اهداف و وظايف كلي دولت در اسلام (3)
نويسنده :عباسعلي عظيمي
3. آزادي
الف . مفهوم اختناق : اختناق در لغت به معناي خفه شدن ، خفگي و گلو گرفتن آمده است ،(1) اما از نظر اصطلاحي و در علوم سياسي ، به وضعيت جامعه اي اطلاق مي شود كه در آن ، افراد قادر به اظهار نظر و تصميم گيري مستقل نباشند و همه ناچار به تبعيت از حاكمان و اداره كنندگان جامعه شوند . از اين جهت ، اختناق مي تواند بر دو گونه باشد.
ب. انواع اختناق : اختناق در دو صورت ، خود را ظاهر مي كند؛ يكي مربوط به جوامعي است كه تحت حاكميت نظام هاي مطلق گرا و مستبد قرار گرفته و افراد اين جامعه به دليل به كارگيري گسترده نيروهاي امنيتي و اطلاعاتي ، حاكم بر سرنوشت خود نبوده و از آزادي ها و حقوق طبيعي خود محروم باشند و كوچك ترين مخالفت آنها به شديدترين وجهي پاسخ داده شود. در واقع ، در چنين جوامعي انسان ها بردگاني بيش نيستند. وجه معمول و مشهور اختناق شرايط چنين جوامعي است .
نوع دوم اختناق ، كه در عصر حاضر و به دنبال پيشرفت فناوري ارتباطي رسانه اي شكل گرفته و هنوز جايگاه خود را در قاموس هاي علوم سياسي پيدا نكرده ، شرايطي است كه در آنها انسان ها ، مانند جوامع نوع اول ، قادر به تصميم گيري براي خود نيستند و نمي توانند غير از آنچه صاحبان قدرت مي خواهند ، حتي انديشه كنند، ولي از چنين محدوديتي خبر ندارند . در چنين جوامعي ، حتي سليقه انسان ها تابعي از برنامه ريزي ها و طراحي هاي كوتاه مدت و دراز مدت آنها مي باشد . صاحبان قدرت در چنين جوامعي با به كارگيري روش هاي گوناگون روان شناسانه و آموزش هاي مستقيم و القاي غير مستقيم در تبليغات خود ، قادرند بر ضمير ناخودآگاه مردم تأثير گذاشته و آنها را تحميق كنند. چنين اختناقي بسيار خطرناك تر و فراگيرتر از نوع اول است .
ج. مفهوم آزادي: آزادي همان حريت و اختيار معنا شده ودر مقابل بردگي قرار دارد.(2) معناي اصطلاحي آن نيز اين است كه انسان مختار باشد هر آنچه را كه اراده كند ، انجام دهد . از اين جهت ، آزادي را به آزادي فلسفي يا همان اختيار و آزادي تشريعي تقسيم نموده اند كه در ادامه و ضمن بررسي ديدگاه اسلام ، هر دو را بررسي مي كنيم.
د. جايگاه آزادي از ديدگاه اسلام: اسلام با توجه به نگاهي كه به انسان دارد، او را در هر دو بعد تكويني (فلسفي) و تشريعي موجودي آزاد مي داند؛ زيرا هدف حكومت اسلامي ، تربيت انسان هاي متكي به خود و آزاده اي است كه در عين حال با بصيرت و عقلانيت ، سره را از ناسره تشخيص داده و «با اختيار كامل راه مستقيم الهي را برگزينند. در اين صورت است كه استحقاق پاداش را پيدا مي كنند. قرآن كريم در سوره آل عمران مي فرمايد :
قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلي كَلِمَهٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضًا أَرْبابًا مِنْ دُونِ اللّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنّا مُسْلِمُونَ (آل عمران: 64 ) ؛ بگو اي اهل كتاب بياييد بر سر سخني كه ميان ما و شما يكسان است بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزي را شريك او نگردانيم و بعضي از ما بعضي ديگر را به جاي خدا به خدايي نگيرد پس اگر [از اين پيشنهاد] اعراض كردند، بگو:«شاهد باشيد كه ما مسلمانيم [نه شما] .
هيچ كدام از ما ديگري را بنده و برده خودش نگه ندارد و هيچ كس هم يك نفر ديگر را ارباب و آقاي خود نداند؛ يعني نظام آقايي و نوكري ملغا، نظام استثمار ، استعمار و مستثمِر ملغا ، نظام لامساوات ملغا و هيچ كس حق استعمار ديگري را نداشته باشد .(3)
درباره ي جايگاه آزادي در اسلام ، همين بس كه اسلام ، پذيرش آزادانه دين و ضرورت تحقيق در اصول دين و ممنوعيت تقليد در آنها را اصل مسلم خود مي داند.(4)
هـ. آزادي تكويني (اختيار) از ديدگاه اسلام: اين نوع آزادي ، از ويژگي هاي
انسان بما هو انسان است ؛ يعني انسان به دليل اينكه انسان است ، چنين اختياري دارد؛ به عبارتي ديگر ، مجبور به اين اختيار است.(5) اختيار موجب مي شود ، انسان در انتخاب خير و شر ، هدايت و سعادت ، و پذيرش حاكميت طاغوت يا حكومت الهي انتخاب گر باشد . آيه اي بر مختار بودن انسان در اين زمينه تأكيد دارد: إِنّا هَدَيْنَهُ السَّبيلَ امّا شاكِرًا وَ إِمّا كَفُرًا (دهر: 3 ) ؛ ما راه را به او [انسان] نموديم؛ يا سپاسگزار خواهد بود و يا ناسپاسگزار.
علامه طباطبايي در تفسير اين آيه مي فرمايد:
آن سبيلي كه خدا بدان هدايت كرده ، سبيلي است اختياري ، و شكر و كفري كه بر اين هدايت مترتب است ، در جو اختيار انسان قرار گرفته ؛ هر فردي به هر يك از آن دو كه بخواهد ، مي تواند منصف شود و اكراه و اجباري در كارش نيست .(6)
به دليل وجود اين نوع از آزادي ، رسولان و فرستادگان خداوند متعال در هدايت انسان ها ، وظيفه اي جز ابلاغ رسالت ندارند:
ما عَلَي الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ وَ اللّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ (مائده: 99 )؛بر پيامبر [خدا وظيفهاي] جز ابلاغ [رسالت] نيست و خداوند آنچه را آشكار و آنچه را پوشيده ميداريد، ميداند.
هدف حكومت اسلامي ، تحقق اين نوع از آزادي نيست ؛ زيرا اين نوع از آزادي محقق است ، بلكه هدف ، تضمين اين آزادي و ايجاد فضايي است كه انسان با درك صحيح و شناختي درست ، مسير حق را عالمانه برگزيند. پرسشي كه در اينجا مطرح مي شود ، اين است كه آيا حكومت اسلامي نيز مي تواند به روش هايي كه در غرب مرسوم است ، يعني القاي غير مستقيم و روش هاي اقناعي (عمليات رواني) و مانند آن متوسل شود؟(يعني اختناق نوع دوم)
همان گونه كه در گذشته نيز بيان شد ، به كارگيري اين روش ها سبب پيروي ناآگاهانه و بدون درك و شعور انسان هاست و انتخابي از روي اختيار به شمار نمي آيد . به عبارتي ديگر ، نوعي تقليد كوركورانه و همراه با تحميق انسان است و چون در اسلام ، اصل دين و اصول دين ، تقليدي نيستند ، پس كاربرد چنين روش هايي در اسلام نمي تواند جايگاهي داشته باشد. همان گونه كه بر اساس آيه : لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ (بقره : 256) ، با شمشير نمي توان اسلام را تحميل كرد، (7) با روش هايي كه متضمن سوءاستفاده از ويژگي هاي رواني انسان است ، نيز نمي توان او را به پذيرش دين و آموزه هاي ديني وادار كرد. انتخاب بايد با پشتوانه آگاهي و عقلانيت باشد ، تا بتوان نام آن را انتخاب گذارد . هدف حكومت اسلامي ، هدايت انسان هاست و مقتضاي هدايت ، ابتناي آن بر عقلانيت است . اين امر زماني امكان پذير است كه تبيين«رشد» و «غي» شده و قدرت تمييز اين دو براي انسان فراهم باشد ؛ در حالي كه اين روش ها چنين قدرتي را از انسان مي گيرند و با تكيه بر تمايلات منحط و حيواني ، فرد را در تبعيت از هواها و اميال ، به تقليد وا مي دارند و اين خلاف مشي قرآن كريم است كه حتي تقليد غير عقلايي از پدران را نيز محكوم مي كند:
وَ إِذا قيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَ لا يَهْتَدُونَ (بقره: 170 ) ؛ و چون به آنان گفته شود از آنچه خدا نازل كرده است پيروي كنيد ميگويند نه بلكه از چيزي كه پدران خود را بر آن يافتهايم پيروي ميكنيم آيا هر چند پدرانشان چيزي را درك نميكرده و به راه صواب نميرفتهاند [باز هم در خور پيروي هستند؟]
بنابراين ، هدايت در مقابل تقليد قرار مي گيرد و حكومت اسلامي تضمين كننده حق انتخاب مردم است ، در عين اينكه بايد تمام تلاش خود را براي هدايت و تربيت انسان هاي بافضيلت به كار بندد و جامعه اي رها از قيد و بندهاي طواغيت به ارمغان آورد.
ي. آزادي تشريعي : به دليل ضرورت هاي زندگي انسان ، آزادي تكويني با تشريع و وضع مقررات تحديد مي شود.پس منظور از آزادي تشريعي ، مجموعه فعل ها و ترك فعل هايي است كه قانون و شرع منع نكرده است . محدوديت ها همان ممنوعيت هاي قانوني است . اين نوع از آزادي نيز از اهداف حكومت اسلامي است ، اما آزادي توأم با مسئوليت و پاسخ گويي . تفاوت اصلي حكومت اسلامي با نظام هاي ديگر در همين امر نهفته است ؛ زيرا در حكومت هاي جور ، آزادي هاي طبيعي از انسان سلب مي شود و در حكومت هاي ليبرال ، پاسخ گويي انسان محدود مي گردد و در عوض ، اميال نفساني رها مي شوند ، كه خود سلب كننده آزادي هاي حقيقي انسان هستند.
نتيجه اينكه ،در حكومت اسلامي هر دو بعد آزادي انسان تأمين مي شود. استاد مطهري در اين زمينه مي فرمايد :«بشر اگر بخواهد رشد پيدا كند بايد در كار خودش آزاد باشد ودر انتخاب خودش آزاد باشد.»(8)
از اين نظر ، آزادي از لوازم كمال است . بر اين آزادي ، محدوديت هايي در قالب تشريع و وضع يك سلسله الزامات و تكاليف ، تحميل مي شود .
پي نوشت ها :
1. علي اكبر دهخدا ، فرهنگ لغات ، ذيل واژه اختناق .
2. همان ،ذيل واژه آزادي.
3. مرتضي مطهري ، گفتارهاي معنوي ، ص 16
4. مرتضي مطهري ، پيرامون انقلاب اسلامي ، ص 7
5. ملاصدرا ، تفسير القرآن الكريم ، ص 180 ، 181.
6. سيد محمد حسين طباطبايي ، الميزان ، ترجمه محمد باقر موسوي همداني ، ج20 ، ص 195.
7. مرتضي مطهري ، گفتارهاي معنوي ، ص 50.
8. مرتضي مطهري ، پيرامون انقلاب اسلامي، ص 120.
