زايمان بدون درد
نويسنده: دکتر سهيلا مکملي، متخصص بيهوشي-دردشناسي رئيس انجمن ليزر پزشکي ايران
يکي از شديدترين دردهايي که انسانها همواره با آن روبرو بوده انددرد زايمان است که اغلب خانم ها براي رهايي از اين درد، سزارين انتخابي را جايگزين زايمان طبيعي مي کنند در حالي که فقط 15 درصد از زايمان ها نياز به سزارين دارد و آن هم فقط در مواردي که سلامت مادر يا جنين يا هر دو در معرض خطر است به عنوان روش نجات بخش استفاده مي شد. با توجه به کاهش بيش از حد زايمان طبيعي در بين زنان جوان و ترس و دلهره آنان از روش طبيعي بر آن شديم تا راه هاي زايمان طبيعي و بدون درد را در کشور ترويج کنيم.
در ايران در سال 79 حدود 35 درصد از کل زايمان ها به روش سزارين بود. در سال هاي بعد اين رقم سير صعودي پيدا کرد و در سال 82 آمار سزارين در بيمارستان هاي دولتي دانشگاهي 29 درصد، در بيمارستان هاي دولتي غير دانشگاهي 44 درصد و بيمارستان هاي خصوصي 88 درصد شد.60 درصد زايمان هاي زنان ايراني سزارين است. متأسفانه عمل هاي سزارين در برخي بيمارستان هاي خصوصي به 100درصد رسيده است. امروزه در اروپا حدود80 درصد و در آمريکا50 درصد زنان درخواست بي دردي حين زايمان را دارند اما در ايران چون خانم ها از اين موضوع بي اطلاع هستند رو به سزارين مي آورند.
درد زايمان دردي جسماني است که فرآيند فيزيولوژيک به حساب مي آيد. اين درد يکي از شديدترين دردها است که مهم ترين و شايع ترين درد در سطح جامعه تلقي مي شود تا حدي که شدت دردهاي ديگر با آن مقايسه مي شوند و در بسياري مواقع شدت و وخامت دردهاي جسمي با اين ضرب المثل "که مثل درد زايمان مي باشد"بيان مي شوند.
درد از همان ابتداي خلقت با بشر بوده است و انسان ها هميشه سعي داشته اند به طرق گوناگون با آن مبارزه کنند. يکي از شديدترين اين دردها، درد زايمان است؛ اين روزها با زياد شدن سزارين به رغم همه عوارضي که به دنبال دارد، اغلب خانمها تنها براي رهايي از درد زايمان، اين روش را به صورت انتخابي جايگزين زايمان طبيعي مي کنند. اما انتخاب سومي نيز وجود دارد: زايمان طبيعي آن هم بدون درد. در اغلب کشورهاي پيشرفته امريکايي و اروپايي بيش از 3 دهه است که به دليل خطر بي هوشي، جراحي و عوارض عمل سزارين، روش زايمان بدون درد متداول شده است.
در واقع پزشکان و متخصصان معتقدند با تکنيک هاي جديد و بدون عوارضي که براي انجام زايمان بدون درد در اختيار است، ديگر هيچ خانم بارداري نبايد هنگام زايمان درد شديد آن را متحمل شود. اين روش همچنين از افزايش تعداد سزارين هايي که به دليل ترس از درد زايمان انجام مي شوند به تعداد چشمگيري کاسته است.
به طور کلي سزارين که در واقع درماني براي زايمان هاي مشکل و خطرآفرين محسوب مي شود، امروزه به علل مختلف در جوامع گوناگون و بويژه در شهرها رواج زيادي يافته است. دوره درد و ناتواني طولاني مدت مادران، عوارض داروهاي بيهوشي در نوزادان اين مادران و نيز امکان پارگي رحم در زايمان هاي بعدي از معايب سزارين به شمار مي آيند. از سوي ديگر پزشکان معتقدند سزارين تنها در موارد عدم امکان انجام زايمان طبيعي يا مواردي که سلامت و زندگي مادر، جنين و يا هر دوي آنها در خطراست، به عنوان روش زايمان نجات بخش است. سزارين عوارضي داردکه زايمان طبيعي ندارد. از آن جمله عفونت لگني پس از سزارين تقريبا 30 برابر بيش از زايمان طبيعي است و شخصي که يک بار سزارين شده باشد، به احتمال زياد ديگر قادر به زايمان طبيعي نخواهد بود و بايد عمل جراحي مجددي را متحمل شود. به همه اينها بايد هزينه هاي سنگين سزارين را نيز اضافه کند. متخصصان زنان و زايمان معتقدند، خطر زايمان سزارين بسيار بيش از زايمان طبيعي است و از اين رو سزارين نبايد اولين انتخاب باشد، مگر به تشخيص پزشک متخصص. هم اکنون در کشورهاي پيشرفته نيز روز به روز از ميزان سزارين هاکاسته و روش زايمان طبيعي با شيوه زايمان بدون درد جايگزين آن شده است.
کنترل درد چه در اعمال جراحي و پس از آن و چه در بيماري هاي مزمن به عهده متخصص بيهوشي است. امروز"درمانگاه هاي درد"در نقاط مختلف دنيا و نيز در کشور ما راه اندازي شده و متخصصان بيهوشي با به کارگيري جديدترين روش ها و با کمترين عارضه دردهاي حاد و مزمن را تسکين مي دهند. حتي کار به جائي رسيده که دردآورترين پديده فيزيولوژيک يعني "زايمان"نيز"بي درد"اجراء مي شود و اين مهم به عهده متخصصان بيهوشي است. بسياري از خانم هائي که تقاضاي جراحي سزارين براي به دنيا آوردن فرزند خود دارند يکي از دلايل مهم ايشان ترس از درد زايمان است و معتقد هستند که چرا بايد درد زايمان را با وجود روشي مثل سزارين که بدون درد است تحمل کنند.
تلاش براي کاهش درد زايماني به زمان هاي بسيار دور در ملل و فرهنگ هاي کهن مثل مصر، چين و يونان باز مي گردد. اقدامات زايمان بدون درد مدرن مربوط به آقاي جيمزسميسون پزشک اسکاتلندي است که در سال 1847 در دو مورد زايمان با استفاده از اترومکروفورم موفق شد درد زايمان را کاهش دهد. سپس در سال1853، از کلروفرم براي بي درد کردن زايمان هشتم ملکه ويکتوريا استفاده کرد. در زايمان بي درد از روش هاي متنوعي استفاده مي شود، مثل بي حسي از ناحيه کمري يا نخاعي، بي هوشي باگازهاي استنشاقي، استفاده از مخدرها، تکنيک هاي تنفسي، ريلکس کردن (relaxtion)به روش"لاماز"(Loamaze)...
در نيمه قرن هجدهم آنتوان مسمر در پاريس هيپنوتيزم (مسمريسم) را پايه ريزي کرد. سال ها بعد دکتر ژوزف ب دولي استاد مامايي دانشگاه شيکاگو، هيپنوتيزم را تنها بي حس کننده بي خطر در مامايي معرفي کرد. در سال 1846هم براي اولين بار از اتر در زايمان استفاده شد. سپس در سال1853 دکتر جان اسنو براي زايمان فرزندان ملکه ويکتوريا از کلروفرم استفاده کرد. در سال 1920 نيکولايف و10 سال بعد ولفسکي آرام آرام روش هاي زايمان بي درد سايکوپروفيلاکسي را تکميل کردند تا بالاخره در سال 1952 دکتر فرناندو لامازه متخصص زنان و مامايي فرانسوي تحت نام روش لاماز آن را رسماً معرفي کرد. لامازا روش تنفس پي درپي را به روش سايکوپروفيلاکسي که درآن به آماده سازي ذهن انسان براي مقابله با درد به صورت شل کردن عضلات مي پردازند، اضافه کرد. شيوه بي حسي موضعي نخاعي را در سال 1899دکتر بيردمعرفي کرد و در سال 1907 استفاده از آن در شاخه هاي مختلف جراحي متعادل شد. اما روش بي حسي موضعي دورنخاعي در سال1960 براي ايجاد بي دردي در زايمان طبيعي بکارگرفته شد. استفاده ازگاز نيتروس اکسايد در زايمان، مديون زحمات مي نيت است که ماشين گاز و هوا را در سال1933 اختراع کرد و در سال 1965 مخلوط نيتروس اکسايد و اکسيژن توليد شد که انتونکس نام گرفت.
شيوه بي حسي موضعي نخاعي(اسپاينال/spinal) را در سال 1899 دکتر بير(Bier) معرفي کرد و در سال 1907 استفاده از آن در شاخه هاي مختلف جراحي متداول گرديد. اما روش بي حسي موضعي دورنخاعي(اپيدورال/epidural) در سال 1960 براي ايجاد بي دردي در زايمان طبيعي به کارگرفته شد. چند سال بعد، پزشکان دريافتندکه اين شيوه به سلامت مادر و جنين لطمه اي وارد نمي کند. بدين ترتيب استفاده از روش هاي القاي بي دردي به هنگام زايمان مرسوم شد. زايمان را به سه مرحله اساسي تقسيم مي کنند. مرحله اول با شروع انقباضات رحمي شروع مي شدکه با درد همراه است. در اين مرحله انقباضات رحمي سبب چرخش جنين و حرکت آن به سمت پائين يعني کانال زايمان مي شود.همچنين با انقباضات رحمي، و نزول جنين گردن رحم باز شده و نهايتاً به قطر حدود10cmمي رسد. در اينجا مرحله اول پايان مي پذيرد. البته خود اين مرحله از نظر کلاسيک شامل دوبخش به اسامي فاز تأخيري و فاز فعال است. پس از باز شدن کامل گردن رحم، مرحله دوم آغاز مي شودکه جنين در کانال زايماني به سمت پايين آمده و با ادامه انقباضات رحمي نهايتاً خارج مي شود، خروج جنين پايان مرحله دوم زايماني است. مرحله سوم نيز که مرحله پاياني است از خروج جنين تا خروج جفت را شامل مي شود. بيش از 150 سال است که زايمان بدون درد يا کم درد در دنيا شروع شده است و بيش از 150روش در اين زمينه شناخته شده است. که آنها را به دو دسته کلي دارويي و غيردارويي تقسيم مي کنيم.
از جمله روش هاي بي دردسازي غيردارويي، آماده کردن روحي و رواني زن باردار براي قبول و گذراندن يک زايمان طبيعي است. اگر زني در هنگام تولد فرزند اول خود با مراحل مختلف زايماني آشنا باشد و با انگيزه اي قوي زايمان را شروع کند، دردي معادل درد يک زن چندزا را تجربه خواهد کرد؛ در صورتي که زنان آموزش نديده دردهاي شديدتري را تجربه خواهند کرد. روش هاي غيردارويي نياز به زمان دارند و آموزش مادر از چندين ماه قبل از زمان زايمان آغازمي شود. القاي خواب يا هيپنوتيزم، مراقبت هاي روحي و رواني، طب سوزني، تحريک الکتريکي پوست(TENS)، زايمان در آب، ماساژ و آرامش سازي(Relaxation) از ديگر روش هاي پيشنهادي هستند. به طور کلي، روش هاي غيردارويي بي دردسازي زايمان درد را به تمامي از بين نمي برند و ما مجبوريم از روش هاي ديگري نيز در کنار آنها استفاده کنيم. در اين موارد بايد به مادر تذکر داده شودکه بي دردي کامل نيست، روش هاي بي دردي دارويي به سه دسته تقسيم بندي مي شوند. يکي از آنها استفاده از گازهاي استنشاقي است. گازO2N شايع ترين و قديمي ترين داروي استنشاقي مصرفي در اين مورد است. در روش تزريق دارو، از انواع مخدرها و آرام بخش ها براي کاستن از اضطراب حين زايمان و، به درجاتي، تخفيف درد استفاده مي شود. از روشهاي ديگر، بهره گيري از بي حسي موضعي است. داروي بي حسي در مرحله مشخصي از زايمان، از طريق سوزني که در ناحيه کمر فرو مي رود، به فضاي دورنخاعي، نخاعي و گاه هردو تزريق مي شود. بي دردي ايجاد شده در اين روش نسبتاً کامل است. روش هاي کاهش درد غيردارويي، امروزه به عنوان روشي بي ضرر و مفيد در سراسر جهان کاربرد وسيعي يافته است و اصولاً براساس توانمند سازي مادر وکاهش ترس و اضطراب وي و حمايت همسر و خانواده استوار است و در نتيجه نوزاد نيز از اين روش ها بسيار سود مي برد.
2) قرار گرفتن در وضعيت هاي مختلف هنگام درد؛ در اين روش مادر، در اتاق زايمان در وضعيت هاي دلخواه خود قرار مي گيرد و به هيچ عنوان مجبور به خوابيدن و نشستن نمي شود.کاملاً آزاد است تا در هر حالتي که احساس راحتي بيشتر مي کند، قرار گيرد، به طوري که حتي مي تواند به همراه يا همسر خود تکيه کند، راه برود و از بالش ها يا توپ زايمان استفاده کند.
3) لمس، ماساژ و انرژي درماني؛ اين روش ها بر نوازش اطمينان بخش و دوستانه قسمت هاي مختلف بدن يا ماساژ نواحي دست، کمر و باسن توسط همراه استوار است که مي تواند تأثير بسزايي در کاهش درد و ايجاد آرامش براي مادر داشته باشد. مادر احساس تعلق خاطر و وابستگي عاطفي بيشتري به همسر و خانواده خود خواهد داشت. ضمن اينکه دردهاي وي به نحو چشمگيري کاهش پيدا مي کند.
4) تحريک الکتريکي اعصاب از راه پوست؛ در اين روش يک دستگاه الکتريکي مخصوص که روي کمر نصب مي شود با فرستادن امواج هنگام انقباض، موجب کاهش درد مي شود.
5) آروماتراپي؛ روغن هاي خوشبو مانند عصاره گل سرخ، بابونه، پونه و... که همراه با ماساژ استفاده مي شوند آرامش بخش هستند.
6) موسيقي؛ شنيدن موسيقي يا اصوات مورد علاقه مادر مي تواند سبب کاهش درد و اضطراب شود. در اين روش مادر مي تواند از واکمن مخصوص خود به همراه موزيک مورد علاقه اش استفاده کند. بعضي مادران از گوش دادن به صداي اذان يا صوت قرآن لذت مي برند.
7) هيپنوتيزم (خواب مصنوعي)؛ حالتي است که در آن خودآگاهي فرد تغيير پيدا مي کند و با تلقين پذيري، درد زايمان کم مي شود که البته بايد توسط فرد ماهري انجام شود.
8) بيوفيدبک؛ براساس اين روش مادر با آموزش در مورد فيزيولوژي بدن خود و تمرکز بر آن طي زايمان، مي تواند به خود کمک کند تا درد کمتري احساس کندکه روش بسيار موثري است.
9) سرما و گرما درماني؛ استفاده از کيسه آب گرم، حوله، پارچه گرم يا سرما درماني همگي در کاهش درد از جمله درد زايمان موثرند.
10) زايمان در آب؛ در اين روش مادر طي دردهاي زايماني در وان مخصوص که در اتاق زايمان تعبيه شده است قرار مي گيرد و تولد نوزاد با نظارت و سرپرستي ماما در آب انجام مي شود.
استنشاق داروي بي دردي يا انتونکس؛ داروي بي دردي استنشاقي در کپسول هاي قابل حمل تعبيه شده و مادر هنگام انقباض هاي دردناک رحمي با هدايت عامل زايمان، توسط ماسکي که روي بيني و دهان وي قرار مي گيرد، گاز بي حسي را تنفس مي کند که تاثير مناسبي در تسکين درد هنگام زايمان دارد و به راحتي قابل استفاده است. چگونگي تنفس هنگام درد، توسط ماما به مادر آموزش داده مي شود. در اين روش حضور مداوم عامل زايمان بر بالين مادر ضروري است.
تزريق داروهاي مسکن و مخدر؛ در اين شيوه داروهاي بي دردي در رگ يا عضله مادر تزريق مي شود که تا حدود زيادي سبب کاهش درد وکوتاه شدن زمان زايمان مي شود و در برخي موارد ممکن است باعث عوارضي براي نوزاد شود.
زايمان سزارين؛ شايد يکي از بدترين روش هاي فرار از درد زايمان، انجام سزارين است. در اين روش گرچه مادر هنگام تولد نوزاد در بيهوشي کامل است و دردي احساس نمي کند ولي پس از عمل سزارين نه تنها درد ناشي از برش جراحي مادر را رنج مي دهد بلکه سبب بروز عوارض متعددي نظير عفونت، افزايش حجم خونريزي، طولاني شدن دوره بستري، اختلال در تغذيه نوزاد با شير مادر، افزايش مشکلات دوره نوزادي و حتي مرگ و مير مادر و نوزاد مي شود. بنابراين هيچ مادر عاقل و آگاهي، به دليل ترس از درد زايمان تقاضاي زايمان به روش جراحي يا سزارين را نمي کند، چرا که مي داند سزارين مي تواند عوارض بسياري را براي وي و نوزاد ايجاد کند، مگر اينکه گروه پزشکي در هنگام زايمان، با مشکلي مواجه شوند که استفاده از جراحي در زايمان ضرورت پيدا کند. اين مشکلات تنها در10 الي 15 درصد بارداري ها، ممکن است اتفاق بيفتد و 85 درصد مادران مي توانند با تسلط و اطمينان کامل نوزاد خود را به صورت طبيعي به دنيا بياورند.
خوشبختانه در بسياري از مراکز درماني کشور، زايمان بي درد دارويي نظير بي حسي نخاعي يا بي حسي استنشاقي انجام مي شود. به زودي شاهد گسترش زايمان طبيعي به روش هاي غيردارويي خواهيم بود که براساس پروتکل اداره سلامت مادران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي و با تلاش ماماهاي کشور، مادران باردار ايراني ضمن شرکت در کلاس هاي آمادگي زايمان و آشنايي با روش هاي آرام سازي عضلاني و ديگر روش هاي مؤثر در کاهش درد زايمان، مي توانند زايماني خوشايند، کم درد و با نشاط داشته باشند. طي اين کلاس ها که در 9 جلسه و از پنج ماهگي تشکيل خواهد شد، خانم باردار مي تواند با يک نفر همراه در کلاس هاي آموزشي شرکت کند و حين زايمان، همراه وي در محل زايمان حضور خواهد داشت و مادر باردار کليه تکنيک ها را به کمک عامل زايمان اجرا مي کند. فراموش نکنيم با افزايش آگاهي مادر و خانواده وي، آموزش کافي در مورد بارداري و زايمان ميل به زايمان طبيعي در آنها بيشتر خواهد شد و شاهد نوزاداني سالم و مادراني شاد و بانشاط خواهيم بود.
منبع: نشريه دنياي زنان شماره 69
در ايران در سال 79 حدود 35 درصد از کل زايمان ها به روش سزارين بود. در سال هاي بعد اين رقم سير صعودي پيدا کرد و در سال 82 آمار سزارين در بيمارستان هاي دولتي دانشگاهي 29 درصد، در بيمارستان هاي دولتي غير دانشگاهي 44 درصد و بيمارستان هاي خصوصي 88 درصد شد.60 درصد زايمان هاي زنان ايراني سزارين است. متأسفانه عمل هاي سزارين در برخي بيمارستان هاي خصوصي به 100درصد رسيده است. امروزه در اروپا حدود80 درصد و در آمريکا50 درصد زنان درخواست بي دردي حين زايمان را دارند اما در ايران چون خانم ها از اين موضوع بي اطلاع هستند رو به سزارين مي آورند.
درد زايمان دردي جسماني است که فرآيند فيزيولوژيک به حساب مي آيد. اين درد يکي از شديدترين دردها است که مهم ترين و شايع ترين درد در سطح جامعه تلقي مي شود تا حدي که شدت دردهاي ديگر با آن مقايسه مي شوند و در بسياري مواقع شدت و وخامت دردهاي جسمي با اين ضرب المثل "که مثل درد زايمان مي باشد"بيان مي شوند.
درد از همان ابتداي خلقت با بشر بوده است و انسان ها هميشه سعي داشته اند به طرق گوناگون با آن مبارزه کنند. يکي از شديدترين اين دردها، درد زايمان است؛ اين روزها با زياد شدن سزارين به رغم همه عوارضي که به دنبال دارد، اغلب خانمها تنها براي رهايي از درد زايمان، اين روش را به صورت انتخابي جايگزين زايمان طبيعي مي کنند. اما انتخاب سومي نيز وجود دارد: زايمان طبيعي آن هم بدون درد. در اغلب کشورهاي پيشرفته امريکايي و اروپايي بيش از 3 دهه است که به دليل خطر بي هوشي، جراحي و عوارض عمل سزارين، روش زايمان بدون درد متداول شده است.
در واقع پزشکان و متخصصان معتقدند با تکنيک هاي جديد و بدون عوارضي که براي انجام زايمان بدون درد در اختيار است، ديگر هيچ خانم بارداري نبايد هنگام زايمان درد شديد آن را متحمل شود. اين روش همچنين از افزايش تعداد سزارين هايي که به دليل ترس از درد زايمان انجام مي شوند به تعداد چشمگيري کاسته است.
به طور کلي سزارين که در واقع درماني براي زايمان هاي مشکل و خطرآفرين محسوب مي شود، امروزه به علل مختلف در جوامع گوناگون و بويژه در شهرها رواج زيادي يافته است. دوره درد و ناتواني طولاني مدت مادران، عوارض داروهاي بيهوشي در نوزادان اين مادران و نيز امکان پارگي رحم در زايمان هاي بعدي از معايب سزارين به شمار مي آيند. از سوي ديگر پزشکان معتقدند سزارين تنها در موارد عدم امکان انجام زايمان طبيعي يا مواردي که سلامت و زندگي مادر، جنين و يا هر دوي آنها در خطراست، به عنوان روش زايمان نجات بخش است. سزارين عوارضي داردکه زايمان طبيعي ندارد. از آن جمله عفونت لگني پس از سزارين تقريبا 30 برابر بيش از زايمان طبيعي است و شخصي که يک بار سزارين شده باشد، به احتمال زياد ديگر قادر به زايمان طبيعي نخواهد بود و بايد عمل جراحي مجددي را متحمل شود. به همه اينها بايد هزينه هاي سنگين سزارين را نيز اضافه کند. متخصصان زنان و زايمان معتقدند، خطر زايمان سزارين بسيار بيش از زايمان طبيعي است و از اين رو سزارين نبايد اولين انتخاب باشد، مگر به تشخيص پزشک متخصص. هم اکنون در کشورهاي پيشرفته نيز روز به روز از ميزان سزارين هاکاسته و روش زايمان طبيعي با شيوه زايمان بدون درد جايگزين آن شده است.
کنترل درد چه در اعمال جراحي و پس از آن و چه در بيماري هاي مزمن به عهده متخصص بيهوشي است. امروز"درمانگاه هاي درد"در نقاط مختلف دنيا و نيز در کشور ما راه اندازي شده و متخصصان بيهوشي با به کارگيري جديدترين روش ها و با کمترين عارضه دردهاي حاد و مزمن را تسکين مي دهند. حتي کار به جائي رسيده که دردآورترين پديده فيزيولوژيک يعني "زايمان"نيز"بي درد"اجراء مي شود و اين مهم به عهده متخصصان بيهوشي است. بسياري از خانم هائي که تقاضاي جراحي سزارين براي به دنيا آوردن فرزند خود دارند يکي از دلايل مهم ايشان ترس از درد زايمان است و معتقد هستند که چرا بايد درد زايمان را با وجود روشي مثل سزارين که بدون درد است تحمل کنند.
تلاش براي کاهش درد زايماني به زمان هاي بسيار دور در ملل و فرهنگ هاي کهن مثل مصر، چين و يونان باز مي گردد. اقدامات زايمان بدون درد مدرن مربوط به آقاي جيمزسميسون پزشک اسکاتلندي است که در سال 1847 در دو مورد زايمان با استفاده از اترومکروفورم موفق شد درد زايمان را کاهش دهد. سپس در سال1853، از کلروفرم براي بي درد کردن زايمان هشتم ملکه ويکتوريا استفاده کرد. در زايمان بي درد از روش هاي متنوعي استفاده مي شود، مثل بي حسي از ناحيه کمري يا نخاعي، بي هوشي باگازهاي استنشاقي، استفاده از مخدرها، تکنيک هاي تنفسي، ريلکس کردن (relaxtion)به روش"لاماز"(Loamaze)...
در نيمه قرن هجدهم آنتوان مسمر در پاريس هيپنوتيزم (مسمريسم) را پايه ريزي کرد. سال ها بعد دکتر ژوزف ب دولي استاد مامايي دانشگاه شيکاگو، هيپنوتيزم را تنها بي حس کننده بي خطر در مامايي معرفي کرد. در سال 1846هم براي اولين بار از اتر در زايمان استفاده شد. سپس در سال1853 دکتر جان اسنو براي زايمان فرزندان ملکه ويکتوريا از کلروفرم استفاده کرد. در سال 1920 نيکولايف و10 سال بعد ولفسکي آرام آرام روش هاي زايمان بي درد سايکوپروفيلاکسي را تکميل کردند تا بالاخره در سال 1952 دکتر فرناندو لامازه متخصص زنان و مامايي فرانسوي تحت نام روش لاماز آن را رسماً معرفي کرد. لامازا روش تنفس پي درپي را به روش سايکوپروفيلاکسي که درآن به آماده سازي ذهن انسان براي مقابله با درد به صورت شل کردن عضلات مي پردازند، اضافه کرد. شيوه بي حسي موضعي نخاعي را در سال 1899دکتر بيردمعرفي کرد و در سال 1907 استفاده از آن در شاخه هاي مختلف جراحي متعادل شد. اما روش بي حسي موضعي دورنخاعي در سال1960 براي ايجاد بي دردي در زايمان طبيعي بکارگرفته شد. استفاده ازگاز نيتروس اکسايد در زايمان، مديون زحمات مي نيت است که ماشين گاز و هوا را در سال1933 اختراع کرد و در سال 1965 مخلوط نيتروس اکسايد و اکسيژن توليد شد که انتونکس نام گرفت.
شيوه بي حسي موضعي نخاعي(اسپاينال/spinal) را در سال 1899 دکتر بير(Bier) معرفي کرد و در سال 1907 استفاده از آن در شاخه هاي مختلف جراحي متداول گرديد. اما روش بي حسي موضعي دورنخاعي(اپيدورال/epidural) در سال 1960 براي ايجاد بي دردي در زايمان طبيعي به کارگرفته شد. چند سال بعد، پزشکان دريافتندکه اين شيوه به سلامت مادر و جنين لطمه اي وارد نمي کند. بدين ترتيب استفاده از روش هاي القاي بي دردي به هنگام زايمان مرسوم شد. زايمان را به سه مرحله اساسي تقسيم مي کنند. مرحله اول با شروع انقباضات رحمي شروع مي شدکه با درد همراه است. در اين مرحله انقباضات رحمي سبب چرخش جنين و حرکت آن به سمت پائين يعني کانال زايمان مي شود.همچنين با انقباضات رحمي، و نزول جنين گردن رحم باز شده و نهايتاً به قطر حدود10cmمي رسد. در اينجا مرحله اول پايان مي پذيرد. البته خود اين مرحله از نظر کلاسيک شامل دوبخش به اسامي فاز تأخيري و فاز فعال است. پس از باز شدن کامل گردن رحم، مرحله دوم آغاز مي شودکه جنين در کانال زايماني به سمت پايين آمده و با ادامه انقباضات رحمي نهايتاً خارج مي شود، خروج جنين پايان مرحله دوم زايماني است. مرحله سوم نيز که مرحله پاياني است از خروج جنين تا خروج جفت را شامل مي شود. بيش از 150 سال است که زايمان بدون درد يا کم درد در دنيا شروع شده است و بيش از 150روش در اين زمينه شناخته شده است. که آنها را به دو دسته کلي دارويي و غيردارويي تقسيم مي کنيم.
روشهاي غير دارويي عبارتند از:
روشهاي دارويي عبارتند از:
از جمله روش هاي بي دردسازي غيردارويي، آماده کردن روحي و رواني زن باردار براي قبول و گذراندن يک زايمان طبيعي است. اگر زني در هنگام تولد فرزند اول خود با مراحل مختلف زايماني آشنا باشد و با انگيزه اي قوي زايمان را شروع کند، دردي معادل درد يک زن چندزا را تجربه خواهد کرد؛ در صورتي که زنان آموزش نديده دردهاي شديدتري را تجربه خواهند کرد. روش هاي غيردارويي نياز به زمان دارند و آموزش مادر از چندين ماه قبل از زمان زايمان آغازمي شود. القاي خواب يا هيپنوتيزم، مراقبت هاي روحي و رواني، طب سوزني، تحريک الکتريکي پوست(TENS)، زايمان در آب، ماساژ و آرامش سازي(Relaxation) از ديگر روش هاي پيشنهادي هستند. به طور کلي، روش هاي غيردارويي بي دردسازي زايمان درد را به تمامي از بين نمي برند و ما مجبوريم از روش هاي ديگري نيز در کنار آنها استفاده کنيم. در اين موارد بايد به مادر تذکر داده شودکه بي دردي کامل نيست، روش هاي بي دردي دارويي به سه دسته تقسيم بندي مي شوند. يکي از آنها استفاده از گازهاي استنشاقي است. گازO2N شايع ترين و قديمي ترين داروي استنشاقي مصرفي در اين مورد است. در روش تزريق دارو، از انواع مخدرها و آرام بخش ها براي کاستن از اضطراب حين زايمان و، به درجاتي، تخفيف درد استفاده مي شود. از روشهاي ديگر، بهره گيري از بي حسي موضعي است. داروي بي حسي در مرحله مشخصي از زايمان، از طريق سوزني که در ناحيه کمر فرو مي رود، به فضاي دورنخاعي، نخاعي و گاه هردو تزريق مي شود. بي دردي ايجاد شده در اين روش نسبتاً کامل است. روش هاي کاهش درد غيردارويي، امروزه به عنوان روشي بي ضرر و مفيد در سراسر جهان کاربرد وسيعي يافته است و اصولاً براساس توانمند سازي مادر وکاهش ترس و اضطراب وي و حمايت همسر و خانواده استوار است و در نتيجه نوزاد نيز از اين روش ها بسيار سود مي برد.
روش هاي کاهش درد غير دارويي
2) قرار گرفتن در وضعيت هاي مختلف هنگام درد؛ در اين روش مادر، در اتاق زايمان در وضعيت هاي دلخواه خود قرار مي گيرد و به هيچ عنوان مجبور به خوابيدن و نشستن نمي شود.کاملاً آزاد است تا در هر حالتي که احساس راحتي بيشتر مي کند، قرار گيرد، به طوري که حتي مي تواند به همراه يا همسر خود تکيه کند، راه برود و از بالش ها يا توپ زايمان استفاده کند.
3) لمس، ماساژ و انرژي درماني؛ اين روش ها بر نوازش اطمينان بخش و دوستانه قسمت هاي مختلف بدن يا ماساژ نواحي دست، کمر و باسن توسط همراه استوار است که مي تواند تأثير بسزايي در کاهش درد و ايجاد آرامش براي مادر داشته باشد. مادر احساس تعلق خاطر و وابستگي عاطفي بيشتري به همسر و خانواده خود خواهد داشت. ضمن اينکه دردهاي وي به نحو چشمگيري کاهش پيدا مي کند.
4) تحريک الکتريکي اعصاب از راه پوست؛ در اين روش يک دستگاه الکتريکي مخصوص که روي کمر نصب مي شود با فرستادن امواج هنگام انقباض، موجب کاهش درد مي شود.
5) آروماتراپي؛ روغن هاي خوشبو مانند عصاره گل سرخ، بابونه، پونه و... که همراه با ماساژ استفاده مي شوند آرامش بخش هستند.
6) موسيقي؛ شنيدن موسيقي يا اصوات مورد علاقه مادر مي تواند سبب کاهش درد و اضطراب شود. در اين روش مادر مي تواند از واکمن مخصوص خود به همراه موزيک مورد علاقه اش استفاده کند. بعضي مادران از گوش دادن به صداي اذان يا صوت قرآن لذت مي برند.
7) هيپنوتيزم (خواب مصنوعي)؛ حالتي است که در آن خودآگاهي فرد تغيير پيدا مي کند و با تلقين پذيري، درد زايمان کم مي شود که البته بايد توسط فرد ماهري انجام شود.
8) بيوفيدبک؛ براساس اين روش مادر با آموزش در مورد فيزيولوژي بدن خود و تمرکز بر آن طي زايمان، مي تواند به خود کمک کند تا درد کمتري احساس کندکه روش بسيار موثري است.
9) سرما و گرما درماني؛ استفاده از کيسه آب گرم، حوله، پارچه گرم يا سرما درماني همگي در کاهش درد از جمله درد زايمان موثرند.
10) زايمان در آب؛ در اين روش مادر طي دردهاي زايماني در وان مخصوص که در اتاق زايمان تعبيه شده است قرار مي گيرد و تولد نوزاد با نظارت و سرپرستي ماما در آب انجام مي شود.
روش هاي دارويي
استنشاق داروي بي دردي يا انتونکس؛ داروي بي دردي استنشاقي در کپسول هاي قابل حمل تعبيه شده و مادر هنگام انقباض هاي دردناک رحمي با هدايت عامل زايمان، توسط ماسکي که روي بيني و دهان وي قرار مي گيرد، گاز بي حسي را تنفس مي کند که تاثير مناسبي در تسکين درد هنگام زايمان دارد و به راحتي قابل استفاده است. چگونگي تنفس هنگام درد، توسط ماما به مادر آموزش داده مي شود. در اين روش حضور مداوم عامل زايمان بر بالين مادر ضروري است.
تزريق داروهاي مسکن و مخدر؛ در اين شيوه داروهاي بي دردي در رگ يا عضله مادر تزريق مي شود که تا حدود زيادي سبب کاهش درد وکوتاه شدن زمان زايمان مي شود و در برخي موارد ممکن است باعث عوارضي براي نوزاد شود.
زايمان سزارين؛ شايد يکي از بدترين روش هاي فرار از درد زايمان، انجام سزارين است. در اين روش گرچه مادر هنگام تولد نوزاد در بيهوشي کامل است و دردي احساس نمي کند ولي پس از عمل سزارين نه تنها درد ناشي از برش جراحي مادر را رنج مي دهد بلکه سبب بروز عوارض متعددي نظير عفونت، افزايش حجم خونريزي، طولاني شدن دوره بستري، اختلال در تغذيه نوزاد با شير مادر، افزايش مشکلات دوره نوزادي و حتي مرگ و مير مادر و نوزاد مي شود. بنابراين هيچ مادر عاقل و آگاهي، به دليل ترس از درد زايمان تقاضاي زايمان به روش جراحي يا سزارين را نمي کند، چرا که مي داند سزارين مي تواند عوارض بسياري را براي وي و نوزاد ايجاد کند، مگر اينکه گروه پزشکي در هنگام زايمان، با مشکلي مواجه شوند که استفاده از جراحي در زايمان ضرورت پيدا کند. اين مشکلات تنها در10 الي 15 درصد بارداري ها، ممکن است اتفاق بيفتد و 85 درصد مادران مي توانند با تسلط و اطمينان کامل نوزاد خود را به صورت طبيعي به دنيا بياورند.
خوشبختانه در بسياري از مراکز درماني کشور، زايمان بي درد دارويي نظير بي حسي نخاعي يا بي حسي استنشاقي انجام مي شود. به زودي شاهد گسترش زايمان طبيعي به روش هاي غيردارويي خواهيم بود که براساس پروتکل اداره سلامت مادران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي و با تلاش ماماهاي کشور، مادران باردار ايراني ضمن شرکت در کلاس هاي آمادگي زايمان و آشنايي با روش هاي آرام سازي عضلاني و ديگر روش هاي مؤثر در کاهش درد زايمان، مي توانند زايماني خوشايند، کم درد و با نشاط داشته باشند. طي اين کلاس ها که در 9 جلسه و از پنج ماهگي تشکيل خواهد شد، خانم باردار مي تواند با يک نفر همراه در کلاس هاي آموزشي شرکت کند و حين زايمان، همراه وي در محل زايمان حضور خواهد داشت و مادر باردار کليه تکنيک ها را به کمک عامل زايمان اجرا مي کند. فراموش نکنيم با افزايش آگاهي مادر و خانواده وي، آموزش کافي در مورد بارداري و زايمان ميل به زايمان طبيعي در آنها بيشتر خواهد شد و شاهد نوزاداني سالم و مادراني شاد و بانشاط خواهيم بود.
منبع: نشريه دنياي زنان شماره 69
