فواید معنوي صدقه
بر طبق آموزه هاي ديني و اعتقادي صدقه در جايگاه بسيار با عظمتي ازهرگونه آسيب مصون مي ماند و در روز نياز در اختيار صاحبش قرار مي گيرد. اميرالمؤمنين (ع)در روايتي مي فرمايد: شما به پاداش صدقه اي که مي دهيد، بسيار نيازمندتر هستيد از فقيري که به او صدقه مي دهيد.(1) توجه به صدقه از چنان جايگاهي برخوردار است که در روايات بعضي از صدقات سرنوشت ساز از هفتاد حج ثوابش بالاتر است. امام باقر (ع) مي فرمايد: من اگر بتوانم خرج يک خانواده مسلماني را تأمين کنم و آبرويشان را حفظ کنم برايم محبوب تر است از هفتاد حج خانه خدا. (2)
در روايت ديگري صدقه به عنوان يکي از سه محبوب حضرت زهرا (عليها السلام)معرفي شده، در اين روايت حضرت زهرا (عليها السلام) مي فرمايد: من از دنياي شما سه چيز را دوست دارم، تلاوت قرآن، نگاه کردن به سيماي پيامبر و صدقه دادن را. معلي بن خنيس گويد، شبي باراني امام صادق (ع) از منزل به طرف ظله بني ساعده خارج شد من آهسته از عقب او حرکت کردم، در بين راه چيزي از آن حضرت به زمين افتاد، فرمود بسم الله اللهم رُدّ علينا. خدايا گم شده را به ما برگردان. من در همين موقع پيش رفتم و سلام عرض کردم، فرمود: کمک من جستجو کن، من هرچه پيدا مي کردم به حضرت تحويل مي دادم، نگاه کردم ديدم انبان بزرگي از نان به همراه دارد و آنقدر اينها سنگين بود که برداشتنش براي من مشکل بود، عرض کردم اجازه بدهيد من اين نان ها را بردارم، حضرت فرمودند من سزاوارترم به برداشتن ولي اگر دوست داري با من همراه شو، با هم رفتيم به ظُله بني ساعده رسيديم، در آنجا عده اي ديدم که خوابيده اند، حضرت صادق (ع) کنار هر يک از خفتگان يک يا دو گرده ي نان مي گذاشت و رد مي شد. به همين ترتيب همه نان ها را داد و سپس از آنجا خارج شديم. عرض کردم: آقا آنان حق را مي شناسند؟ (يعني شيعه هستند) فرمود: اگر عارف به حق مي بودند، در نمک نيز آنها را کمک مي کرديم. (يعني در هرچه داشتيم حتي در نمک خود نيز آنان را شريک مي کرديم.)
بعد فرمودند بدان خداوند هيچ چيز را خلق نفرمود، مگر اينکه خزانه داري جهت آن آفريده است، غير از صدقه که خود حافظ و نگهبان خود است. پدرم هرگاه صدقه مي داد و چيزي را در دست سائل مي گذاشت، از او مي گرفت و مي بوسيد و مي بوييد، سپس دو مرتبه به او رد مي کرد. انسان هنگام صدقه دادن، خشم خدا را فرو مي نشاند و گناهان را محو مي کند و حساب روز قيامت را آسان مي نمايد. صدقه ي روز، مال و عمر را زياد مي گرداند و... (3)
با صدقه مشکلات برزخي اموات را برطرف کنيم
اموات در عرصه عالم برزخ آزمندانه و ملتمسانه به دنيا و دست هاي سخاوت مندانه بازماندگان شان اميدوارند بستگان آن ها با فرستادن صدقات و خيرات نيازهاي آنها را در آن ديار غربت و تنهايي مرتفع مي کنند و از اين ناحيه دعاهاي خير آنها را در عالم برزخ متوجه خود مي سازد در روايات اسلامي نسبت به نيکي کردن و خيرات و مبرات بنيابت از اموات سفارشات فراواني شده اقامه نماز، پرداخت ديون، زيارات، انفاقات واجب و مستحب تشکيل مجالس روضه سيد و سالار شهيدان مي تواند از جمله اين خيرات تلقي شود عظمت اين مهم تاحديست که در کتاب هاي حديثي بابي تحت عنوان باب استحباب صدقه عَنِ المّيت مطرح شده که احاديث فراواني از ناحيه پيشوايان معصوم (ع) در آن باب گردآوري شده است از جمله آن احاديث که مي تواند در اين رابطه نقش تعيين کننده اي را ايفا کند بيان زيباي پيامبر عظيم الشان اسلام (ص) است که فرمودند: هنگامي که انسان به نيت ميتي صدقه اي اهداء مي کند خداوند متعال به جبرئيل امين دستور مي دهد به همراه هفتاد هزار فرشته که در دست هريک از آنها طبقي مي باشد، به سوي قبر آن ميت حرکت نمايند فرشتگان هنگامي که به قبر مؤمن مي رسند مي گويند سلام بر تو اي دوست خدا اين هديه فلاني است که براي تو فرستاده آن گاه آرامگاه او غرق در نور و روشنايي مي گردد.(4)
صدقه سبب اداء قرض و ثواب قرض است
قرض دادن از زيباترين صدقات در فرهنگ اسلامي محسوب مي شود، قرض ييانگر روحيه ايثار و فداکاري نسبت به هم نوعان است، در فرهنگ قرآن قرض دادن به برادران ديني قرض دادن به خداوند متعال تلقي شده است: «وَ اَقرَضوُالله قرضاً حسنا» (5)
در روايات مختلف جايگاه قرض به شکل هاي مختلفي ترسيم شده، در بعضي از روايات قرض به عنوان صدقه بيان شده (کلُ قرضٍ صَدَقَةٍ) و در برخي ديگر پاداشي بزرگتر از صدقه بيان گرديده است. در روايتي از امام صادق (ع) نقل است که فرمودند: عَلي بابِ الجَنَّةِ مَکتوبُ: اَلقرضُ بثمانيةَ عشر و الصَّدقةُ بعَشرَة. (6) بر درب بهشت نوشته شده قرض هيجده ثواب و پاداش برايش لحاظ شد و صدقه ده پاداش.
اميرالمؤمنين (ع) در روايتي مي فرمايد: غنيمت بدان کسي را که در زمان بي نيازيت از تو قرض بخواهد تا در روز تنگ دستي (قيامت) به تو برگرداند. (7) بديهي است اين همه آثار معنوي مبني بر آن است که تمام آداب قرض رعايت شود. از جمله آنها اين است که:
مهلت به بدهکار
گاهي براي قرض گيرنده مشکلاتي پيش مي آيد که توان پرداخت بدهي خود را در وقت مقرر ندارد. در اينجا پيشوايان بزرگ مذهبي دستورات لازم را جهت وام دهنده بيان کردند. پيامبر عزيز اسلام (ص) در يک بيان نوراني مي فرمايد: شايسته و لازم است به انسان بدهکار مهلت داده شود و نبايد به او سخت گرفت، نبايد او را مجبور به فروش محل سکونت خود کرد. باز در روايت ديگري، پيامبر رحمت (ص) مي فرمايد: کسي که به بدهکار تنگ دست مهلت دهد، براي روزهاي قبل از وعده ي مقرر يک صدقه و براي روزهاي بعد از وعده، دو صدقه ثبت مي شود.
وظيفه بدهکار
بدهکار همچون طلبکار داراي وظيفه است که عدم رعايت آن مي تواند مشکلات فردي و اجتماعي فراواني را به همراه داشته باشد. وجود مبارک امام هشتم (ع) مي فرمايد: کسي که قرض بگيرد و تصميم داشته باشد آن را به موقع بپردازد، در امان خداي متعال است؛ ولي اگر تصميم نداشته باشد آن را به صاحبش برگرداند، دزد محسوب مي شود.(8)
در روايت ديگري پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: بدهکاري که توان پرداخت بدهي خود را دارد، اگر طلبکار خود را معطل کند در مقابل هر روزي که تأخير دارد، گناه شخص باجگير در نامه ي عمل او ثبت مي شود. (9) اما اگر شخص بدهکار نتوانست به موقع قرض خود را اداء کند، در اينجا پيشوايان بزرگ ديني فرمودند، به واسطه صدقه رحمت خدا را متوجه خود کنيد تا خداي متعال سبب اداء قرض شما را فراهم کند. امام صادق (ع) مي فرمايد: صدقه سبب اداي قرض و برکت زندگي شما مي شود.(10)
آسايش اخروي صدقه
آري صدقه نه تنها آرامش دنيوي را به همراه دارد، بلکه آسايش قيامت را هم به همراه دارد. ابن مسعود از وجود مبارک پيامبر اسلام (ص) نقل مي کند: شبي که به معراج رفتم بر سومين درب دوزخ نوشته شده بود: هر کس مي خواهد در روز قيامت عريان نباشد، بايد بدن هاي عريان را بپوشاند و هرکس مي خواهد در آن روز تشنه نماند، بايد تشنگان را در دنيا سيراب کند و هر کس مي خواهد در روز قيامت گرسنه نباشد، بايد گرسنگان را در اين دنيا غذا بدهد و آنها را سير کند.(11)
قال الصادق (ع): مَن اَغاثَ اُخاهُ المؤمن اللّهفان عند جَهدهِ فنفس کربَته و اعانه علي بَخاحِ حاجته کانت لَه بذالک عندَ اللهِ اثنَتان و سبعون رحمةً من الله يُعَمِّلُ لَه منها واحدةً يصلحُ بها معيشتَه و يَدَّخِرُ له احدي و سبعين رحمةً لأفزاع يومِ القيامةِ و اَهوالِهِ.(12) امام صادق (ع) مي فرمايند: هرکس به فرياد برادر مؤمن خود برسد و تنگ دستي او را برطرف کند و مشکلش را حل کند، نزد خداي متعال هفتاد و دو رحمت برايش ثبت مي شود که يکي از اين ها در همين دنيا براي بهبود وضع معيشتش به او مي دهند و هفتاد و يک رحمت ديگر را براي هول و هراس هاي روز قيامتش ذخيره مي کند.
باز در روايتي ديگر امام صادق (ع) مي فرمايد: خيارُکم سَمحاؤُکم و شرارُکم بُخلاؤکم و من خالَص الايمان البِّر بالاخوان والسَّعي في حوائجهم و اِنَّ البارَ بالاخوان ليُحبَّه الرَّحمن و في ذلک مرغمةَ الشَّيطانِ و تَزحزُح عن النيران و دُخوُل الجِنان. يا جَميل، اَخبر بهذا غُرر اصحابک قالَ جُعلتُ فِداکَ مَن غُررَ اَصحابي: قالَ هُم البارُّونَ بالاخوان في العُسرِ و اليُسر.(13)
امام صادق (ع) فرمودند: بهترين شما بخشندگان و سخاوت مندان شما است و بدترين شما بخيلان شما هستند و از خلوص و پاکي ايمان، نيکي بر برادران و کوشش در رفع نيازهاي آنان است و نيکي کننده به برادران را خداوند رحمان دوست دارد، نيکي به ديگران بيني شيطان را به خاک مذلت مي مالد و مانع از آتش جهنم و عامل ورود به بهشت مي شود، سپس فرمود: اي جميل! اين مطلب مهم را به اطلاع ياران نيکومنش خود نيز برسان. راوي گفت فدايت گردم ياران نيکومنش من کيايند؟ امام فرمودند: کساني که در دشواري و آساني به برادران خود نيکي مي کنند.
در روايت ديگري صدقه به عنوان يکي از سه محبوب حضرت زهرا (عليها السلام)معرفي شده، در اين روايت حضرت زهرا (عليها السلام) مي فرمايد: من از دنياي شما سه چيز را دوست دارم، تلاوت قرآن، نگاه کردن به سيماي پيامبر و صدقه دادن را. معلي بن خنيس گويد، شبي باراني امام صادق (ع) از منزل به طرف ظله بني ساعده خارج شد من آهسته از عقب او حرکت کردم، در بين راه چيزي از آن حضرت به زمين افتاد، فرمود بسم الله اللهم رُدّ علينا. خدايا گم شده را به ما برگردان. من در همين موقع پيش رفتم و سلام عرض کردم، فرمود: کمک من جستجو کن، من هرچه پيدا مي کردم به حضرت تحويل مي دادم، نگاه کردم ديدم انبان بزرگي از نان به همراه دارد و آنقدر اينها سنگين بود که برداشتنش براي من مشکل بود، عرض کردم اجازه بدهيد من اين نان ها را بردارم، حضرت فرمودند من سزاوارترم به برداشتن ولي اگر دوست داري با من همراه شو، با هم رفتيم به ظُله بني ساعده رسيديم، در آنجا عده اي ديدم که خوابيده اند، حضرت صادق (ع) کنار هر يک از خفتگان يک يا دو گرده ي نان مي گذاشت و رد مي شد. به همين ترتيب همه نان ها را داد و سپس از آنجا خارج شديم. عرض کردم: آقا آنان حق را مي شناسند؟ (يعني شيعه هستند) فرمود: اگر عارف به حق مي بودند، در نمک نيز آنها را کمک مي کرديم. (يعني در هرچه داشتيم حتي در نمک خود نيز آنان را شريک مي کرديم.)
بعد فرمودند بدان خداوند هيچ چيز را خلق نفرمود، مگر اينکه خزانه داري جهت آن آفريده است، غير از صدقه که خود حافظ و نگهبان خود است. پدرم هرگاه صدقه مي داد و چيزي را در دست سائل مي گذاشت، از او مي گرفت و مي بوسيد و مي بوييد، سپس دو مرتبه به او رد مي کرد. انسان هنگام صدقه دادن، خشم خدا را فرو مي نشاند و گناهان را محو مي کند و حساب روز قيامت را آسان مي نمايد. صدقه ي روز، مال و عمر را زياد مي گرداند و... (3)
با صدقه مشکلات برزخي اموات را برطرف کنيم
اموات در عرصه عالم برزخ آزمندانه و ملتمسانه به دنيا و دست هاي سخاوت مندانه بازماندگان شان اميدوارند بستگان آن ها با فرستادن صدقات و خيرات نيازهاي آنها را در آن ديار غربت و تنهايي مرتفع مي کنند و از اين ناحيه دعاهاي خير آنها را در عالم برزخ متوجه خود مي سازد در روايات اسلامي نسبت به نيکي کردن و خيرات و مبرات بنيابت از اموات سفارشات فراواني شده اقامه نماز، پرداخت ديون، زيارات، انفاقات واجب و مستحب تشکيل مجالس روضه سيد و سالار شهيدان مي تواند از جمله اين خيرات تلقي شود عظمت اين مهم تاحديست که در کتاب هاي حديثي بابي تحت عنوان باب استحباب صدقه عَنِ المّيت مطرح شده که احاديث فراواني از ناحيه پيشوايان معصوم (ع) در آن باب گردآوري شده است از جمله آن احاديث که مي تواند در اين رابطه نقش تعيين کننده اي را ايفا کند بيان زيباي پيامبر عظيم الشان اسلام (ص) است که فرمودند: هنگامي که انسان به نيت ميتي صدقه اي اهداء مي کند خداوند متعال به جبرئيل امين دستور مي دهد به همراه هفتاد هزار فرشته که در دست هريک از آنها طبقي مي باشد، به سوي قبر آن ميت حرکت نمايند فرشتگان هنگامي که به قبر مؤمن مي رسند مي گويند سلام بر تو اي دوست خدا اين هديه فلاني است که براي تو فرستاده آن گاه آرامگاه او غرق در نور و روشنايي مي گردد.(4)
صدقه سبب اداء قرض و ثواب قرض است
قرض دادن از زيباترين صدقات در فرهنگ اسلامي محسوب مي شود، قرض ييانگر روحيه ايثار و فداکاري نسبت به هم نوعان است، در فرهنگ قرآن قرض دادن به برادران ديني قرض دادن به خداوند متعال تلقي شده است: «وَ اَقرَضوُالله قرضاً حسنا» (5)
در روايات مختلف جايگاه قرض به شکل هاي مختلفي ترسيم شده، در بعضي از روايات قرض به عنوان صدقه بيان شده (کلُ قرضٍ صَدَقَةٍ) و در برخي ديگر پاداشي بزرگتر از صدقه بيان گرديده است. در روايتي از امام صادق (ع) نقل است که فرمودند: عَلي بابِ الجَنَّةِ مَکتوبُ: اَلقرضُ بثمانيةَ عشر و الصَّدقةُ بعَشرَة. (6) بر درب بهشت نوشته شده قرض هيجده ثواب و پاداش برايش لحاظ شد و صدقه ده پاداش.
اميرالمؤمنين (ع) در روايتي مي فرمايد: غنيمت بدان کسي را که در زمان بي نيازيت از تو قرض بخواهد تا در روز تنگ دستي (قيامت) به تو برگرداند. (7) بديهي است اين همه آثار معنوي مبني بر آن است که تمام آداب قرض رعايت شود. از جمله آنها اين است که:
مهلت به بدهکار
گاهي براي قرض گيرنده مشکلاتي پيش مي آيد که توان پرداخت بدهي خود را در وقت مقرر ندارد. در اينجا پيشوايان بزرگ مذهبي دستورات لازم را جهت وام دهنده بيان کردند. پيامبر عزيز اسلام (ص) در يک بيان نوراني مي فرمايد: شايسته و لازم است به انسان بدهکار مهلت داده شود و نبايد به او سخت گرفت، نبايد او را مجبور به فروش محل سکونت خود کرد. باز در روايت ديگري، پيامبر رحمت (ص) مي فرمايد: کسي که به بدهکار تنگ دست مهلت دهد، براي روزهاي قبل از وعده ي مقرر يک صدقه و براي روزهاي بعد از وعده، دو صدقه ثبت مي شود.
وظيفه بدهکار
بدهکار همچون طلبکار داراي وظيفه است که عدم رعايت آن مي تواند مشکلات فردي و اجتماعي فراواني را به همراه داشته باشد. وجود مبارک امام هشتم (ع) مي فرمايد: کسي که قرض بگيرد و تصميم داشته باشد آن را به موقع بپردازد، در امان خداي متعال است؛ ولي اگر تصميم نداشته باشد آن را به صاحبش برگرداند، دزد محسوب مي شود.(8)
در روايت ديگري پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: بدهکاري که توان پرداخت بدهي خود را دارد، اگر طلبکار خود را معطل کند در مقابل هر روزي که تأخير دارد، گناه شخص باجگير در نامه ي عمل او ثبت مي شود. (9) اما اگر شخص بدهکار نتوانست به موقع قرض خود را اداء کند، در اينجا پيشوايان بزرگ ديني فرمودند، به واسطه صدقه رحمت خدا را متوجه خود کنيد تا خداي متعال سبب اداء قرض شما را فراهم کند. امام صادق (ع) مي فرمايد: صدقه سبب اداي قرض و برکت زندگي شما مي شود.(10)
آسايش اخروي صدقه
آري صدقه نه تنها آرامش دنيوي را به همراه دارد، بلکه آسايش قيامت را هم به همراه دارد. ابن مسعود از وجود مبارک پيامبر اسلام (ص) نقل مي کند: شبي که به معراج رفتم بر سومين درب دوزخ نوشته شده بود: هر کس مي خواهد در روز قيامت عريان نباشد، بايد بدن هاي عريان را بپوشاند و هرکس مي خواهد در آن روز تشنه نماند، بايد تشنگان را در دنيا سيراب کند و هر کس مي خواهد در روز قيامت گرسنه نباشد، بايد گرسنگان را در اين دنيا غذا بدهد و آنها را سير کند.(11)
قال الصادق (ع): مَن اَغاثَ اُخاهُ المؤمن اللّهفان عند جَهدهِ فنفس کربَته و اعانه علي بَخاحِ حاجته کانت لَه بذالک عندَ اللهِ اثنَتان و سبعون رحمةً من الله يُعَمِّلُ لَه منها واحدةً يصلحُ بها معيشتَه و يَدَّخِرُ له احدي و سبعين رحمةً لأفزاع يومِ القيامةِ و اَهوالِهِ.(12) امام صادق (ع) مي فرمايند: هرکس به فرياد برادر مؤمن خود برسد و تنگ دستي او را برطرف کند و مشکلش را حل کند، نزد خداي متعال هفتاد و دو رحمت برايش ثبت مي شود که يکي از اين ها در همين دنيا براي بهبود وضع معيشتش به او مي دهند و هفتاد و يک رحمت ديگر را براي هول و هراس هاي روز قيامتش ذخيره مي کند.
باز در روايتي ديگر امام صادق (ع) مي فرمايد: خيارُکم سَمحاؤُکم و شرارُکم بُخلاؤکم و من خالَص الايمان البِّر بالاخوان والسَّعي في حوائجهم و اِنَّ البارَ بالاخوان ليُحبَّه الرَّحمن و في ذلک مرغمةَ الشَّيطانِ و تَزحزُح عن النيران و دُخوُل الجِنان. يا جَميل، اَخبر بهذا غُرر اصحابک قالَ جُعلتُ فِداکَ مَن غُررَ اَصحابي: قالَ هُم البارُّونَ بالاخوان في العُسرِ و اليُسر.(13)
امام صادق (ع) فرمودند: بهترين شما بخشندگان و سخاوت مندان شما است و بدترين شما بخيلان شما هستند و از خلوص و پاکي ايمان، نيکي بر برادران و کوشش در رفع نيازهاي آنان است و نيکي کننده به برادران را خداوند رحمان دوست دارد، نيکي به ديگران بيني شيطان را به خاک مذلت مي مالد و مانع از آتش جهنم و عامل ورود به بهشت مي شود، سپس فرمود: اي جميل! اين مطلب مهم را به اطلاع ياران نيکومنش خود نيز برسان. راوي گفت فدايت گردم ياران نيکومنش من کيايند؟ امام فرمودند: کساني که در دشواري و آساني به برادران خود نيکي مي کنند.
پي‌نوشت‌ها:
1. - غررالحکم، حديث 3827.
2. - کافي، ج2، ص 195.
3. - کافي، ج 4، ص 9 و داستان راستان، ص 108.
4. - جامع احاديث شيعه، ج 9، ص 518 و بحارالانوار، ج 82، ص 63.
5. - حديد (57)/18.
6. - بحارالانوار ج. 103 ص.138.
7. - بحارالانوار، ج 103، ص 139.
8. - بحارالانوار، ج 103، ص 150.
9. - بحارالانوار، ج 103، ص 146.
10. - بحارالانوار، ج 96، ص 134.
11. - بحارالانوار، ج 12.
12. - جامع احاديث الشيعه، ج 9، ص 684.
13. - ثواب الاعمال، ج 1، ص 179. ميزان الحکمه، ج 5، ص 2451.
/ج
