جنبش«اسلوفود»اعتراض به جهان مک دونالدي شده
نويسنده: عليرضا صادقي
نگاهي به شيوه هاي نوين مصرف دردنياي کنوني
فرايند مک دوناليزه شدن و ايجاد شيوه هاي جديد مصرف اين ديدگاه رابرتسون را تأييد مي کند که جهاني شدن داراي عوامل بسياري است که در ميان آنها عوا مل اقتصادي و فرهنگي تأثير بيشتري دارند. شواهدي که درباره ي اين فرايندها به دست آمده است نشان مي دهد که اگر چه اخذ و حفظ اين فرايندها مي تواند سودمند باشد، ويژگي و پيامدهاي فرهنگي آنها بيشترين اهميت را دارد. اين مطلب بدين معنا نيست که فرهنگ، مهم ترين جنبه در ميان همه ي جنبه هاي جهاني شدن است؛ براي مثال، نظام مالي جهاني و زيرمجمو عه هاي آن بي ترديد از نظر اقتصادي بسيارمهم تراز بعد فرهنگي آنها هستند.
با وجود اين، مسئله ي همگوني وناهمگوني يا منطقه گرايي و امپرياليسم فرهنگي کماکان از مباحث اختلاف برانگيز در ميان صاحب نظران است. در حالي که رابرتسون برناهمگوني و همبودي امر جهاني و امر محلي تأکيد ميکند، نمونه هاي مک دوناليزه شدن و شيوه هاي جديد مصرف، همسو با ديدگاه گيدنز، و نشان دهنده ي محوريت يافتن مسئله ي همگوني، امپرياليسم فرهنگي و چيرگي آن بر امر محلي است. به هر روي، حتي درمواردي که مک دوناليزه شدن و شيوه هاي جديد مصرف بيشترين موفقيت را درفرهنگ هاي بومي داشته اند، ويژگيهاي ناهمگوني، جنبه هاي جهاني و محلي همچنان باقي مانده وگاهي باعث شده اند جنبش هاي مقاومت در برابر مک دوناليزه شدن شکل بگيرند و خودشان را ازنو بازسازي کنند. اما جنبه هاي ديگر جهاني شدن مي تواند به خوبي عکس اين موضوع را نشان دهد. ما نيازمند آنيم تا به آنچه هريک از اين جنبه هاي جهاني شدن نشان مي دهد توجه کنيم و به تعميم هاي کلي درباره ي اين فرايند رضايت ندهيم.
همچنين بررسي ما درباره مک دوناليزه شدن و شيوه هاي جديد مصرف، نکته اي را به اين اظهار نظر رابرتسون مي افزايد که جهاني شدن به طورخودانگيخته باعث تضعيف و تقويت دولت هاي ملي مي شود.مک دوناليزه شدن، ايجاد شيوه ي جديد مصرف و فراگيرشدن آنها، به تضعيف دولت هاي ملي کمک مي کند و اين نوع دولت ها در بيشتر موارد در برابر يورش آنها تاب ايستادگي ندارند. اما اين دو فرايند به تقويت دولت امريکا کمک مي کند؛ يعني از طريق درآمدهاي مالياتي که به وسيله ي مبادلات خارجي و فراگيري فرهنگ امريکا در سراسرجهان کسب شده است. اما در کل مي توان گفت که اين فرايندها نشان دهنده ي اهميت روزافزون شرکت ها در برابر دولت ها هستند. در واقع شرکت ها - شرکت هاي چند مليتي و فراملي که در کانون مک دوناليزه شدن و شيوه هاي جديد مصرف قراردارند - هستند که بيشترين سود را ازموفقيت هاي خود به دست مي آورند. اين شرکت ها اصولاً بر اساس قوانين خود و به دور از کنترل دولت فعاليت مي کنند وتمايل چنداني به موفقيت دولت هاي خود يا دولت هاي ديگر ندارند. در کل محصولاتي که مشخصاً امريکايي هستند مانند مک دونالد، ديزني، وال مارت، گپ و... فقط زماني در امريکا باقي مي مانند که براي منافع آنها سودمند باشد. هنگامي که اين شرکت ها دريابند سود بيشتري را درجاهاي ديگرمي توانند به دست آورند و از نظراقتصادي براي آنها سودمندتراست که به نقاط ديگري ازجهان بروند، بدون اينکه درباره ي پيامدهاي عمل خود براي کشور امريکا تأمل کنند، چنين کاري را انجام خواهند داد. آنچه نمونه هاي مک دوناليزه شدن، ايجاد شيوه هاي جديد مصرف و فراگيري آنها نشان مي دهد اين است که شرکت ها عامل اصلي در جهان امروزهستند نه دولت ها.
نمونه هاي خاص مک دوناپليزه شدن، ايجاد شيوه هاي جديد مصرف و فراگيري آنها نشان دهنده ي ظهور شيوه هاي مقاومت گوناگون در برابرآنها در عرصه ي فردي، محلي و جهاني است. نظريه پردازي درباره ي اين مقاومت وايستادگي در برابر جهاني شدن در سطح کلي، سودمند است، اما ا گر به شيوه هاي خاصي توجه کنيم که آنهادر عکس العمل نسبت به ابعاد خاص جهاني شدن اتخاذ مي کنند نکته هاي بسياري را مي توانيم درباره ي اين ايستادگي بياموزيم. رابرتسون اين مقاومت و ايستادگي را براساس جنبش هاي ضد جهاني بررسي کرده است که خودشان در جهاني شدن دخيل اند. جهاني شدن مک دونالد، ايجاد شيوه هاي جديد مصرف و فراگيري آنها به عکس االعمل هايي در برابراين فرايندها منجرشده است که به طور مشابه خود فرامليتي هستند؛ براي مثال، مک دوناليزه شدن به پديده ي «مک ليبل »در بريتانيا ومهم تر از آن، جنبش جهاني مک ليبل دربرابر پديده ي مک دوناليزه شدن و بسياري ازشيوه هاي جديد مصرف منجر گشت. ميليون ها بروشور عليه اين پديده درسراسر جهان منتشر، و به زبان هاي گوناگون ترجمه شد. مهم تر از اين، اختصاص سايتي براي مخالفت با پديده ي مک دوناليزه شدن و پديده هاي مشابه بود.اين سايت در وب سايت جهاني ايجاد شده و به طور متوسط نشان دهنده ي 1،75 ميليون کليک در يک ماه و 65 ميليون کليک تا مارس 1999م است. اين سايت در حکم منبع اطلاعات درباره ي فعاليت هايي است که در برابر پديده ي مک دوناليزه شدن در سر اسرجهان انجام مي شود. اين سايت به کانوني براي جنبش جهاني درمقابله با پديده ي مک دوناليزه شدن و جنبه هاي ديگرجهان مک دوناليزه شدن تبديل شده است؛ براي مثال، اين سايت در يکي از ماه ها گزارش داد که براي جلوگيري از افتتاح رستوران هاي جديد مک دونالد در بعضي ازشهرهاي انگلستان؛ نيوزيلند، استراليا و کانادا اقداماتي انجام شده است.
عکس العمل ديگر در برابر مک دوناليزه شدن، جنبش «اسلوفود» (slow Food) (1) است که در اواسط دهه ي 1980 م منتقدي ايتاليايي در اعتراض به افتتاح رستوران مک دونالد در روم ايجاد کرد. اين جنبش، مخالف همگون شدن سبک هاي غذا يي بود و هدف خود را اين مي دانست که به سبک ها وشيوه ي غذاهاي محلي و همين طور به توليد کنندگان خرده پا توجه کند.اين جنبش، افزون برموضع ضد مک دونالديستي اش، به تازگي تأثيرات همگون سازانه ي مقررات اتحاديه ي اروپا درباره ي غذاهاي منطقه اي را از ميان برده است. هدف اين جنبش، يعني هويت بخشي و ايجاد همدلي و دوستي درميان کشورهاي گوناگون، نشان دهنده ي دشمني اين جنبش با مک دوناليزه شدن است. چهل هزار نفرعضو اين جنبش هستند که بيشتر در اروپا زندگي مي کنند، اما اين جنبش در 35 کشور ديگر نيزعضو دارد. افزون بر اين، اين جنبش يک وب سايت دارد و مجله اي با عنوان «اِسلو» (slow) منتشر مي کند.
روشن است که اين جنبش با گروه مک ليبل تفاوت دارد. جنبش «اِسلوفود» توجه خود را برمسئله ي کيفيت پايين غذا در رستوران هاي مک دونالد و فروشگاه هاي زنجيره اي غذا متمرکز کرده است؛ در حالي که گروه مک ليبل به خطرهايي توجه مي کنند که سلامت، بهداشت، محيط زيست و کارگران را تهديد مي کند. اگر چه تفاوت هايي در اهداف، روش ها و بسترهاي طبقه ي اجتماعي بيشتر مشارکت کنندگان وجود دارد، اين دو گروه در يک هدف مشترک اند و آن دشمني با مک دوناليزه کردن جامعه (وشيوه هاي جديد مصرف) است و آنها اکنون درسطح جهاني عمل مي کنند.
نمونه ي ديگر گروه «اسپراول باسترس» است که ال نورمن آن را تأسيس کرد. اين گروه توجه خود را بر شيوه هاي جديد مصرف متمرکز کرد و موفق شد مانع احداث فروشگاه هاي «وال مارت » در شهر گرين فيلد در ماساچوست شود. در حال حا ضر، اين سازمان به آن دسته ازاجتماعات محلي که مي خواهند از فرو شگاه هاي بزرگ و زنجيره اي وال مارت رهايي يابند خدمات مشاوره اي مي دهد. در ميان خدماتي که اين شرکت به اجتماعات محلي عرضه مي کند مي توان به نظارت بر فعاليت رسانه ها، افزايش در آمد، جستجوي داده ها و... اشاره کرد. هدف اصلي اين سازمان بر چيدن فروشگاه هاي بزرگ و زنجيره اي است بدين منظور که ازمشاغل محلي و انسجام اجتماع محلي محافظت کند.
بدين ترتيب،اين تحليل نشان مي دهدکه گرچه مک دوناليزه شدن و ايجاد شيوه هاي جديد مصرف، جهاني هستند، جنبش هاي مخالفي را به وجود آورده اند که به همين ميزان جهاني اند، اما بعيد به نظر مي رسد که اين جنبش هاي مخالف بتوانند طرفداران اغلب امريکايي مک دوناليزه شدن را شکست دهند؛ با اين حال احتمالاً مي توانند آنها را ناگزير کنند فجايعي را که به بارآورده اند جبران نمايند و بهبود بخشند.
اگرچه توافقي کلي ميان رابرتسون وديد گاهي که دراينجا درباره ي ماهيت جهاني جنبش هاي مخالف شرح داده شد وجود دارد، تفاوت کليدي اين است که رابرتسون امريکا را خانه ي مقاومت و ايستادگي در مقابل جهاني شدن مي داند، اما جنبش هايي مانند مک ليبل در انگلستان واسلوفود درايتاليا نشان مي دهند مخالفت با مک دوناليزه شدن در خارج از امريکا نيز پديدارگشته است.
هنگامي که به مخالفت جهاني در برابر اين تغييرات توجه مي کنيم نبايد چشمان خود را بر انواع گوناگون فعاليت هاي محلي و فردي در درون امريکا و سراسر جهان ببنديم. اين فعاليت ها را نمي توان آشکارا از فرايند هاي جهاني تفکيک کرد. بدين ترتيب، مي توان شهرهاي گسترده اي را در امريکا و انگلستان يافت که موفق شده اند رستوران زنجيره اي مک دونالد را برچينند و مانع افتتاح آنها شوند. شهرهاي ديگر در سراسر جهان، رستوران هاي زنجيره ا ي را مجبور مي کنند فروشگاه هاي خود را کاهش، و فهرست غذاهاي خود را نيز تغيير دهند. فراتر از سطح محلي، مخالفت فردي نيز وجود دارد که مي تواند اشکال متفاوتي به خود بگيرد؛ مانند حمايت نکردن از تأسيس رستوران هاي زنجيره اي مک دونالد و شيوه هاي جديد مصرف، گريختن به مناطقي که عاري از چنين فروشگاه هايي است يا حتي فرار به نوعي جهان خيالي که رها ازاين نظام هاست.
بنابراين راه هاي بسياري براي مخالفت با نيروهاي مک دونالد و شيوه هاي جديد مصرف وجود دارد. بحث درباره ي اين راه ها مي توان ماهيت جهاني بعضي از آنها را روشن سازد، اما اين نگرش جهاني در عين حال مي تواند سبب غفلت ما از توجه به تلاش ها و فعاليت هاي محلي و فردي شود. توجه و تمرکز بر اشکال گوناگون مقاومت جهاني در برابر مک دوناليزه شدن مي تواند درس هاي بسياري را به ما بياموزد که تعميم هاي ساده لوحانه درباره ي اين مخالفت ها نمي تواند به هيچ شکل چنين کند. از اين طريق درباره ي ماهيت متغير جهان نکته هاي بسيار بيشتري را مي توان آموخت که از راه نظريه ي جهاني شدن و حتي فرايند جهاني شدن نمي توان به آنها دست يافت.
پي نوشت ها :
1.نام اين جنبش يعني«اسلوفود» (slow Food)ازمقاومت و مخالفت آن باپديده ي فست فود( FastFood )در رستوران هاي غذا سريع حکايت مي کند؛ پديده اي که سرعت بالاي دستيابي به غذا و تأکيد برکميت به جاي کيفيت ازجمله ويژگيهاي آن است.
اين مقاله ترجمه وتلخيصي است:
George, Ritzer Explorations in the Sociology of Consumption
Fast Food, Credit Cards and Casinos, Sage,2001,PP.160-180
منبع: مجله زمانه، شماره95
