بررسي نقش حيوانات در قرآن (3)

فصل سوم : حيوانات ماموران الهي
خداوند كارها را با سبب و واسطه انجام مي دهد. گاهي حيوانات واسطه خير و وسيله آموزش براي انسان هستند . مثلاً : شتر صالح و اژدهاي موسي وسيله امتحان خلق و كلاغ و هدهد آموزش دهنده به انسان شدند، و عنكبوت حافظ پيامبر (ص )
شد. و گاهي واسطه بلا و عذاب الهي بر سر انسانها هستند. مثلاً : ملخ و شپش و وزغ، و در جاي ديگر پرندگان ابابيل مأمور عذاب و واسطه ی بلا بر انسان هستند و نهنگ وسيله اي براي تنبيه يونس شد.ما در اينجا به نمونه هايي اشاره مي كنيم و توضيح بيشتر را مناسب اين مجال نمي دانيم.

مأموران الهي

1.تكه اي از بدن گاو مقتول را زنده مي كند و او قاتل خود را معرفي مي كند.( انّ الله يامر ان تذبحوا بقره )(بقره 63-73)
2.عنكبوت ، پيامبر را در غار حفظ مي كند.( الاّ تنصروه فقد نصره الله ) (توبه 40)
3. كلاغ ، معلم بشر مي شود.( فبعثه الله غراباً ) (مائده 31)
4.هدهد مامور رساندن نامه حضرت سليمان به بلقيس مي شود.( اذهب بكتابي هذا ) ( نمل 21)
.5ابابيل ، مامور سركوبي فيل سواران مي شود.( و ارسل الیهم طيراً ابابيل ) (فيل 3)
.6اژدها وسيلۀ حقانيت حضرت موسي مي شود.( و هي ثعبان مبين ) (اعراف 107)
.7نهنگ ، مامور تنبيه حضرت يونس مي شود.( فالتقمه الحوت )(صافات 142)
.8موريانه وسيله كشف مرگ حضرت سليمان مي شود.( تاكل منسأته ) (سبا 14)
.9سگ اصحاب كهف ، مامور نگهباني مي شود.( و كلبهم باسط ذراعيه بالوصيد ) (كهف 18)
.10 چهار پرنده سبب اطمينان حضرت ابراهيم مي شوند.( فخذ اربعه من الطير ) (بقره 260 )
.11الاغ سبب يقين عزير به معاد مي شود.( وانظر الي حمارك ) (بقره 259)
.12شتر ، گاو و گوسفند در حج ، شعائر الهي مي شوند.( والبدن جعلناها لكم من شعائرالله ) (حج 36)
.13شتر وسيلۀ خداشناسي مي شود.( افلا ينظرون الي الابل كيف خلقت ) (غاشيه 17)
.14حيوان وسيله آزمايش انسان مي شود.( تناله ايديكم و رماحكم ) (مائده 94)
.15حيوان معجزه الهي مي شود.( هذه ناقه الله ) (اعراف 73)
.16حيوان وسيلۀ قهر الهي مي شود. ( الجراد والقمّل و الضفادع.... ) (اعراف 133)
فصل چهارم : حقوق حیوانات
بر خلاف آنچه بعضی تصور می کنند، مسئله حمایت حیوانات از مطالبی نیست که دنیای امروز آن را بوجود آورده باشد بلکه به صورت وسیع تر و کاملتر در دستورات اسلامی دیده می شود. این موضوع که ارتباط با بحث قبلی ما دارد می تواند ما را در چهارچوبه قانون اسلام در استفاده از منابع طبیعی که یکی از آنها حیوانات باشند کمک کند . اسلام مناسبات بین انسان و حیوانات را تحت قانون معینی قرار داده و حقوق وسیعی برای آنها قائل شده است که خلاصه آن را در روایت زیر می توانید ملاحظه کنید آنجا که پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : هر حیوان سواری بر صاحب خودش حقوقی دارد:
1-هر گاه در منزلی فرود آید ابتدا او را علوفه دهد.
2-هنگامی که از آب می گذرد او را آب دهد.
3-به صورت او ضربه نزند زیرا او حمد خدا می گوید.
4-جز در راه خدا بر پشت او توقف نکند. (یعنی فقط هنگام راه رفتن بر آنها سوار شوند و هنگام توقف، مثلا موقعی که می خواهد با کسی گفتگوی طولانی کند پیاده شوند.)
5-بیش از قدرت و طاقتش بر او بار ننهد.
6-او را بر راهی که از عهده اش ساخته نیست وا ندارد.و علاوه بر روایت مزبور در ضمن کلمات متعددی که از پیشوایان دین نقل شده وظایفی برای انسان نسبت به حیوانات تعیین شده که خلاصه آن می آید.
1).به علوفه آن به دقت رسیدگی کنید. حضرت موسی بن جعفر (ع) می فرمایند : از جوانمردی مرد است که حیوانات سواری او چاق و فربه باشند. (در فراهم کردن وسایل زندگی آنها کوتاهی نشده باشد.)علی (ع) وقتی غنائم جنگ را تقسیم می کرد و سهام اشخاص را معین می فرمود، برای سواران (آنها که دو اسب یکی به عنوان مرکب و یکی به عنوان یدک همراه خود آورده بودند) سه سهم (دو سهم برای اسب آنها و یک سهم برای خودشان) و برای پیادگان یک سهم قرار می داد.
2).آنها را تشنه نگذارید. امام صادق (ع) می فرمایند : خداوند دوست دارد خنک نمودن جگرهای سوزان را هر کسی قلب سوزانی از چهارپایان و غیر آن را سیراب کند، خداوند او را زیر سایه خود قرار می دهد در روزی که سایه ای جز سایه او نیست.
3).به صورت آنها لطمه نزنید. امام باقر (ع) می فرمایند : برای هر چیزی بهره و احترامی است و بهره چهارپایان در صورت آنها است.
4). پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : چهار زانو بر روی چهارپایان ننشینید و پشت آنها را مجلس خود قرار ندهید.
5).پیغمبر اسلام (ص) می فرمایند : سه پشته بر چهار پا سوار نشوید زیرا نفر سوم ملعون و دور از رحمت خدا است.
6).بار حیوانات لاغر و ضعیف را در هر منزلی فرود آرید.
7).در بیابانهای خشک درنگ مکنید و منزل ننمایید.
8).در صحراهای پرآب و علف آهسته برانید تا حیوانات از آنجا استفاده کنند. پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : خداوند متعال رفق و مدارا را دوست دارد بنابراین اگر بر چهارپایان لاغر و ضعیف مسافرت کردید در هر منزلی بار آنها را پایین آورید و اگر بیابان خشک است از آن بگذرید و در زمین های علفزار منزل نمایید.امام باقر (ع) می فرمایند : در زمینهای علفزار آهسته برانید و در زمینهای خشک در رفتن شتاب کنید.
9).حیوانات را با سرعت نرانید. امام باقر (ع) می فرمایند : شهادت آن کس که از همه حاجیان جلوتر به مقصد رسیده را نپذیرند زیرا او حیوان خود را اذیت کرده است.
10).حیوانات را بیهوده نزنید. پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : اگر حیوانات طغیان و چموشی نموده و رم کردند آنها را بزنید ولی برای لغزیدن یا به زمین خوردن از زدن آنها خودداری کنید.
11).حیوانات را بیهوده نکشید. پیغمبر اکرم (ص) می فرمایند : کسی که گنجشکی را بیهوده بکشد آن گنجشک روز رستاخیز ناله می کند و می گوید : پروزدگارا از این شخص سوال کن که چرا بدون فایده مرا کشت.امام صادق (ع) می قفرمایند : زنی به عذاب خدا گرفتار شد از این جهت که گربه ای را بست تا وقتی که از تشنگی جان سپرد.
12).حیوانات را در مقابل چشم یکدیگر نکشید. امام علی (ع) می فرمایند : گوسفند را در مقابل گوسفندی که به او نگاه می کند ذبح نکنید.
13).بهتر است دست پرورده خودتان را خود ذبح نکنید. شخصی به حضرت رضا (ع) عرض می کند : گوسفندی یکسال در منزل من بود خواستم آن را قربانی کنم ،وقتی او را گرفتم و به زمین خواباندم نگاهی به من کرد من بر او ترحم کردم و کمی صبر نمودم،سپس او را ذبح نمودم. حضرت فرمود : دوست نداشتم این کار را انجام دهی. دست پرورده خودت را ذبح نکن.(1)
فصل پنجم : احكام حيوانات
خداوند براي حيوانات احكام و دستور هاي شرعي را هم قرار داده است ، يعني براي ذبح و خوردن و شكار و نگهباني و پاكي و نجاست و ... درباره حيوانات احكام خاصي تشريع شده است.به عنوان مثال نمونه هايي را ذكر مي كنيم :
.1حيوانات را ذبح شرعي كنيد.
پس اگر به آیات او ایمان دارید از آنچه نام خدا (به هنگام ذبح) بر آن برده شده است بخورید. ( انعام 118)
.2از حيواني كه ذبح شرعي نشده نخوريد.
و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید، چرا که آن قطعاً نا فرمانی است. و در حقیقت، شیطانها به دوستان خود وسوسه می کنند تا با شما ستیزه نمایند و اگر اطاعتشان کنید قطعاً شما هم مشرکید. (انعام 121)
.3گوشت هاي حلال كدام است.
از تو می پرسند : چه چیزی برای آنان حلال شده است؟ بگو : چیزهای پاکیزه برای شما حلال گردیده و (نیز صید) حیوانات شکارگر که شما به عنوان مربیان سگهای شکاری، از آنچه خدایتان آموخته، به آنها تعلیم داده اید (برای شما حلال شده است). پس از آنچه آنها برای شما گرفته و نگاه داشته اند بخورید، و نام خدا بر آن ببرید، و پروای خدا بدارید که خدا زودشمار است. (مائده 4)
.4گوشت هاي حرام كدام است.
بر شما حرام شده است : مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته شده باشد و (حیوان حلال گوشت) و خفه شده و به چوب مرده و از بلندی افتاده و به ضرب شاخ مرده و آنچه درنده از آن خورده باشد مگر آنچه را (که زنده دریافته و خود) سرببرید و (همچنین) آنچه برای بتان سربریده شده و (نیز) قسمت کردن شما (چیزی را) بوسیله تیرهای قرعه، این (کارها همه) نافرمانی (خدا) است.(مائده 3)
5.حيوانات حلال گوشت كدام است.
برای شما (گوشت) چهارپایان حلال گردیده جز آنچه حکمش برای شما خوانده می شود ... (مائده 1)
هشت فرد (آفرید و بر شما حلال کرد) : از گوسفند دو تا و از بز دو تا . بگو : آیا (خدا) نرها (ی آنها) را حرام کرده یا ماده را ؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است ؟ اگر راست می گویید، از روی علم، به من خبر دهید. و از شتر دو و از گاو دو . بگو : آیا خدا نرها (یآنها)را حرام کرده یا ماده ها را ؟ یا آنچه را که رحم آن دو ماده در بر گرفته است ؟ (انعام 144و143)
.6خود و چهار پايانتان از روزي هاي حلال بخوريد.
بخورید و دام هایتان را بچرانید که قطعاً در اینها برای خردمندان نشانه هایی است. (طه 54)
.7موارد استفاده از گوشت حرام.
(خداوند) تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که (هنگام سربریدن) نام غیر خدا بر آن برده شده ، بر شما حرام گردانتیده است. (ولی) کسی که (برای حفظ جان خود به خوردن آنها ) ناچار شود، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد بر او گناهی نیست، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است. (بقره 173)
فصل ششم : حشر حيوانات
( واذا الوحوش حُشِرتْ ) (تكوير 5)و آنگه که وحوش را همی گردارند.بر اساس آنچه از آيات قرآنى استنتاج مى‏شود حيوانات نيز مانند همه موجودات و همه ذرّات وجود، به سوى معاد در حركت بوده و همگام با همه نظام وجود و به عنوان قطعه‏اى از نظام هستى، در سير و حركت‏اند و حركت و سير آنها هم به آن جايى كه همه حركت‏ها منتهى خواهد شد، منتهى مى‏گردد.حيوانات هم مانند هر موجود ديگرى، داراى جهاز خاص وجودى بوده و داراى مسيرها و طريق‏هاى مختلف و متنوع و در عين حال حساب شده و منظم مى‏باشند و آنها نيز مانند هر موجود ديگرى، طبق راه و مسيرى كه در پيش دارند و در پيش مى‏گيرند به نقطه‏اى كه همه وجود به سوى آن در حركت است يعنى به سوى مبدأ متعال و روز معاد و قيامت در حركت‏اند و در آن روز، به نتيجه حركت خود و مسير و راهى كه در پيش دارند، خواهند رسيد. در قرآن كريم بعضى از آيات وجود دارد كه با صراحت به سير و حركت حيوانات و همه جنبنده‏ها و پرنده‏ها به سوى معاد و قيامت اشاره مى‏كند: (وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِى الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِى الْكِتَابِ مِنْ شَىْ‏ءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ)(2) ( نيست هيچ جنبنده‏اى در زمين و نيست هيچ پرنده‏اى كه با دو بال خود پرواز مى‏كند، مگر اينكه همه آنها مانند شما انسان‏ها، امت‏ها یی هستند و ما در كتاب تكوين، چيزى را بى‏حساب به وجود نياورده‏ايم. و سپس همه اين جنبنده‏ها و پرنده‏ها، به سوى پروردگارشان محشور مى‏شوند .) اين آيه با صراحت كامل، همه جنبنده‏ها و پرنده‏ها را- كه شامل تمامى اصناف، انواع و طبقات حيوانات مى‏گردد- حساب شده و داراى اجتماعات و مقررات و نظم خاص حاكم در اجتماعات آنها و نيز شعور و اراده و همچنين حركت و سير به سوى معاد و به سوى مبدأ متعال مى‏داند و با وجود صراحت خاص اين آيه در حشر همه حيوانات- كه از جمله (ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ) بر مى‏آيد- هيچ گونه شبهه و ترديدى، در اصل حركت حيوان به سوى معاد باقى نمى‏ماند. قرآن همچنين مى‏فرمايد: ( وَ اذا الوُحُوشُ حُشِرَت )(3).گرچه اين آيه دلالت خاصى دارد و دلالت بر حشر وحوش مى‏كند اما براى متدبر اين حقيقت را مى‏رساند كه غير وحوش نيز محشور خواهند بود. بنابراين وقتى مى‏گوييم همه موجودات، بدون استثنا- به مقتضاى آيات قرآنى- به سوى مبدأ متعال و به سوى معاد، برگشت نموده و حركت مى‏كنند و به مبدأ متعال مى‏رسند و نتيجه حركت خود را مى‏بينند نبايد از اين جملات معناى ناصحيح برداشت نمود و چنين فكر كرد كه در روز قيامت، رسيدن موجودات به مبدأ متعال به يك معنى بوده و رسيدن موجودات به او معناى واحدى دارد بلكه بايد توجه داشت كه رسيدن به مبدأ متعال در خصوص هر موجودى، به معناى خاصى است مثلا رسيدن انسان به مبدأ متعال، با رسيدن موجودات ديگر به او فرق دارد. همچنين رسيدن هر موجودى، غير از رسيدن موجود ديگر است و نيز نتيجه حركت و راه و روش هر كدام از موجودات كه در معاد ظاهر مى‏گردد- نتيجه مخصوصى بوده و غير از نتيجه حركت و راه و روش موجود ديگرى است.
اگر به شما گفته شود: كه در فصل بهار، همه خاك‏ها به حركت در مى‏آيند و نتايج حركت‏ها درفصل تابستان ظاهر مى‏گردد، آيا شما از اين جمله، چنين مى‏فهميد كه همه حركت‏ها نتيجه واحدى خواهد داد و نتيجه‏ها يك نسق و يك نتيجه است؟ و اگر گفته شود: دانه‏ها در اين فصل، حركت آغاز مى‏كنند و نتيجه‏ها در فصل تابستان به ظهور مى‏رسد، آيا شما اين چنين برداشت مى‏كنيد كه نتيجه‏ها در تابستان همه يكى خواهد بود؟ و اگر گفته شود: همه نطفه‏ها در رحم‏ها، حركت‏هاى خود را شروع مى‏كنند و بعد از مدتى نتيجه‏ها ظاهر مى‏شود، آيا شما اين تصور را مى‏كنيد كه نتيجه‏ها يكى خواهد بود؟ اگر گفته شود: همه موجودات، به سوى نقطه‏اى كه (معاد) ناميده مى‏شود حركت مى‏كنند و همه در آن روز، نتايج حركت‏ها را خواهند يافت و همه به مبدأ متعال خواهند رسيد، آيا اين چنين خواهيد فهميد كه نتيجه‏ها يكى بوده و همه، به يك نحو به معناى واحد به او خواهند رسيد؟ خيلى‏ها هستند كه متأسفانه وقتى چنين مى‏شنوند، آن چنان فكر مى‏كنند و سپس با تعجب مى‏پرسند: آيا همه موجودات، مانند انسان به او مى‏رسند و همه موجودات مانند انسان، نتيجه و جزاى اعمال‏شان را مى‏بينند و به بهشت و جهنم مى‏روند و آيا همه ؟ (4)
نتیجه
خداوند مخلوقات مختلفی دارد : جماد و گیاه وحیوان و جن و انس و ملک. و به هر کدام حیاتی مخصوص به خود داده است. چرا خداوند در قرآن از حیوانات سخن گفته است ؟ علتهای زیادی می تواند داشته باشد، اما ما در این نوشتار به چند علت اشاره می کنیم و به عنوان نتیجه گیری از بحث، آنها را در پایان می آوریم :
1).حیوانات در اطراف ما زندگی می کنند و به شکلهای مختلف از آنها بهره می بریم، یعنی زندگی ما با آنها عجین شده است.
2).حیوانات از نشانه های خلقت خداوند هستند پس با دقت در آفرینش آنها به خداوند می رسیم.
3).زندگی حیوانات مایه عبرت و درس آموزی ما است.
4).حیوانات از نظر شعور و فهم بسیار پایین تر از انسان ها هستند، پس اگر رفتار مثبتی دارند و ما نداریم خجالت آور است.
5).خداوند با مثالهای قرآنی به ما می فهماند هیچ چیز بیهوده آفریده نشده حتی مگس و پشه و تو ای انسان به سادگی از کنار حوادث و موجودات اطرافت نگذر، در آنها تفکر کن و از آنها بیاموز.
6).ای انسان خدا را به خاطر نعمتهای بیشماری که به تو عطا کرده (بخصوص عقل) سپاس گذار باش و در عمل از حیوانات کمتر نباش که آنها تسبیح خدا می گویند و اگر تو غافل باشی از آنها پست تری.
7).خداوند که خالق حیوانات است درباره حیوانات احکامی را در شریعت مشخص کرده است. از جمله : ذبح حیوانات، حیوانات حلال و حرام گوش، اجزاء حلال و حرام حیوانات و غیره .
8).ای انسان، حیوانات در زندگی با تو تعاملات زیادی دارند و برای تو زندگی بخش هستند، پس بر گردن تو حقوقی خواهند داشت. مبادا حقوق آنها را پایمال کنی و آنها را مورد آزار و اذیت قرار دهی.

پي نوشت ها :
 

1.گنجینه آداب اسلامی ، ص159تا162
2.انعام / 38.
3.تكوير / 5 .
4.نرم افزار پرسمان2 .

منابع
1.قرآن کریم ترجمه استاد مهدی فولادوند
2.دشتي ، محمد ، ترجمه نهج البلاغه ، چ دهم ، اميرالمؤمنين ، قم ، 1382 ش.
3.‌ طباطبا يي ، محمد حسين، تفسير الميزان ،چ بيستم ،جامعه مدرسين ، قم ،1387ش.
4. مكارم شيرازي ، ناصر، (و همكاران) تفسير نمونه ، چ چهل و چهارم ،دارالكتب ، تهران،1382 ش.
5. امامي ،محمد جعفر، راهنماي تفسير نمونه ،چ سوم ، دارالكتب ، تهران، 1386 ش.
6. مكارم شيرازي ، ناصر ، مثال هاي زيباي قران ، چ چهارم ،نسل جوان ،قم ، 1386 ش.
7. قرائتي ، محسن، تفسير نور ، چ دوازدهم ،درسهايي از قرآن ، تهران ، 1385 ش.
8. بابائيان ، عباس،400 نكته از تفسير نور ،چ اول ، درسهايي از قرآن ، تهران ،1387 ش.
9. دهقان ، اكبر،هزار و يك نكته از قران ،چ پنجم ، درسهايي از قرآن ، تهران، 1384 ش.
10. محمدي اشتهاردي، محمد ، قصه هاي قرآن به قلم روان، چ ششم ، نبوي ، تهران ، 1382 ش.
11. رضايي اصفهاني ، محمد علي ،پژوهشي در اعجاز علمي قران ، چ دوم ، مركز تحقيقات قران كريم ، قم ، 1386.
12. محمدي ري شهري ، محمد ، ميزان الحكمه ، چ پنجم ، دارالحديث ، قم ، 1384 ش.
13. محمدي ري شهري ، محمد ، دانشنامه احاديث پزشكي ، چ هشتم ، دارالحديث ، قم ، 1386 ش.
14. عبدالباقي، فؤاد ، المعجم المفهرس لالفاظ القران الكريم ، چ دوم ، نويد اسلام ، قم ، 1383 ش.
15. قريشي ، اكبر، قاموس قران ، چ دهم ، دارالكتب ، تهران ، 1384 ش.
16. دميري ، كمال الدين ، حيات الحيوان الكبري ، چ دوم ، ذوي القربي ، قم ، 1386 ش.
17. سيّاح ، احمد ،فرهنگ بزرگ جامع نوين ، چ سوم ، اسلام ، تهران ، 1380 ش.
18. عسكري ، مرتضي (علامه) ،طب الرضا و طب الصادق ، چ يازدهم ، فؤاد ، تهران ، 1384 ش.
19. پور سيف ، عباس ،خلاصه تفاسير الميزان و نمونه ، چ سوم ، شاهد ، قم ، 1386 ش.
20. خرمي ، حسين ، ضرب المثل هاي منظوم ،چ اول ، امام عصر ، اصفهان ، 1384 ش.
21. شكور زاده بلوري ، ابراهيم ، دوازده هزار مثل فارسي و سي هزار معادل آنها ، چ سوم ، به نشر ، مشهد ، 1387 ش.
22. رضوي ، سيد محمد ، فرهنگ امثال القران ، چ اول ، بين الملل ، تهران ، 1383 ش.
23. آشتیانی ، محمدرضا و محسن آشتیانی ، گنجینه آداب اسلامی ،چ چهارم ، زهیر ، 1386 ش.
24. فلاح زاده ، محمدحسین ، آموزش فقه ، چ چهل و سوم ،الهادی ، 1389 ش.
25. نرم افزار جامع تفاسير
26. نرم افزار پرسمان 2
/ع