مقدمه:
نماز، رویکرد انسان به خدا و پناه بردن به آستان رحمت اوست و روح ایمان را در وجود انسان زنده می کند. نماز در انسان این اطمینان را بوجود می آورد که به جایگاهی نیرومند و انهدام ناپذیر تکیه دارد و به ریسمانی دست یازیده که گسسته نمی شود.
انسان در طوفان مشکلات و حوادث شکننده، اگر متصل به قدرت نامحدود الهی نباشد، مایوس و سرگردان می شود. انسانی که در نماز خود را با خدا پیوند می دهد، در هیچ شرایطی خود را نمی بازد و احساس تنهایی نمی کند.
یکی از بهترین شیوه ها در جهت تقویت ایمان و افزایش برهان، بیان تأثیرات سازنده و نقش آفرین نماز است؛ چون نماز ستون دین است و با پذیرفته شدن آن سایر اعمال نیز پذیرفته خواهد شد و اگر رد شود، بقیّه اعمال نیز مردود خواهند گشت،
لذا اگر تأثیرات نماز به دست آید و مشاهده شود، سالک کوی حق می کوشد راجع به نماز، معرفت و ایمان خویش را فزونی بخشد و تا حدّ ممکن لذّت گفت و گو و مناجات با خدا را بیشتر بچشد. از آنجا که یکی از بهترین منابع برای واکاوی این موضوع، آثار ارزشمند آیت الله جوادی آملی است.
لذا مقـاله حاضر تلاش نموده تا با بهره گیری از برخی دروس تفسیر موضوعی این حکیم ژرف اندیش قرآن کریم، به بررسی سازندگی و نقش آفرینی نماز بپردازد و اثرات معنوی و تربیّتی آن را مورد دست یابی و مشاهده قرار دهد؛ و برای اینکه حجم مطالب از میزان کنونی فراتر نرود، به مختصری از آن ها بسنده شده است.
صورتهایشان را از روی فروتنی بر روی خاک می گذارند و مناجات می کنند و به پاس نعمتهایی که به آنان داده ام، خالصانه مرا سپاس می گویند... آنان به سبب عشقی که به من دارند، خود را به رنج و سختی می اندازند. در آغاز، من نور خود را به دلهایشان می تابانم تا با آن مرا بشناسند.
رسول خدا (ص) می فرماید: « اسلام همچون درختی ثابت و استوار است که ریشه اش ایمان است، ساقه اش نماز، آبیاری آن با زکات است و شاخ و برگش روزه است.
همچنین امام باقر (ع) دراین باره می فرماید:« نماز ستون دین است که مانند چوب خیمه است، چنانکه آن چوپ استوار و پابرجا باشد، میخها و طنابها پابر جا خواهند ماند و اگر آن چوب بسویی خم شود یا بشکند، دیگر هیچ میخی یا طنابی پابرجا نمی ماند.
با این تفاوت که گرسنه چون خوراک لذیذ می خورد، سیر می شود و تشنه چون آب گوارایی بنوشد، سیراب می شود، اما من از نماز سیر و دلزده نمی شوم.
روزی پیامبر از یاران خود سوال کرد اگر بر در خانه شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز ۵ بار خود را در آن شستشو دهید، آیا چیزی از آلودگی در بدن شما باقی می ماند؟
اصحاب در پاسخ گفتند، نه. پیامبر فرمود: نماز درست همانند آب جاری است. هر زمان که انسان نماز می خواند گناهان او از بین می رود.
این پیکان نیز جدا نمی شود. افرادی از نزدیکان علی (ع) که سجایای او را می شناختند و می دانستند که او شیفته ذات الهی است، گفتند: اگر چنین است باید صبر کنید تا علی وارد نماز شود، آنگاه تیر را جدا کنید.
زیرا که او در نماز چنان در یاد خدا غرق می شود که گویی در این جهان بسر نمی برد. ساعاتی گذشت تا هنگام نماز فرا رسید. آنگاه که علی (ع) غرق در مناجات با خدا شد، فرد معالج آمد و تیر را از بدن علی (ع) خارج کرد.
در این حال، علی (ع) همچنان در حال نماز بود. هنگامی که نماز را به پایان رساند و سلام داد، فرمود: درد من کمتر شده است. دوستان او ماجرا را تعریف کردند و با تعجب پرسیدند چگونه هیچ دردی را احساس نکردی؟
علی (ع) فرمود: در آن ساعاتی که من درحال مناجات با پروردگارم، اگر جهان زیر و رو شود و یا بر بدن من تیغ زنند، از نماز چنان لذت می برم که به درد تن توجه ندارم.
که خاطر انسان در سکوت شب به جانب خدا متوجه گردد و چه خوش آهنگ است آواز موذنان در گوش مسلمانان و غیرمسلمانان، که جانهای محبوس در پیکر خاکی را از فراز هزاران مسجد فرا می خواند تا به سوی خداوند بخشنده زندگی و عقل روی آورند و با جان به او پیوند گیرند.»
سید قطب مفسر بزرگ مصری در یکی از خاطراتش می گوید:" در سفری شش نفر مسلمان بودیم که با یک کشتی مصری، اقیانوس اطلس را به سوی نیویورک می پیمودیم.
مسافران کشتی ۱۲۰ مرد و زن بودند و درمیان مسافران تنها ما چند نفر مسلمان بودیم. روز جمعه به این فکر افتادیم که نماز جمعه را در پهنه اقیانوس و بر روی کشتی به جا آوریم.
من خطبه نماز جمعه را خواندم و سپس نماز را بجای آوردم. در حین اقامه نماز ، مسافران غیرمسلمان در اطراف ما حلقه زده بودند و با دقت و کنجکاوی انجام این فریضه اسلامی را نظاره می کردند.
پس از پایان نماز، گروه زیادی از آنها نزد ما آمدند و از اینکه موفق به انجام این عبادت زیبا بر روی کشتی و بر پهنه اقیانوس شده ایم، به ما تبریک گفتند. درمیان این گروه خانمی بود که بعدها فهمیدیم یک زن مسیحی و اهل یوگسلاوی است.
این خانم فوق العاده تحت تاثیر نماز ما قرار گرفته بود، به حدی که اشک از چشمهایش جاری بود. او به زبان انگلیسی و آمیخته با تاثر شدید و خشوع خاصی سخن می گفت. پرسید که روحانی شما به چه زبانی سخن می گفت؟
ما به او فهماندیم که این یک برنامه اسلامی به نام نماز است و هر فرد با ایمانی می تواند آن را انجام دهد و زبان این فریضه، زبان عربی است. آن زن رو به من کرد و گفت: من یک کلمه از مطالب شما را نفهمیدم.
اما در لا به لای سخنان شما جمله هایی وجود داشت که از بقیه ممتاز بود و آهنگ خاصی داشت. این جملات فوق العاده موثر بودند، آنچنان که با شنیدن آنها، شوقی معنوی سراسر وجودم را فرا گرفت.
سید قطب در ادامه نقل این خاطره می گوید: ما متوجه شدیم که جمله های اثر بخشی که آن زن اشاره می کرد، همان آیات قرآن بود که به هنگام نماز قرائت می شد.
این موضوع ما را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داد و به این نکته متوجه ساخت که روح نماز و آهنگ معنوی قرآن، آن گونه موثر و پرجاذبه است که حتی افراد غیرمسلمان را منقلب می کند.
نظم و ترتیب در نماز، وقت مشخص برای آن و پیروی از امام عادل و پرهیزکار ارزشهای صحیح اجتماعی و رعایت نظم و انضباط را به جامعه تزریق می کند.
نمازگزار وقتی نماز را با گفتن تکبیر ( الله اکبر) آغاز می کند، اعلام می نماید که خداوند نزد او بزرگ است و با این نگاه، همه چیز را کوچک می شمرد.
انسان هایی که با نماز به سوی خداوند اوج می گیرند و کانون عشق و رحمت الهی را عظیم می بینند، متاع دنیا دربرابر آنها بی ارزش می شود و قدرتمندان و صاحبان زر و زور، در نظرشان کوچک و بی مقدار جلوه می کنند.
ما در هر نماز ، با گفتن " اهدناالصراط المستقیم " (ما را به راه مستقیم هدایت کن ) از خداوند می خواهیم که راه مستقیم را به ما نشان دهد.
ویژگی انسان، این است که هر لحظه فکر و ایده تازه ای در ذهنش راه می یابد. دربرابر هر کسی راههای متعددی گشوده می شود و هر مکتب و مرامی انسان را به سویی می خواند.
در این شرایط، جز با امداد الهی نمی توان در میان این همه راههای متعدد و گمراه کننده، راه مستقیم را یافت. نماز، یاری دهنده ما در این مسیر است.
رسول خدا (ص) می فرماید: " نماز هرکس نوری در دل اوست. پس، هرکس که می خواهد ( با نماز ) قلبش را نورانی کند."
یکی دیگر از آثار تربیتی نماز، نظم بخشیدن به اوقات زندگی و اهمیت دادن به وقت شناسی است. مسلمانان نماز را در پنج نوبت صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء و در اوقات معینی از شبانه روز برپا می کنند. اگر کسی عمداً نماز را خارج از وقت تعیین شده، بجا آورد، پذیرفته نیست.
این تقسیم بندی ضمن آنکه روحیه انضباط و وقت شناسی را در افراد پرورش می دهد، زندگی روزانه مردم را با یاد خداوند بزرگ درمی آمیزد، آنها را به سوی صفات نیک و شایسته سوق می دهد و از زشتیها و عادات ناپسند باز می دارد.
از همین رو، پیامبر بزرگوار اسلام (ص) می فرماید: « نمازهای پنج گانه چون نهری زلال هستند که انسان روزانه پنج بار خود را در آن شستشو می دهد.»
و وقتی با او ارتباط برقرار می کند، از سرچشمه فیض بیکرانش بهره فراوان می برد. از همین رو، روح نماز، توجه محض به این منشاء قدرت و رحمت در عالم است.
مهمترین اثر این توجه، مصونیت یافتن انسان در برابر ناپاکیها و آلودگیها و روی آوردن به نیکی هاست. خداوند در آیه ۴۵ سوره عنکبوت می فرماید:« همانا ، نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد.» بنابراین، نماز یک عبادت سازنده و ثمربخش است.
نماز، گفتگوی انسان با خداست. هرچه این گفتگو خالصتر و با توجه بیشتر باشد ، آثار حقیقت نماز بهتر نمایان می شود. از تاثیرات مهم نماز این است که انسان را از زشتی ها و بدی ها باز می دارد.
وقتی که انسان نمازگزار با تمام وجود در محضر خداوند می ایستد و از او یاری می طلبد، این رابطه معنوی، در قلب و روح نمازگزار تاثیر گذاشته و او را متحول می سازد. نماز با این ویژگی، انسان را دربرابر گناهان و آلودگیها مصونیت می بخشد.
در واقع این نماز، یک عامل بازدارنده است و مانند یک پلیس درونی، انسان را از زشتیها باز می دارد و او را به کارهای نیک و شایسته سوق می دهد.
رسول گرامی اسلام می فرماید:« شیطان پیوسته از مومن هراسان است، تا زمانی که بر اوقات نماز خود مواظبت کند. اما هنگامی که نسبت به وقت نمازها بی توجهی کند، شیطان نسبت به او جرات پیدا کرده و او را به گناهان بزرگ آلوده خواهد نمود.
امام رضا (ع) نیز درباره آثار نماز در روح و روان انسان، می فرماید: « نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز، سبب می شود که انسان مدبر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکشی و طغیانگری بر او غلبه ننماید.
آری، نماز ، بنده را به پروردگارش نزدیک و عشق به او را در قلب و باطنش شعله ور می سازد. نورانیت نماز و مفاهیم آن، انسان را از پوچی و بی هدفی می رهاند و به او اراده، جهت و هدف می بخشد. نماز دل را از میل به کجروی و گناه می رهاند.
و از سوی دیگر، روح را چنان ارتقاء می دهد که انسان نیروی مقابله با مستکبران خودکامه را می یابد.امام صادق (ع ) در حدیث گرانبهایی می فرماید:
« هرکس می خواهد بداند نمازش قبول شده یا نه، بنگرد که آیا نماز، او را از کارهای زشت و ناپسند باز داشته است یا نه؟ به هر مقدار که (نماز او را از کارهای زشت) باز داشته، همان مقدار نمازش پذیرفته شده است.»
از مضمون آیات و روایات چنین برمی آید که نماز باید حالت بازدارندگی از گناه را در انسان تقویت کند، چرا که در غیر این صورت، نمازگزار تنها عملی ظاهری را انجام داده که از روح و معنای حقیقی اش تهی است.
بزرگان گفته اند اگر به حقیقت نماز باور داشته باشی و آن را عامل کمال و عروج خویش بدانی، به هنگام نماز ، فکر و اندیشه ات به جایی دیگر نمی رود.
و تنها دل به خدا می سپاری. اساس حضور قلب در نماز، معرفت به ذات خداوند یکتاست. هر قدر میزان شناخت آدمی از خداوند قادر و متعال بیشتر باشد، حضور و توجه او در نماز، بیشتر و عمیق تر است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: « کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد، هیچ بهره ای جز دوری از خدا حاصل نکرده است.»
منظور پیامبر از این سخن این است که نماز باید به گونه ای انسان را متحول کند و در رفتار و کردار او تاثیر عمیق داشته باشد.
بطور مسلم نماز واقعی در زندگی فردی و اجتماعی فرد اثر سازنده و مثبت دارد. در این صورت، نمازگزار می کوشد که دیگر دروغ نگوید، به مال مردم تجاوز نکند، خیانت نورزد، دزدی نکند و اعمال زشت و ناپسند را مرتکب نشود.
پیامبر گرامی اسلام (ص) در جایی دیگر می فرمایند:هر بنده ای که درحال نماز به غیر خدا توجه کند، خداوند به او می فرماید:ای بنده من چه کسی را می خوانی؟ آیا جز من، پروردگار و نگهبانی می جویی؟ آیا غیر از من بخشنده ای طلب می کنی؟
درصورتی که من کریم ترین کریمان و بخشنده ترین بخشندگان و بهترین عطاکنندگان هستم. پاداشی را به تو خواهم داد که به شمارش نمی آید. به من توجه کن، زیرا من و فرشتگانم به تو توجه داریم.
پس اگر نماز گزار به خدا توجه کند، گناهان گذشته اش محو می شود.امام صادق (ع) در خصوص شرایط قبولی نماز می فرماید:"خداوند عزوجل می فرماید:همانا نماز را از نمازگزاری می پذیرم که برای عظمت من تواضع کند و به خاطر من، نفس خود را از خواسته های نادرست نگه دارد.
روز خویش را به ذکر من اختصاص دهد و بر خلق من تکبر نکند. گرسنگان را اطعام نماید، برهنگان را بپوشاند، به مصیبت دیدگان رحم کند و افراد غریب را پناه دهد.
پس چنین شخصی نورش مثل شعاع خورشید می درخشد، در این صورت من برای او در تاریکی ها و گرفتاری های زندگی نور و در جهالت ها دانشی قرار می دهم."
نماز در معنای لغوی عبارت است از دعا و در معنای اصطلاحی آن مجموعه افعالی است که به نحو خاصی انجام می‌شود و در اسلام به عنوان امری واجب مورد تأکید است که به آن «حقیقت شرعیه» گفته می‌شود؛ یعنی شرع اسلام همراه با ارکان، اجزا و شرایطی است.
نماز در حقیقت تمرین ادب عبودیت و مبارزه با نفس است؛ یعنی خداوند نماز را بر ما واجب کرد تا ما ادب لازم را برای بندگی به دست بیاوریم و بتدریج این ادب را رعایت کنیم. از این رو، اگرچه نماز معنویات و لذات خاصی را به همراه دارد.
اما این‌طور نیست که تابع محض حال و هوای ما باشد؛ یعنی این‌طور نیست که بسته به حال ما آن را انجام داد و هر وقت نتوانستیم آن را کنار بگذاریم.
البته بهره‌مندی از حقیقت وجودی نماز نیازمند داشتن حال و هوای مقدماتی است که از طریق آن بندگی حاصل می‌شود. ما می‌توانیم نسبت به مستحبات در صورت نداشتن شرایط روحی و جسمی لازم اقدام نکنیم، اما درباره نماز این گونه نیست.
نماز مایه زدودن خستگی از انسان
کسی که هنگام نماز، مشغول درس و بحث است و به نماز اوّل وقت اعتنا نمی کند ممکن است عالم بشود، امّا عالم ربّانی و نورانی نمی شود. از این رو پیغمبر اسلام(ص) همواره نزدیک اذان به بلال حبشی می فرمود: «أرِحْنا یا بلال» (المجلسی، ۱۴۰۳ هـ . ق، ۷۹/۱۹۳)؛
بلال ما خسته شده¬ایم اذان بگو تا استراحت کنیم. معلوم می¬شود نماز بهترین رَوح و ریحان برای انسان موحّد است که خستگی را می زداید؛ زیرا انسان در غیر نماز با دوست نیست و وقتی که با دوست نباشد خسته است.
بهترین حال برای انسان ، همان حالت مناجات با خداست و نماز جلوه¬گاه این مناجات است: «لَوْ یَعْلَمُ الْمُصَلّی مَنْ یُناجی مَا انْفَتَلَ » (همان، ۸۴/۲۴۱)؛ اگر نماز گزار بداند که با خدا مناجات می کند و مناجات با او لذیذ و گوارا باشد، هرگز نماز را رها نمی کند.
چنانکه گفتگو با دوست در کام انسان شیرین است و هرچند طولانی شود از آن احساس ضعف و خستگی نمی کند. گاهی انسان در کنار دوستانش می نشیند و سخنان عادی می گوید و احساس خستگی نمی کند.
امّا هنگامی که به نماز می ایستد برای او دشوار است؛ زیرا با خدا مأنوس نیست و سخن گفتن با کسی که انسان با وی مأنوس نیست، ملال آور است.
اگر کسی خـواست ببیند که آیا با خـدا مأنوس است یا نه باید ببیند از خـواندن نمـاز که سخـن ما با خداست احساس مـلال می کند یا احـساس نشاط؟ (جـوادی آملی، ۱۳۹۴ هـ . ش، صص ۱۲۴، ۳۹، ۳۴).
نماز موجب احرام و لبیّک به خدا
نمازگـزار وقتی وارد نمـاز می شـود، «الله اکبر» می گـوید و این «تکبیره الاحرام» و به مـنزله احرام وی است؛ با احرام بستن بسیاری از امور بر او حرام می شود؛ امّا با سلام نماز از احرام بیرون می آید. اصولاً نوع عبادت ها چنین است.
در ماه مبارک رمضان، هنگام اذان صبح، انسان با نیّت روزه، احرام می بندد و هنگام پایان روز که افطار می کند از احرام بیرون می آید.
چنانکه در عمره و حج، معتمران و حج گزاران احرام می بندند و با تقصیر یا حلق از احرام خارج می شوند و اگر کسی به جایی برسد که دائماً در نماز باشد، او دائماً در حال احرام است و «لبیّک» می گوید.
زیرا دائماً توجّه به غیر خدا را بر خود حرام کرده است؛ چون از غیر خدا هیچ کاری ساخته نیست، غیر خدا هالک است و تکیّه بر هالک، مایه هلاکت است و قرآن می خواهد انسان به هلاکت نرسد. آن ها که به هلاکت رسیده اند بعد از روشن شدن ادلّه و براهین بوده است نه قبل از آن :
«لیهلِک مَن هلک عَن بیّنه وَ یحیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَینْه» (الانفال/۴۲). قرآن می کوشد انسان را زنده کند و بالاترین زندگی، همان ارتباط با «حیّ قیّوم» است . اگر انسان با حیّ قیّوم رابطه پیدا کند، نه تنها زنده و قائم می شود بلکه قیّوم و برپادارنده موجودات بهشتی نیز خواهد بود(جوادی آملی، ۱۳۹۴ هـ .ش، صص۲۱۱-۲۱۰.)
نماز موجب روسفیدی انسان در قیامت
عبادات در سفید رو کردن و روسفید شدن انسان، سهم مؤثّری دارد؛ در این زمنیه قرآن می فرماید: «یوم تبیّض وجوه و تسوّد وجوه» (آل عمران/۱۰۶). برخی در قیامت روسفید و سفید رو و عدّه ای دیگر، روسیاه و سیاه رو هستند.
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که وقتی حضرت آدم(ع) به سراغ درخت ممنوع رفت و چیزی را خورد که نباید بخورد، در اثر آن، لکّه سیاهی در صورتش پیدا شد، امّا پـس از چندین نماز، این لکه سیاه به تدریج زایل شد (ابن بابویه قمی(شیخ صدوق)، ۱۴۱۶ هـ . ق، ۲/۳۴ ).
ائمّه (ع) با این تشبیه معقول به محسوس به ما آموختند که خطیئه و گناه، مایه سیه رویی و روسیاهی در قیامت است و نماز سهم مؤثّری در تبدیل روسیاهی به روسفیدی دارد.
مهم ترین عضـو ظاهری انسـان صورت اوست، به همین جهت، انسان هنگامی که شـرمنده می شود، صـورتش عـرق می کند و سرخ می شود نه دست و پای او؛ ارتباط ویژه ای بین صورت و جان آدمی وجود دارد، حیا نیز در چشم ظهور خاصّی دارد.
در اسلام دستور داده شده که حتّی صورت حیوان را نزنید! در قیامت ممکن است همه بدن انسان تبهکار سیاه باشد، ولی قرآن فقط از سیاهی صورت او خبر می دهد.
قرآن نمی فرماید عدّه ای در قیامت، سیاه پوست محشور می شوند، بلکه می فرماید: سیاه روی محشـور می شوند. ذات مقـدس خـداوند، مسـائل اخـلاقی را به این بر می گرداند که باطن اخلاق بد، جهنّم و حقیقت اخلاق خوب، بهشت است(جوادی آملی،۱۳۹۳هـ.ش، صص۱۷۳-۱۷۲).
نماز حلّال مشکلات
شیخ الرّئیس ابوعلی سینا در زندگی نامه خود می نویسد: من شاگرد نمازم؛ زیرا هر وقت مشکل عملی برای من پیش می آمد وضو می گرفتم و به مسجد جامع شهر می رفتم و در آن جا دو رکعت نماز می خواندم و حلّ مشکلم را از خدا
می خواستم و حل می شد(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ هـ . ق، ۳/۱۶۰). مواظبت بر نماز جماعت، نماز اوّل وقت و اینکه اگر انسان مشکلی داشت، نماز را به عنوان حلّال مشکل خود تلقّی کند، انسان را به کمال می رساند و اگر به مقام شیخ رئیس نرسد از سالکان این کوی می گرداند(جوادی آملی، ۱۳۹۳ هـ . ش، ص ۲۷۸).
نتیجه:
اما باید توجه داشت، اگر انسان نماز را بدرستی انجام دهد، حال و هوای معنوی خاصی به دست می‌آورد و بعد معنوی و بذر وجودی‌اش آبیاری و تقویت می‌شود و رشد می‌کند، به عبارت بهتر نماز درست و صحیح، ما را برای عبودیت آماده می‌کند.
ماز، مانند سایر عبادات ، آثار اثباتی فراوانی دارد که در این پژوهش به برخی از این آثار پرداخته شده و ماحصل کلام به شرح ذیل می باشد:
۱. اقامه دین بدون برپایی نماز میسّر نیست؛ زیرا نماز ستون دین است و اقامه نماز برپاداشتن ستونی است که دین خدا جز با برپایی آن به پا نمی شود؛ بنابراین کسی که نماز را برپا می دارد، در واقع دین الهی را اقامه می کند و مورد عنایت خداوند کریم قرار می گیرد.
۲. تلازمی متقابل وجود دارد که نماز درست، انسان را از زشتی ها باز می دارد و اعمال زشت هم انسان را از انجام صحیح نماز و سایر عبادات باز می دارد؛ کسی که پیش از نماز، مواظب اعضا و جوارح خود یا حلال و حرام نباشد.
در نماز هم توفیق حضور قلب نخواهد داشت و نمی داند با چه کسی سخن می گوید در نتیجه جواب هایی را هم که از او می شنود، درک نمی کند. در این صورت، بار فقهی چنین نمازگزاری به مقصد رسیده؛ در حالی که بارکلامی و اخلاقی وی هم چنان بر زمین مانده است.
۳. نماز بهترین رَوح و ریحان برای انسان موحّد است که خستگی را می زداید؛ زیرا انسان در غیر نماز با دوست نیست و وقتی که با دوست نباشد، خسته است. اگر کسی خواست ببیند که آیا با خدا مأنوس است یا خیر باید ببیند از خواندن نماز که سخن ما با خداست احساس ملال می کند یا احساس نشاط؟
۴. نمازگزار با گفتن «الله اکبر» احرام می بندد و بسیاری از امور بر او حرام می شود و کسی که دائماً در حال نماز باشد در واقع دائماً در حال احرام و لبیّک گویی به خداوند است.
۵. نماز در روسفید شدن انسان، سهم مؤثّری دارد. ذات مقدّس خداوند، باطن اخلاق بد را جهنّم و حقیقت اخلاق خوب را بهشت معرّفی کرده است.
۶. مواظبت بر نماز اوّل وقت، نماز جماعت و اینکه اگر انسان مشکلی داشت، نماز را به عنوان حلّال مشکل خود تلقّی کند، انسان را به کمال می رساند و از سالکان کوی شیخ الرّئیس ابوعلی سینا می گرداند.
۷. آنان که همیشه سر بر آستان خداوند متعال نهاده اند و دائم در نمازند، نه تنها نماز، بلکه همه شئون زندگی شان نماز به شمارمی آید مثل سیاست، اقتصاد، مسئولیّت، مقام، قدرت و . . . ؛ بر این نماز مداومت دارند و تا آخرین نفس از آن محافظت می کنند.
۸. نماز از جمله اعمالی است که خداوند از طرف فرد زنده به عنوان یک هدیه به مرده نیت شده می رساند و موجب گشایش ناگهانی اموات در عالم برزخ می شود، که در فشار و گرفتاری قرار دارند.
۹. سفارش پیغمبر اکرم(ص) و ائمّه(ع) در مورد اصل نماز، نماز جماعت، نماز جمعه ، نماز شب و . . . نشانه آن است که نماز بهترین راه برای سیر و سلوک انسان به سوی خداست.
۱۰. هدف عالی و راز نهایی از انجام عبادات به ویژه نماز، ملاقات پروردگار است که تنها خواسته پیشوایان دین پس از نماز بوده است.
۱۱. راه رسیدن به عزّت، فروتنی است که با سجود در نماز شکل می گیرد. بسیاری از اصحاب و یاران پیشوایان دین در طولانی کردن سجده به اهل بیت(ع) اقتدا کرده اند.
منابع:
1 - سوره الرحمن آیه ۶ وَ النَّجْمُ وَ الشجَرُ یَسجُدَانِ
2- حرف نون». لغت‌نامهٔ دهخدا. ص ۷۷۲.
3- منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه) اثر - آیت الله حسن حسن زاده آملی -
4-علامه امینی در جلد چهارم کتاب (الغدیر) -
5- جلوه های تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ترجمه محمود مهدوی دامغانی -
6- ملسی، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمه -
7- مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، «مجموعه آثار» جلد ۱۶، چاپ اول، انتشارات صدرا -
8- مطهری، مرتضی، «فلسفه اخلاق»، انتشارات صدرا -
9- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه
* این مقاله در تاریخ 1402/2/15 بروز رسانی شده است.
یکی از بهترین شیوه ها در جهت تقویت ایمان و افزایش برهان، بیان تأثیرات سازنده و نقش آفرین نماز است؛ چون نماز ستون دین است و با پذیرفته شدن آن سایر اعمال نیز پذیرفته خواهد شد و اگر رد شود، بقیّه اعمال نیز مردود خواهند گشت،
لذا اگر تأثیرات نماز به دست آید و مشاهده شود، سالک کوی حق می کوشد راجع به نماز، معرفت و ایمان خویش را فزونی بخشد و تا حدّ ممکن لذّت گفت و گو و مناجات با خدا را بیشتر بچشد. از آنجا که یکی از بهترین منابع برای واکاوی این موضوع، آثار ارزشمند آیت الله جوادی آملی است.
لذا مقـاله حاضر تلاش نموده تا با بهره گیری از برخی دروس تفسیر موضوعی این حکیم ژرف اندیش قرآن کریم، به بررسی سازندگی و نقش آفرینی نماز بپردازد و اثرات معنوی و تربیّتی آن را مورد دست یابی و مشاهده قرار دهد؛ و برای اینکه حجم مطالب از میزان کنونی فراتر نرود، به مختصری از آن ها بسنده شده است.
● نماز؛ زیباترین شکل گفتگوی انسان با خدا
خداوند به پیامبر خویش فرمود:« در میان بندگانم کسانی هستند که مرا دوست دارند و من هم آنان را دوست دارم. آنان مشتاق من هستند و من نیز مشتاق آنان. مرا همواره یاد می کنند، من نیز به یاد آنان هستم. در تمام کارها به من نظر می کنند، من هم توجهم به آنهاست.»
صورتهایشان را از روی فروتنی بر روی خاک می گذارند و مناجات می کنند و به پاس نعمتهایی که به آنان داده ام، خالصانه مرا سپاس می گویند... آنان به سبب عشقی که به من دارند، خود را به رنج و سختی می اندازند. در آغاز، من نور خود را به دلهایشان می تابانم تا با آن مرا بشناسند.
● توصیه خداوند به برپا داشتن نماز
قرآن کریم درآیات متعدد، مومنین را به برپا داشتن نماز دعوت می کند و این عبادت دلنشین را عامل پیشگیری از انحرافات، صبر در برابر مشکلات و اتصال به نیروی پایدار و زوال ناپذیر خداوند می داند که مایه انس و رحمت است و انسان را با آرامش قلبی در مسیری مستقیم هدایت می کند.
در آیه ۴۵ سوره عنکبوت آمده است:« (ای پیامبر)، آنچه را که از کتاب آسمانی قرآن بر تو وحی شد، بر مردم تلاوت کن و نماز را به جای آور که همانا نماز است که اهل نماز را از هر کار زشت و منکر باز می دارد و همانا ذکر خدا بزرگتر و برتر است و خدا بر هر چه کنید، آگاه است.
● نماز پایه و ستون دین است
نماز رکن اصلی دین است و جایگاه و نقش مهمی در زندگی انسان دارد. درواقع، حیات طیبه انسان وقتی حاصل می شود که انسانها دل خود را به یاد خدا زنده نگهدارند و به کمک آن با جاذبه های شر و فساد مبارزه کنند.
رسول خدا (ص) می فرماید: « اسلام همچون درختی ثابت و استوار است که ریشه اش ایمان است، ساقه اش نماز، آبیاری آن با زکات است و شاخ و برگش روزه است.
همچنین امام باقر (ع) دراین باره می فرماید:« نماز ستون دین است که مانند چوب خیمه است، چنانکه آن چوپ استوار و پابرجا باشد، میخها و طنابها پابر جا خواهند ماند و اگر آن چوب بسویی خم شود یا بشکند، دیگر هیچ میخی یا طنابی پابرجا نمی ماند.
● نماز از نگاه رسول خدا (ص)
با توجه به آثار معنوی و دل انگیز نماز، رسول خدا ( ص ) آن را عملی برگزیده از جانب خداوند، محبوب فرشتگان و چراغی روشنگر می داند و در توصیف آن به یکی از یارانش می فرماید:
با این تفاوت که گرسنه چون خوراک لذیذ می خورد، سیر می شود و تشنه چون آب گوارایی بنوشد، سیراب می شود، اما من از نماز سیر و دلزده نمی شوم.
روزی پیامبر از یاران خود سوال کرد اگر بر در خانه شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز ۵ بار خود را در آن شستشو دهید، آیا چیزی از آلودگی در بدن شما باقی می ماند؟
اصحاب در پاسخ گفتند، نه. پیامبر فرمود: نماز درست همانند آب جاری است. هر زمان که انسان نماز می خواند گناهان او از بین می رود.
● نماز از نگاه امیرالمومنین علی (ع)
در روایات آمده است که هرگاه کار سختی برای حضرت علی (ع) پیش می آمد، ابتدا دو رکعت نماز می خواند و از خداوند کمک می خواست.
این پیکان نیز جدا نمی شود. افرادی از نزدیکان علی (ع) که سجایای او را می شناختند و می دانستند که او شیفته ذات الهی است، گفتند: اگر چنین است باید صبر کنید تا علی وارد نماز شود، آنگاه تیر را جدا کنید.
زیرا که او در نماز چنان در یاد خدا غرق می شود که گویی در این جهان بسر نمی برد. ساعاتی گذشت تا هنگام نماز فرا رسید. آنگاه که علی (ع) غرق در مناجات با خدا شد، فرد معالج آمد و تیر را از بدن علی (ع) خارج کرد.
در این حال، علی (ع) همچنان در حال نماز بود. هنگامی که نماز را به پایان رساند و سلام داد، فرمود: درد من کمتر شده است. دوستان او ماجرا را تعریف کردند و با تعجب پرسیدند چگونه هیچ دردی را احساس نکردی؟
علی (ع) فرمود: در آن ساعاتی که من درحال مناجات با پروردگارم، اگر جهان زیر و رو شود و یا بر بدن من تیغ زنند، از نماز چنان لذت می برم که به درد تن توجه ندارم.
● نماز از نگاه دیگران
امروزه، کارشناسان علوم اجتماعی معتقدند که آثار بزهکاری و انحرافات در میان افراد نمازگزار بسیار کمتر است .
و حتی کمتر فرد نمازگزاری را می توان یافت که به جنایت، قتل و فساد روی آورده باشد با توجه به این مسئله است که ویل دورانت مورخ مشهور آمریکایی در ستایش منادیان نماز و هماهنگی مسلمانان در این امر می گوید:
که خاطر انسان در سکوت شب به جانب خدا متوجه گردد و چه خوش آهنگ است آواز موذنان در گوش مسلمانان و غیرمسلمانان، که جانهای محبوس در پیکر خاکی را از فراز هزاران مسجد فرا می خواند تا به سوی خداوند بخشنده زندگی و عقل روی آورند و با جان به او پیوند گیرند.»
سید قطب مفسر بزرگ مصری در یکی از خاطراتش می گوید:" در سفری شش نفر مسلمان بودیم که با یک کشتی مصری، اقیانوس اطلس را به سوی نیویورک می پیمودیم.
مسافران کشتی ۱۲۰ مرد و زن بودند و درمیان مسافران تنها ما چند نفر مسلمان بودیم. روز جمعه به این فکر افتادیم که نماز جمعه را در پهنه اقیانوس و بر روی کشتی به جا آوریم.
من خطبه نماز جمعه را خواندم و سپس نماز را بجای آوردم. در حین اقامه نماز ، مسافران غیرمسلمان در اطراف ما حلقه زده بودند و با دقت و کنجکاوی انجام این فریضه اسلامی را نظاره می کردند.
پس از پایان نماز، گروه زیادی از آنها نزد ما آمدند و از اینکه موفق به انجام این عبادت زیبا بر روی کشتی و بر پهنه اقیانوس شده ایم، به ما تبریک گفتند. درمیان این گروه خانمی بود که بعدها فهمیدیم یک زن مسیحی و اهل یوگسلاوی است.
این خانم فوق العاده تحت تاثیر نماز ما قرار گرفته بود، به حدی که اشک از چشمهایش جاری بود. او به زبان انگلیسی و آمیخته با تاثر شدید و خشوع خاصی سخن می گفت. پرسید که روحانی شما به چه زبانی سخن می گفت؟
ما به او فهماندیم که این یک برنامه اسلامی به نام نماز است و هر فرد با ایمانی می تواند آن را انجام دهد و زبان این فریضه، زبان عربی است. آن زن رو به من کرد و گفت: من یک کلمه از مطالب شما را نفهمیدم.
اما در لا به لای سخنان شما جمله هایی وجود داشت که از بقیه ممتاز بود و آهنگ خاصی داشت. این جملات فوق العاده موثر بودند، آنچنان که با شنیدن آنها، شوقی معنوی سراسر وجودم را فرا گرفت.
سید قطب در ادامه نقل این خاطره می گوید: ما متوجه شدیم که جمله های اثر بخشی که آن زن اشاره می کرد، همان آیات قرآن بود که به هنگام نماز قرائت می شد.
این موضوع ما را نیز به شدت تحت تاثیر قرار داد و به این نکته متوجه ساخت که روح نماز و آهنگ معنوی قرآن، آن گونه موثر و پرجاذبه است که حتی افراد غیرمسلمان را منقلب می کند.
● نماز در جوامع اسلامی
در جوامع اسلامی، ندای ملکوتی اذان و فرا خوانی به نماز، شعار دل انگیز مسلمانان است. هنگامی که اذان از گلدسته های بلند مساجد پخش می شود، یکتایی خداوند بزرگ و با عظمت را اعلام می کند و همگان را به پاکی و خیر دعوت می نماید.
در این حال، روح انسانها، درمعرض انوار معنوی و لطیف دعوت الهی قرار می گیرد. این ندا از آنجا که بر عمق جان می نشیند، دلها را روشنی می بخشد و به سوی خود جذب می کند.
● آثار تربیتی نماز
نماز در روح و جان فرد نمازگزار آثار تربیتی فراوانی به جای می گذارد. شرایط و آدابی که برای نماز ذکر شده، نظام و روابط صحیح انسانی را به طور خودکار تنظیم می کند.
در نخستین مرحله، وضو گرفتن، پاک کردن بدن و عطر زدن، رابطه انسان را با بهداشت و پاکیزگی یادآور می شود. در نمازهای جماعت، روح یکدلی و همیاری در میان مردم تقویت می شود.
نظم و ترتیب در نماز، وقت مشخص برای آن و پیروی از امام عادل و پرهیزکار ارزشهای صحیح اجتماعی و رعایت نظم و انضباط را به جامعه تزریق می کند.
نمازگزار وقتی نماز را با گفتن تکبیر ( الله اکبر) آغاز می کند، اعلام می نماید که خداوند نزد او بزرگ است و با این نگاه، همه چیز را کوچک می شمرد.
انسان هایی که با نماز به سوی خداوند اوج می گیرند و کانون عشق و رحمت الهی را عظیم می بینند، متاع دنیا دربرابر آنها بی ارزش می شود و قدرتمندان و صاحبان زر و زور، در نظرشان کوچک و بی مقدار جلوه می کنند.
ما در هر نماز ، با گفتن " اهدناالصراط المستقیم " (ما را به راه مستقیم هدایت کن ) از خداوند می خواهیم که راه مستقیم را به ما نشان دهد.
ویژگی انسان، این است که هر لحظه فکر و ایده تازه ای در ذهنش راه می یابد. دربرابر هر کسی راههای متعددی گشوده می شود و هر مکتب و مرامی انسان را به سویی می خواند.
در این شرایط، جز با امداد الهی نمی توان در میان این همه راههای متعدد و گمراه کننده، راه مستقیم را یافت. نماز، یاری دهنده ما در این مسیر است.
رسول خدا (ص) می فرماید: " نماز هرکس نوری در دل اوست. پس، هرکس که می خواهد ( با نماز ) قلبش را نورانی کند."
یکی دیگر از آثار تربیتی نماز، نظم بخشیدن به اوقات زندگی و اهمیت دادن به وقت شناسی است. مسلمانان نماز را در پنج نوبت صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء و در اوقات معینی از شبانه روز برپا می کنند. اگر کسی عمداً نماز را خارج از وقت تعیین شده، بجا آورد، پذیرفته نیست.
این تقسیم بندی ضمن آنکه روحیه انضباط و وقت شناسی را در افراد پرورش می دهد، زندگی روزانه مردم را با یاد خداوند بزرگ درمی آمیزد، آنها را به سوی صفات نیک و شایسته سوق می دهد و از زشتیها و عادات ناپسند باز می دارد.
از همین رو، پیامبر بزرگوار اسلام (ص) می فرماید: « نمازهای پنج گانه چون نهری زلال هستند که انسان روزانه پنج بار خود را در آن شستشو می دهد.»
● آثار نماز در روح و روان انسان
نماز پل ارتباط میان انسان با خدا و بهترین وسیله سپاسگزاری از اوست. دعا و نیایش کیمیایی است که به انسان توانایی رویارویی با دشواریهای زندگی را می دهد. هرچه بیشتر به ساحت نورانی نماز و نیایش پناه ببریم، در روح و جان خود، آرامش و اطمینان بیشتری را احساس خواهیم کرد.
و وقتی با او ارتباط برقرار می کند، از سرچشمه فیض بیکرانش بهره فراوان می برد. از همین رو، روح نماز، توجه محض به این منشاء قدرت و رحمت در عالم است.
مهمترین اثر این توجه، مصونیت یافتن انسان در برابر ناپاکیها و آلودگیها و روی آوردن به نیکی هاست. خداوند در آیه ۴۵ سوره عنکبوت می فرماید:« همانا ، نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد.» بنابراین، نماز یک عبادت سازنده و ثمربخش است.
نماز، گفتگوی انسان با خداست. هرچه این گفتگو خالصتر و با توجه بیشتر باشد ، آثار حقیقت نماز بهتر نمایان می شود. از تاثیرات مهم نماز این است که انسان را از زشتی ها و بدی ها باز می دارد.
وقتی که انسان نمازگزار با تمام وجود در محضر خداوند می ایستد و از او یاری می طلبد، این رابطه معنوی، در قلب و روح نمازگزار تاثیر گذاشته و او را متحول می سازد. نماز با این ویژگی، انسان را دربرابر گناهان و آلودگیها مصونیت می بخشد.
در واقع این نماز، یک عامل بازدارنده است و مانند یک پلیس درونی، انسان را از زشتیها باز می دارد و او را به کارهای نیک و شایسته سوق می دهد.
رسول گرامی اسلام می فرماید:« شیطان پیوسته از مومن هراسان است، تا زمانی که بر اوقات نماز خود مواظبت کند. اما هنگامی که نسبت به وقت نمازها بی توجهی کند، شیطان نسبت به او جرات پیدا کرده و او را به گناهان بزرگ آلوده خواهد نمود.
امام رضا (ع) نیز درباره آثار نماز در روح و روان انسان، می فرماید: « نماز و مداومت یاد خدا در شب و روز، سبب می شود که انسان مدبر و خالق خود را فراموش نکند و روح سرکشی و طغیانگری بر او غلبه ننماید.
آری، نماز ، بنده را به پروردگارش نزدیک و عشق به او را در قلب و باطنش شعله ور می سازد. نورانیت نماز و مفاهیم آن، انسان را از پوچی و بی هدفی می رهاند و به او اراده، جهت و هدف می بخشد. نماز دل را از میل به کجروی و گناه می رهاند.
و از سوی دیگر، روح را چنان ارتقاء می دهد که انسان نیروی مقابله با مستکبران خودکامه را می یابد.امام صادق (ع ) در حدیث گرانبهایی می فرماید:
« هرکس می خواهد بداند نمازش قبول شده یا نه، بنگرد که آیا نماز، او را از کارهای زشت و ناپسند باز داشته است یا نه؟ به هر مقدار که (نماز او را از کارهای زشت) باز داشته، همان مقدار نمازش پذیرفته شده است.»
از مضمون آیات و روایات چنین برمی آید که نماز باید حالت بازدارندگی از گناه را در انسان تقویت کند، چرا که در غیر این صورت، نمازگزار تنها عملی ظاهری را انجام داده که از روح و معنای حقیقی اش تهی است.
بزرگان گفته اند اگر به حقیقت نماز باور داشته باشی و آن را عامل کمال و عروج خویش بدانی، به هنگام نماز ، فکر و اندیشه ات به جایی دیگر نمی رود.
و تنها دل به خدا می سپاری. اساس حضور قلب در نماز، معرفت به ذات خداوند یکتاست. هر قدر میزان شناخت آدمی از خداوند قادر و متعال بیشتر باشد، حضور و توجه او در نماز، بیشتر و عمیق تر است.
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: « کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد، هیچ بهره ای جز دوری از خدا حاصل نکرده است.»
منظور پیامبر از این سخن این است که نماز باید به گونه ای انسان را متحول کند و در رفتار و کردار او تاثیر عمیق داشته باشد.
بطور مسلم نماز واقعی در زندگی فردی و اجتماعی فرد اثر سازنده و مثبت دارد. در این صورت، نمازگزار می کوشد که دیگر دروغ نگوید، به مال مردم تجاوز نکند، خیانت نورزد، دزدی نکند و اعمال زشت و ناپسند را مرتکب نشود.
پیامبر گرامی اسلام (ص) در جایی دیگر می فرمایند:هر بنده ای که درحال نماز به غیر خدا توجه کند، خداوند به او می فرماید:ای بنده من چه کسی را می خوانی؟ آیا جز من، پروردگار و نگهبانی می جویی؟ آیا غیر از من بخشنده ای طلب می کنی؟
درصورتی که من کریم ترین کریمان و بخشنده ترین بخشندگان و بهترین عطاکنندگان هستم. پاداشی را به تو خواهم داد که به شمارش نمی آید. به من توجه کن، زیرا من و فرشتگانم به تو توجه داریم.
پس اگر نماز گزار به خدا توجه کند، گناهان گذشته اش محو می شود.امام صادق (ع) در خصوص شرایط قبولی نماز می فرماید:"خداوند عزوجل می فرماید:همانا نماز را از نمازگزاری می پذیرم که برای عظمت من تواضع کند و به خاطر من، نفس خود را از خواسته های نادرست نگه دارد.
روز خویش را به ذکر من اختصاص دهد و بر خلق من تکبر نکند. گرسنگان را اطعام نماید، برهنگان را بپوشاند، به مصیبت دیدگان رحم کند و افراد غریب را پناه دهد.
پس چنین شخصی نورش مثل شعاع خورشید می درخشد، در این صورت من برای او در تاریکی ها و گرفتاری های زندگی نور و در جهالت ها دانشی قرار می دهم."
نماز در معنای لغوی عبارت است از دعا و در معنای اصطلاحی آن مجموعه افعالی است که به نحو خاصی انجام می‌شود و در اسلام به عنوان امری واجب مورد تأکید است که به آن «حقیقت شرعیه» گفته می‌شود؛ یعنی شرع اسلام همراه با ارکان، اجزا و شرایطی است.
نماز در حقیقت تمرین ادب عبودیت و مبارزه با نفس است؛ یعنی خداوند نماز را بر ما واجب کرد تا ما ادب لازم را برای بندگی به دست بیاوریم و بتدریج این ادب را رعایت کنیم. از این رو، اگرچه نماز معنویات و لذات خاصی را به همراه دارد.
اما این‌طور نیست که تابع محض حال و هوای ما باشد؛ یعنی این‌طور نیست که بسته به حال ما آن را انجام داد و هر وقت نتوانستیم آن را کنار بگذاریم.
البته بهره‌مندی از حقیقت وجودی نماز نیازمند داشتن حال و هوای مقدماتی است که از طریق آن بندگی حاصل می‌شود. ما می‌توانیم نسبت به مستحبات در صورت نداشتن شرایط روحی و جسمی لازم اقدام نکنیم، اما درباره نماز این گونه نیست.
نماز مایه زدودن خستگی از انسان
کسی که هنگام نماز، مشغول درس و بحث است و به نماز اوّل وقت اعتنا نمی کند ممکن است عالم بشود، امّا عالم ربّانی و نورانی نمی شود. از این رو پیغمبر اسلام(ص) همواره نزدیک اذان به بلال حبشی می فرمود: «أرِحْنا یا بلال» (المجلسی، ۱۴۰۳ هـ . ق، ۷۹/۱۹۳)؛
بلال ما خسته شده¬ایم اذان بگو تا استراحت کنیم. معلوم می¬شود نماز بهترین رَوح و ریحان برای انسان موحّد است که خستگی را می زداید؛ زیرا انسان در غیر نماز با دوست نیست و وقتی که با دوست نباشد خسته است.
بهترین حال برای انسان ، همان حالت مناجات با خداست و نماز جلوه¬گاه این مناجات است: «لَوْ یَعْلَمُ الْمُصَلّی مَنْ یُناجی مَا انْفَتَلَ » (همان، ۸۴/۲۴۱)؛ اگر نماز گزار بداند که با خدا مناجات می کند و مناجات با او لذیذ و گوارا باشد، هرگز نماز را رها نمی کند.
چنانکه گفتگو با دوست در کام انسان شیرین است و هرچند طولانی شود از آن احساس ضعف و خستگی نمی کند. گاهی انسان در کنار دوستانش می نشیند و سخنان عادی می گوید و احساس خستگی نمی کند.
امّا هنگامی که به نماز می ایستد برای او دشوار است؛ زیرا با خدا مأنوس نیست و سخن گفتن با کسی که انسان با وی مأنوس نیست، ملال آور است.
اگر کسی خـواست ببیند که آیا با خـدا مأنوس است یا نه باید ببیند از خـواندن نمـاز که سخـن ما با خداست احساس مـلال می کند یا احـساس نشاط؟ (جـوادی آملی، ۱۳۹۴ هـ . ش، صص ۱۲۴، ۳۹، ۳۴).
نماز موجب احرام و لبیّک به خدا
نمازگـزار وقتی وارد نمـاز می شـود، «الله اکبر» می گـوید و این «تکبیره الاحرام» و به مـنزله احرام وی است؛ با احرام بستن بسیاری از امور بر او حرام می شود؛ امّا با سلام نماز از احرام بیرون می آید. اصولاً نوع عبادت ها چنین است.
در ماه مبارک رمضان، هنگام اذان صبح، انسان با نیّت روزه، احرام می بندد و هنگام پایان روز که افطار می کند از احرام بیرون می آید.
چنانکه در عمره و حج، معتمران و حج گزاران احرام می بندند و با تقصیر یا حلق از احرام خارج می شوند و اگر کسی به جایی برسد که دائماً در نماز باشد، او دائماً در حال احرام است و «لبیّک» می گوید.
زیرا دائماً توجّه به غیر خدا را بر خود حرام کرده است؛ چون از غیر خدا هیچ کاری ساخته نیست، غیر خدا هالک است و تکیّه بر هالک، مایه هلاکت است و قرآن می خواهد انسان به هلاکت نرسد. آن ها که به هلاکت رسیده اند بعد از روشن شدن ادلّه و براهین بوده است نه قبل از آن :
«لیهلِک مَن هلک عَن بیّنه وَ یحیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَینْه» (الانفال/۴۲). قرآن می کوشد انسان را زنده کند و بالاترین زندگی، همان ارتباط با «حیّ قیّوم» است . اگر انسان با حیّ قیّوم رابطه پیدا کند، نه تنها زنده و قائم می شود بلکه قیّوم و برپادارنده موجودات بهشتی نیز خواهد بود(جوادی آملی، ۱۳۹۴ هـ .ش، صص۲۱۱-۲۱۰.)
نماز موجب روسفیدی انسان در قیامت
عبادات در سفید رو کردن و روسفید شدن انسان، سهم مؤثّری دارد؛ در این زمنیه قرآن می فرماید: «یوم تبیّض وجوه و تسوّد وجوه» (آل عمران/۱۰۶). برخی در قیامت روسفید و سفید رو و عدّه ای دیگر، روسیاه و سیاه رو هستند.
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که وقتی حضرت آدم(ع) به سراغ درخت ممنوع رفت و چیزی را خورد که نباید بخورد، در اثر آن، لکّه سیاهی در صورتش پیدا شد، امّا پـس از چندین نماز، این لکه سیاه به تدریج زایل شد (ابن بابویه قمی(شیخ صدوق)، ۱۴۱۶ هـ . ق، ۲/۳۴ ).
ائمّه (ع) با این تشبیه معقول به محسوس به ما آموختند که خطیئه و گناه، مایه سیه رویی و روسیاهی در قیامت است و نماز سهم مؤثّری در تبدیل روسیاهی به روسفیدی دارد.
مهم ترین عضـو ظاهری انسـان صورت اوست، به همین جهت، انسان هنگامی که شـرمنده می شود، صـورتش عـرق می کند و سرخ می شود نه دست و پای او؛ ارتباط ویژه ای بین صورت و جان آدمی وجود دارد، حیا نیز در چشم ظهور خاصّی دارد.
در اسلام دستور داده شده که حتّی صورت حیوان را نزنید! در قیامت ممکن است همه بدن انسان تبهکار سیاه باشد، ولی قرآن فقط از سیاهی صورت او خبر می دهد.
قرآن نمی فرماید عدّه ای در قیامت، سیاه پوست محشور می شوند، بلکه می فرماید: سیاه روی محشـور می شوند. ذات مقـدس خـداوند، مسـائل اخـلاقی را به این بر می گرداند که باطن اخلاق بد، جهنّم و حقیقت اخلاق خوب، بهشت است(جوادی آملی،۱۳۹۳هـ.ش، صص۱۷۳-۱۷۲).
نماز حلّال مشکلات
شیخ الرّئیس ابوعلی سینا در زندگی نامه خود می نویسد: من شاگرد نمازم؛ زیرا هر وقت مشکل عملی برای من پیش می آمد وضو می گرفتم و به مسجد جامع شهر می رفتم و در آن جا دو رکعت نماز می خواندم و حلّ مشکلم را از خدا
می خواستم و حل می شد(موسوی خوانساری، ۱۴۱۱ هـ . ق، ۳/۱۶۰). مواظبت بر نماز جماعت، نماز اوّل وقت و اینکه اگر انسان مشکلی داشت، نماز را به عنوان حلّال مشکل خود تلقّی کند، انسان را به کمال می رساند و اگر به مقام شیخ رئیس نرسد از سالکان این کوی می گرداند(جوادی آملی، ۱۳۹۳ هـ . ش، ص ۲۷۸).
نتیجه:
اما باید توجه داشت، اگر انسان نماز را بدرستی انجام دهد، حال و هوای معنوی خاصی به دست می‌آورد و بعد معنوی و بذر وجودی‌اش آبیاری و تقویت می‌شود و رشد می‌کند، به عبارت بهتر نماز درست و صحیح، ما را برای عبودیت آماده می‌کند.
ماز، مانند سایر عبادات ، آثار اثباتی فراوانی دارد که در این پژوهش به برخی از این آثار پرداخته شده و ماحصل کلام به شرح ذیل می باشد:
۱. اقامه دین بدون برپایی نماز میسّر نیست؛ زیرا نماز ستون دین است و اقامه نماز برپاداشتن ستونی است که دین خدا جز با برپایی آن به پا نمی شود؛ بنابراین کسی که نماز را برپا می دارد، در واقع دین الهی را اقامه می کند و مورد عنایت خداوند کریم قرار می گیرد.
۲. تلازمی متقابل وجود دارد که نماز درست، انسان را از زشتی ها باز می دارد و اعمال زشت هم انسان را از انجام صحیح نماز و سایر عبادات باز می دارد؛ کسی که پیش از نماز، مواظب اعضا و جوارح خود یا حلال و حرام نباشد.
در نماز هم توفیق حضور قلب نخواهد داشت و نمی داند با چه کسی سخن می گوید در نتیجه جواب هایی را هم که از او می شنود، درک نمی کند. در این صورت، بار فقهی چنین نمازگزاری به مقصد رسیده؛ در حالی که بارکلامی و اخلاقی وی هم چنان بر زمین مانده است.
۳. نماز بهترین رَوح و ریحان برای انسان موحّد است که خستگی را می زداید؛ زیرا انسان در غیر نماز با دوست نیست و وقتی که با دوست نباشد، خسته است. اگر کسی خواست ببیند که آیا با خدا مأنوس است یا خیر باید ببیند از خواندن نماز که سخن ما با خداست احساس ملال می کند یا احساس نشاط؟
۴. نمازگزار با گفتن «الله اکبر» احرام می بندد و بسیاری از امور بر او حرام می شود و کسی که دائماً در حال نماز باشد در واقع دائماً در حال احرام و لبیّک گویی به خداوند است.
۵. نماز در روسفید شدن انسان، سهم مؤثّری دارد. ذات مقدّس خداوند، باطن اخلاق بد را جهنّم و حقیقت اخلاق خوب را بهشت معرّفی کرده است.
۶. مواظبت بر نماز اوّل وقت، نماز جماعت و اینکه اگر انسان مشکلی داشت، نماز را به عنوان حلّال مشکل خود تلقّی کند، انسان را به کمال می رساند و از سالکان کوی شیخ الرّئیس ابوعلی سینا می گرداند.
۷. آنان که همیشه سر بر آستان خداوند متعال نهاده اند و دائم در نمازند، نه تنها نماز، بلکه همه شئون زندگی شان نماز به شمارمی آید مثل سیاست، اقتصاد، مسئولیّت، مقام، قدرت و . . . ؛ بر این نماز مداومت دارند و تا آخرین نفس از آن محافظت می کنند.
۸. نماز از جمله اعمالی است که خداوند از طرف فرد زنده به عنوان یک هدیه به مرده نیت شده می رساند و موجب گشایش ناگهانی اموات در عالم برزخ می شود، که در فشار و گرفتاری قرار دارند.
۹. سفارش پیغمبر اکرم(ص) و ائمّه(ع) در مورد اصل نماز، نماز جماعت، نماز جمعه ، نماز شب و . . . نشانه آن است که نماز بهترین راه برای سیر و سلوک انسان به سوی خداست.
۱۰. هدف عالی و راز نهایی از انجام عبادات به ویژه نماز، ملاقات پروردگار است که تنها خواسته پیشوایان دین پس از نماز بوده است.
۱۱. راه رسیدن به عزّت، فروتنی است که با سجود در نماز شکل می گیرد. بسیاری از اصحاب و یاران پیشوایان دین در طولانی کردن سجده به اهل بیت(ع) اقتدا کرده اند.
منابع:
1 - سوره الرحمن آیه ۶ وَ النَّجْمُ وَ الشجَرُ یَسجُدَانِ
2- حرف نون». لغت‌نامهٔ دهخدا. ص ۷۷۲.
3- منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه) اثر - آیت الله حسن حسن زاده آملی -
4-علامه امینی در جلد چهارم کتاب (الغدیر) -
5- جلوه های تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ترجمه محمود مهدوی دامغانی -
6- ملسی، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمه -
7- مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، «مجموعه آثار» جلد ۱۶، چاپ اول، انتشارات صدرا -
8- مطهری، مرتضی، «فلسفه اخلاق»، انتشارات صدرا -
9- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه
* این مقاله در تاریخ 1402/2/15 بروز رسانی شده است.
