غذاها و داروهايي که با هم تداخل دارند...(1)

غذاها و مواد مغذي موجود در آنها از مهم ترين و معتبرترين عواملي هستند که بر زيست دسترسي و عملکرد داروهاي خوراکي در بدن تاثير مي گذارند. اين تاثيرات به دليل وجود ترکيبات متنوعي از مواد معدني، مواد آلي، پروتئين ها و ويتامين ها در غذاها و همچنين فرمولاسيون داروها بسيار پيچيده است و در بسياري از موارد قابل پيش بيني نيست. به همين جهت پيشگيري از تداخل غذا - دارو بسيار دشوار مي باشد و به دليل همين پيچيدگي، در حال حاضر نيز مطالعات بيشتري توسط مراکز تحقيقاتي و شرکت هاي دارو سازي نسبت به تداخل دارو - دارو انجام شده است تا تداخل غذا - دارو.
از طرف ديگر داروها نيز با تاثير بر جذب، زيست دسترسي و دفع مواد مغذي با عملکرد غذاها در بدن تداخل دارند. جملاتي نظير نيم ساعت قبل از غذا، يک ساعت بعد از غذا، با معده خالي، روزي يک عدد و... را هميشه به هنگام تجويز داروها توسط پزشک و يا بر روي بسته داروها مشاهده مي کنيد. يکي از مهم ترين دلايلي که بايد به اين جملات هنگام مصرف دارو توجه نمود، وجود همين تداخلات دارو- غذا و غذا - دارو است که تاکنون شناخته شده اند. توجه به تداخل دارو و غذا به هنگام مصرف طولاني مدت دارو بسيار مهم است و غالبا اثراتي که داروها در کمبود ويتامين ها و مواد معدني مي گذارند، به دنبال مصرف مزمن دارو ايجام مي گردد.
توجه به تداخل غذا - دارو براي چه افرادي حائز اهميت است؟
سالمندان: اين گروه نه تنها به علت اينکه از داروهاي متعددي براي مدت طولاني استفاده مي کنند، بلکه به علت تغييرات ايجاد شده در ترکيب بدن از نظر افزايش توده چربي، کاهش توده عضلاني، کاهش ميزان آب بدن ، کاهش سرعت جريان خون در بدن از جمله در کبد و کليه ها، کاهش سطح جذب در دستگاه گوارش و کاهش توده کبد و کليه ها، کاهش حرکات و ترشحات دستگاه گوارش بيش از ساير گروه هاي سني در معرض خطر اين تداخلات هستند و به هنگام مشاوره تغذيه براي سالمندان اين موضوع را بايد مد نظر قرار داد.
کودکان در حال رشد.
زنان باردار.
مبتلايان به سوءتغذيه و افرادي که تغذيه متعادل و متنوع ندارند.
افرادي که بيش از دو نوع دارو در روز مصرف مي کنند.
افرادي که نوشيدني هاي الکلي مصرف مي کنند و سيگار مي کشند.
افرادي که از دارو هاي بدون نسخه (OTC) استفاده مي کنند. اصولا اين داروها خطرناک تر هستند، زيرا بدون توجه به تداخلات همرا غذا مصرف مي شوند، مانند آسپرين که باعث کمبود ويتامين c، آنتي اسيدها که باعث کمبود فسفر و داروهاي مدر که باعث دفع پتاسيم مي شوند.
در حقيقت اثرات داروها بر جذب مواد مغذي برخلاف تاثير آنها بر اشتها که براحتي توسط فرد بعد از چند روز مصرف دارو تجربه مي شود، تا زمان بروز علايم کمبود، هشداري ايجاد نمي کند.
برخي داروها با اثر بر روي مخاط دستگاه گوارش، نظير آسپرين، کلشي سين و نئومايسين در جذب چربي ها، لاکتوز، کلسيم، آهن، سديم و پتاسيم تاثير مي گذارد.
برخي داروها با تغيير اسيديته دستگاه گوارش باعث اختلال در جذب ويتامين b12 و آهن مي شوند، از آنجا که جذب کلسيم، آهن، منيزيم و روي با کاهش اسيديته معده مختل مي شود، مصرف طولاني مدت اين داروها در افرادي که رژيم غذايي متعادل و متنوعي ندارند، مي تواند باعث بروز کمبود شود.
برخي از داروها فعاليت اسيدهاي صفراوي را تغيير مي دهند، مثلا داروهايي که براي کاهش کلسترول خون استفاده مي شوند، با کاهش جذب چربي ها کاهش جذب ويتامين هاي محلول در چربي را نيز به دنبال دارند.
برخي از داروها زمان عبور مواد غذايي از دستگاه گوارش را تغيير مي دهند، مثلا ملين ها، مسهل ها و يا داروهايي که سوربيتول در فرمولاسيون آنها وجود دارد (براي مثال الگزير تئوفيلين) باعث عبور سريع غذا از دستگاه گوارش مي شوند. در نتيجه فرصت جذب را کاهش مي دهند و باعث از دست رفتن کلسيم و پتاسيم مي گردند.
برخي از داروها به مواد مغذي متصل مي شوند، مثلا هيدروکسيد آلومينيوم موجود در برخي آنتي اسيدها به فسفر متصل شده و مانع جذب و رسيدن آن به استخوان ها مي گردد، بنابراين مصرف طولاني مدت آنتي اسيد ها باعث کاهش فسفر و در نتيجه ضعف عضلاني (در موارد خفيف) و استئومالاسي (در موارد شديدتر) مي شود.
داروها غير از اختلال در جذب مواد مغذي از طرق ديگر نيز مي توانند با مواد مغذي مورد نياز بدن تداخل داشته باشند:
برخي داروها فلوميکروبي دستگاه گوارش را از بين مي برند، مثلا مصرف طولاني مدت آنتي بيوتيک ها با از بين بردن فلور ميکروبي دستگاه گوارش، باعث کاهش توليد ويتامين k در روده مي شود.
برخي داروها بر متابوليسم مواد مغذي اثر مي گذارند، مثلا قرص هاي ضد بارداري باعث اختلال در متابوليسم ويتامين B6 و فولات مي شوند و يا داروهاي ضد افسردگي متعلق به گروه مهار کننده هاي مونوآمين اکسيداز (MAO) موجب غير فعال شدن آنزيم تجزيه کننده تيرامين مي گردند. تيرامين ماده اي است که در پنير کهنه، سوسيس دودي، سالامي، گوشت هاي فرايند شده، سس سويا، خاويار، و باقلا وجود دارد. سطح بالاي تيرامين در خون باعث افزايش فشار خون، سردرد، حالت تهوع و... مي شود، به همين جهت بايد از مصرف مواد غذايي حاوي تيرامين تا سه هفته بعد از قطع اين داروها ضد افسردگي اجتناب نمود. داروهاي ضد انعقاد نيز باعث متابوليسم سريع تر ويتامين D در کبد و دفع سريع تر آن در بدن مي شوند.
برخي داروها نيز باعث افزايش دفع ويتامين ها و مواد معدني مي شوند که شايع ترين آنها عبارتند از: داروهاي مدر که باعث دفع پتاسيم مي گردند و آسپرين که باعث دفع فولات مي شود.
غذاها نيز از طرق مختلف بر اثر بخشي داروها اثر مي گذارند:
1- تاثير بر قدرت جذب داروها: همانطور که داروها غالبا باعث کاهش جذب مواد مغذي مي گردند مواد غذايي نيز در اغلب موارد باعث کاهش اثر داروها مي شوند، بنابراين به عنوان يک قانون کلي، داروسازان حداقل نيم ساعت فاصله را قبل و بعد از صرف غذا براي مصرف دارو و يا مصرف دارو را با معده خالي، يعني يک ساعت قبل از غذا و يا دو ساعت بعد از غذا، توصيه مي کنند، به جز در موارد استثناء که ذکر مي شود و در مواردي که پزشک تجويز ديگري کرده باشد. چنانچه مجبور به مصرف دارو همراه با غذا هستيد، بايد يک روال ثابت را داشته باشيد به اين معنا که ساعت صرف غذاي خود را با دارو تنظيم کنيد به جاي آنکه ساعت صرف دارو را با زمان وعده غذايي تنظيم کنيد، مثلا اگر قرار است دارويي را با صبحانه ميل کنيد، زمان صرف صبحانه نبايد يک روز ساعت 7 و روز ديگر ساعت 10 باشد. اين کار جذب دارو در بدن شما اشکال ايجاد مي کند، مخصوصا اگر دارو را به مدت طولاني مصرف کنيد، مانند داروهاي هورموني (مثل لووتيروکسين)، داروهاي ضد ديابت (متفورمين و گليبن کلاميد) و بعضي از داروهاي قلبي - عروقي.
وجود غذا در معده باعث تاخير در جذب پني سيلين و آموکسي سيلين و داروهاي ضد فشار خون نظير کاپتوپريل مي شود. همچنين وجود غذا در معده و تماس اسيد معده براي مدت طولاني با کاپتوپريل و همچنين اريترومايسين باعث تجزيه سريع تر دارو مي شوند.
مواد معدني موجود در برخي مواد غذايي مثل آهن موجود در گوشت با اتصال به آنتي بيوتيک هايي نظير تتراسايکلين و سپيروفلوکساسين باعث کاهش جذب دارو و غلظت خوني آن مي شوند.
فرآوردهاي لبني باعث کاهش اثر تتراسايکلين و سيپروفلوکساسين مي شوند، بنابراين مصرف مکمل کلسيم نيز بايد حداقل با 2 ساعت فاصله از مصرف اين آنتي بيوتيک ها باشد. در غير اين صورت غلظت خوني آنتي بيوتيک به مقدار مودر نياز نمي رسد.
مصرف فيبرهاي غلات، سبوس، حبوبات و اگزالات ريواس و اسفناج جذب قرص هاي کلسيم را کاهش مي دهد.
مصرف همزمان چاي و قهوه، حبوبات، تخم مرغ و لبنيات با مکمل آهن (فروس سولفات)، آن را به صورت کمپلکس نامحلول درمي آورند و مانع جذب آن مي شوند.
داروهاي ضد قارچ مثل گريزوفلووين و فلوکونازول که محلول درچربي هستند، در صورت مصرف با غذاهاي چرب، بهتر جذب مي شوند.
2- برخي مواد غذايي باعث تغيير سرعت متابوليسم داروها از طريق تشديد يا مهار عملکرد آنزيم هاي موثر بر آنها مي شوند:
گريپ فروت مهمترين مثال براي اين مورد است که به علت مهار آنزيم تجزيه کننده داروها باعث کاهش سرعت متابوليسم داروهاي متعدد مي شود. لازم به ذکر است که اثر گريپ فروت حتي تا 24 ساعت بعد از مصرف در بدن باقي مي ماند. داروهايي که گريپ فروت نبايد با آنها مصرف شود، عبارتند از:
داروهاي ضد کلسترول از خانواده استاتين ها (لواستاتين و آترووستاتين) خصوصا اگر افراد براي بار اول از اين داروها استفاده مي کنند، زيرا آب گريپ فروت اثر اين داروها را به راحتي تا 2 برابر افزايش مي دهد. همچنين بيماراني که از سيزاپرايد، سرترالين، بوسپيرون ، ديازپام، بربازولام ، ميدازولام کاربامازپين، داروهاي کاهنده فشار خون نظير لوزارتان، داروهاي ضد آريتمي، ضد آنژين، داروهاي مهار کننده سيستم ايمني، داروهاي هورموني نظير اتينيل استراديول، پروژسترون و ضد بارداري خوراکي استفاده مي کنند بايد اکيدا از مصرف گريپ فروت خودداري نمايند.
ترکيبات غير مغذي موجود در مواد غذايي نظير ترکيبات اندول موجود در خانواده کلم، فلاوون ها در مرکبات و ميوه جات و ترکيبات ايجاد شده در غذاهايي که مستقيما با ذغال تهيه مي شوند سرعت متابوليسم داروها را افزايش مي دهند، براي مثال مصرف همزمان گوشت قرمز کباب شده با داروهاي ضد آسم (تئوفيلين ، پردوافدرين و ...) باعث کاهش اثر اين داروها به علت افزايش متابوليسم دارو مي گردد.
ترکيبات اسيدي موجود در آبميوه ها مي توانند اثر بخشي آنتي بيوتيک ها (نظير پني سيلين) را کاهش دهند و در عين حال مصرف داروي کينيدين همراه با آب مرکبات به علت کاهش متابوليسم دارو در بدن باعث افزايش طول اثر دارو مي گردد.
3- مواد غذايي با تغيير اسيديته ادرار باعث افزايش يا کاهش سرعت دفع دارو مي شوند. برخي داروها به محيط اسيدي تر براي دفع نياز دارند و اگر ادرار به اندازه کافي اسيدي نباشد به مقدار بيشتري توسط کليه بازجذب مي شوند، نظير آنتي بيوتيک جنتامايسين و داروي ضد آريتمي پروکايناميد. مصرف بيش از حد آبميوه، دريافت کم پروتئين در رژيم غذايي و مصرف آنتي اسيد ها باعث به وجود آمدن اين وضعيت مي شود.
4- ترکيبات شيرين بيان، نوشابه هاي الکلي، موز، شکلات، پنير، انجير، جگر، ماهي، ترشي، آناناس، مخمر و مالت ممکن است به علت آمين هاي موثر بر افزايش فشار خون، سبب کاهش اثر داروهاي کاهش دهنده فشار خون شوند (البته مصرف يکبار در روز از ترکيبات شيرين بيان مشکلي ايجاد نخواهد کرد).
5- مصرف شير و لبنيات يا غذاياي حاوي کلسيم همزمان با گليکوزيدهاي قلبي ممکن است آرتيمي ايجاد کند. گليکوريس شيرين بيان هيپوکالمي را القاء مي کند و موجب مسموميت با ديگوکسين مي شود. کربوهيدرات زياد موجب کاهش جذب دارو مي گردد.
6- مصرف 3 تا 4 فنجان چاي يا قهوه در روز ممکن است اثر دگزامتازون و فنوتيازين را افزايش دهد.
7- سبزيجات برگدار سبز ( کاهو، اسفناج، کلم، شلغم و سويا) اثر داروي وارفارين را کاهش مي دهند.
8- مصرف نوشابه هاي الکلي همزمان با داروهاي آرام بخش و خواب آور باعث افزايش اثر تضعيف کنندگي سيستم اعصاب (خواب آوري، کما و مرگ) اين داروها مي گردد.
9- مصرف مايعات داغ همزمان با دارو باعث از بين رفتن دارو و کاهش اثر دارو خواهد شد.
در پايان اين قسمت از مقاله لازم است اين نکته را نيز به ياد داشته باشيد که مکمل ويتامين ها نيز خود باعث تداخل غذا و دارو در برخي موارد مي شوند:
ويتامين A: افرادي که براي آکنه هاي مقاوم و يا پسوريازيس از ترکيبات رتينوئيدي (که پيش ساز ويتامين A هستند) ، نظير ايزوترتينوئين (آکوتان) و آسيترتين (زورياتان) استفاده مي کنند، بايد نسبت به مصرف ويتامين A به صورت مکمل (موجود در مولتي ويتامين ها) و همچنين منابع غذايي غني از ويتامين A (نظير جگر) احتياط کنند زيرا احتمال خطر مسمويت وجود دارد.
ويتامين E: افرادي که از وارفاين استفاده مي کنند، نبايد از ويتامين E بيش از 800IU استفاده کنند، زيرا خطر خون ريزي را افزايش مي دهد. به علاوه افرادي که تحت شيمي درماني هستند، بايد از مصرف ويتامين E به صورت مکمل خودداري کنند.
ويتامين K: افرادي که از وارفارين استفاده مي کنند، بايد از مصرف زياد منابع غذايي اين ويتامين (نظير انواع کلم قمري، کلم بروکلي، و بروکسل) همزمان با دارو خودداري کنند ، زيرا اثر بخشي دارو را کاهش مي دهند.
مکمل روي آهن نيز با يکديگر تداخل دارند و هر يک مانع از جذب ديگري مي شوند.
منبع:نشريه دنياي تغذيه- ش96