگي قرار خواهد گرفت که نظارت و تربيت از حقوق کودک است که غفلت در آن امر مذموم و ناپسند است فلذا گفته اند که تربيت امري است تدريجي بايد نظارت را براي لحظات هم از او باز نه ستانيم.
حقوق کودک؛
حق کودک و فرزند بر پدر اين است که اسم نيکو براي فرزندش برگزيند و تربيت صحيح و آموزش قرآن است اين ها بخشي از حقوقي است که بايد اداء شود و وظيفه خانواده ها است که در اين ارتباط تمام همت و تلاش خود را به کار گيرند و از خداي بزرگ در اداء حقوق استمداد نمايند چنان چه امام معصوم(ع)فرمود: خداوندا ياري ام کن که فرزندان خود را تأديب و تربيت کنم و به آنان نيکي نمايم و اعنّني علي تربيتهم و تأديبهم و برّهم...
در اسلام که مسئله تربيت به عنوان يکي از حقوق اساسي مورد توجه قرار گرفته و امام سجاد(ع)از قادر متعال براي اداء اين حق کمک و ياري مي خواهد دو مسئله مهم و اساسي را مي توان از آن فهميد؛
1ـ تربيت در سنين کودکي از ارزش و اهميت خاص برخوردار است در اين دوره پيوسته با پدر و مادر بوده و روحيه تأثيرپذيري در آن ها نيز بيش تر خواهد بود،
بنابراين به خاطر اداي اين حق غفلت روا نيست.
2ـ مسئله مهم ديگر که از بيان حق در تربيت فهميده مي شود اين است که فرزند اگر در سنين کوچکي تربيت نشود امکان اصلاح و تربيت او در آينده بسيار اندک و تأثيرگذاري نيز دشوار خواهد شد، پس در نتيجه به تربيت صحيح و آموزش کودکان به عنوان يک حق نگاه شود.
الگوي خوب؛
و اقتدوا بهدي بنيکم فانه افضل الهدي و استنوا بسنته فانها اهدي السنن.
يعني به سيرت پيامبرتان اقتدا کنيد که برترين سيرت ها است و به سنت او بگرويد که راهنماترين سنت ها است.
نقش الگو در زندگي انسان ها غير قابل انکار است و براي رشد و تعالي به الگوهاي کامل نياز است ارائه الگو از ضروري ترين برنامه هاي عملي تعليم و تربيت است.
بدون الگو تربيت دشوار بلکه غيرممکن خواهد بود فلذا اسلام برخلاف مکاتب مادي و غيرالهي، الگوهاي کامل را به جهان انسانيت معرفي نموده و از همگان مي خواهد که به آنان اقتدا کنند، چون الگوهاي کامل تجلي آيات الهي و نمايانگر اسلام واقعي اند، به پاسخ اين فطرت الهي خداوند چنين معرفي نمود که؛ و لقد کان لکم في رسول الله اسوه حسنه لمن کان يرجو الله و اليوم الاخر و ذکر الله کثيراً.
در اين آيه شريفه پيامبر گرامي اسلام به عنوان الگوي شايسته به مردم معرفي گرديد تا پيروان حضرت وجود مبارک او را در رفتار و کردار و اخلاق سرمشق خود قرار دهند و از هر گونه انحراف و کج روي به دور باشند به قول مرحوم لاهيجي:
هيچ کس را نيست ره سوي وصال
تا نباشد رهبرش صاحب کمال
اين بخش را با سخناني از اميرمؤمنان علي در مسجد کوفه به پايان مي بريم؛ فاين تذهبون؟
و اني توفکون؟والاعلام قائمه و الايات واضحه و المنار منصويه فاين يتاه بکم؟ بل کيف تعمهون و بينکم عتره نبيکم...
پس کجا مي رويد؟ و چگونه شما را برمي گردانند در حالي که پرچم ها برپاست و نشانه ها آشکار و هويدا و مشعل ها در اهتزاز، پس به کدام سو شما را حيران و سرگردان نموده اند؟ بلکه چگونه سرگشته و حيرانند؟ با آن که عترت پيامبر شما به عنوان الگو در ميان شمايند.
عدالت:
ميان فرزندان خود به عدالت رفتار نماييد هم چنان که مايليد در نيکي و مهرباني با شما به عدالت رفتار کنند.
افراط و تفريط در مورد کودک مذموم است و مورد سرزنش چنان چه امام باقر(ع) فرمود:
شرالاباء مَن دَعاهُ البِرّ الي الافراط
يعني بدترين پدران کساني هستند که در نيکي از حد اعتدال تجاوز کرده به زياده روي گرايش يابند.
در حديث ديگر پيامبر اسلام(ص)فرمود:خدا رحمت کند کسي را که فرزندانش را بر نيکي و نيکوکاري کمک نمايد سؤال شد چگونه؟حضرت در جواب فرمود:يقبل ميسوره و يتجاوز عن معسوره و لا يرهقه و لا يخرق به. يعني آن چه از دست او برآيد قبول کند و از آن چه بر او دشوار است درگذرد چون که طاقت آن را ندارد تحميل نکند و او را به اعمال سفيهانه نکشاند، پس بهترين مربي و خوب ترين و خيرخواه ترين پدر و مادر کساني هستند که به عدالت رفتار مي کنند و حتي خواسته ها و نيازهاي کودکان شان را نيز تعديل مي کنند. امام علي(ع)در نامه به فرزندش امام حسن مجتبي(ع)مي فرمايند:و انما قلب الحدث کاالارض الخاليه ما القي فيها من شي قبلته...
فرزندم! قلب کودک و نوجوان بسان زمين است که در آن بذر پاشيده نشده هر آن چه در آن افکنده شود پذيرا خواهد بود، بنابراين بر پدر و مادر است که با اجرا عدالت خاطره ي خوشي در ذهن کودک باقي بگذارد و بدانند که تنها تهيه خوارک و لباس و اسباب و وسائل از وظايف پدر و مادر نيست بلکه به هر چيزي به ديد عدالت بنگرد.
اگر سلوک و رفتار با کودک هم راه با عدالت و مساوات باشد کودک عدالت خواهي را مي آموزد.
ثمره ي بحث:
اذا مات الانسان انقطع عمله الا عن ثلاث، صدقه جاريه و علم ينتفع به و ولد صالح يدعو له.(19)
انسان بعد از فرا رسيدن مرگ عملش منقطع خواهد شد مگر از سه چيز: 1.صدقه جاريه2.علم که بهره مي برند 3.و فرزند صالح که براي او دعا کند.
پي نوشت:
1-control
2ـ شعاري نژاد، علي اکبر، فرهنگ علوم رفتاري، 92.،انتشارات اميرکبير، چاپ دوم،1375.
3-conduct
4ـ پور افکاري، نصرت الله ، فرهنگ روان شناختي، ج1، ص303،مؤسسه فرهنگ معاصر،1385.
5ـ فرهنگ علوم رفتار پيشين،ص87.
6-Behaviour.
7ـ فرهنگ علوم رفتاري،52.
8ـ الراغب الاصفهاني، مفردات الالفاظ القرآن؛ 336الناشر طليعه النور، نوبت چاپ الثانيه1427ق.
9ـ نهج البلاغه، حکمت 339.
10ـ الصحيفه السجاديه دعاء،25،ادعيه الامام علي بن الحسين بن علي ابن ابيطالب(ع)
11-نهج البلاغه، خ110.
12-احزاب، آيه 21.
13ـ نهج البلاغه، فيض،ص21، خ86.
14ـ بحار الانوار، ج104،ص92، ح16.
15ـ تاريخ يعقوبي، ج69،3،طبع نجف اشرف.
16ـ وسائل الشيعه،ج21،ص481، الباب 86،ابواب احکام الاولاد، حديث8.
17ـ نهج البلاغه، فيض الاسلام، ص912،نامه 31.
18ـ کريميان، حسين، بررسي رفتار در روان شناسي تربيتي، ص124،مؤسسه انتشارات مدين،چاپ
سوم 1386.
19ـ شيعري، تاج الدين، جامع الاخبار، ايران، قم، انتشارات رضي، ص105 ،1363،ه ش.
منبع:نشريه پيام زن، شماره 218
