نامه هاي پيامبراعظم (ص)

ويژگي نامه ها
 

وقتي در نامه ها و مکتوب هاي مربوط به پيامبرخدا، حضرت محمد (ص)دقت و تأمل مي کنيم، به نکات ظريف و دقيقي در لابه لاي آنها برمي خوريم که در نوع خود، کم نظير يا بي نظير است. مرحوم آيت الله احمدي ميانجي به چند نکته اساسي و ويژگي مهم در نامه هاي پيامبر(ص) اشاره کرده است که ما در اينجا آنها را مرور مي کنيم.

1. آغاز با نام خدا
 

همه نامه هاي پيامبر(ص) با « بسم الله الرحمن الرحيم» شروع شده است؛ زيرا خداي متعال پيامبر خود را اين گونه تعليم داد و در قرآن آورد:« اقرا باسم ربک»(1). خود پيامبر هم تأکيد داشت و مي فرمود:« هر کاري بدون نام خدا آغاز شود، به آخر نمي رسد و ناقص خواهد بود.»(2)
در زمان جاهليت و قبل از اسلام، مشرکان نامه ها و کارهاي خود را با لفظ « باسمک اللهم» شروع مي کردند. بعد از بعثت، پيامبر اعظم آن را تبديل به « بسم الله الرحمن الرحيم» کرد و تنها در ماجراي انعقاد « صلح حديبيه»، آن هم به اصرار و سماجت نماينده مشرکان، « سهيل بن عمرو»، حضرت براي مصلحت اسلام و مسلمين اجازه داد که لفظ « باسمک اللهم» بيايد. بنابراين يکي از ويژگي هاي مهم نامه ها و ساير مکتوبات پيامبر(ص)
اين است که با « بسم الله الرحمن الرحيم»آغاز شده است.(3)

2.مقدم کردن نام خود
 

پيامبر(ص) در نامه به سلاطين، اسقف ها، استانداران، فرمانداران و ساير اشخاص، بعد از ذکر بسم الله، نام خود را مي آورد؛ مانند اينکه مي فرمود:« من محمد رسول الله إلي فلان» يا « من محمد رسول الله لفلان» يا « هذا کتاب من محمد النبي لفلان» يا « هذا ماکتبه النبي محمد لفلان» و اين نه به منظور بزرگداشت خويش، بلکه تعظيم مقام نبوت و رسالت بود و مي خواست شخصيت حقوقي خويش را اعلام فرمايد و مانع از تحقير آن بشود؛ چنان که در تشهد نماز، خود پيامبر(ص) با گفتن « اشهد ان محمداً عبده و رسوله، اللهم صل علي محمد و آل محمد» شهادت به رسالت خود مي دهد؛ همان طور که بر ديگران واجب است او را اين گونه تعظيم و تکريم کنند و به رسالتش شهادت بدهند. اين کار در حقيقت به معناي قراردادن شيء در موضع واقعي خود به شمار مي آيد.
البته گاهي هم در نامه هاي پيامبر(ص) به جاي جمله هاي مذکور، جمله ها و ترکيب هايي از قبيل:« سلم انت»يا « سلام عليک » يا « سلام علي من آمن بالله» يا « هذا ما اعطي محمد رسول الله لفلان» يا « احمد الله إليک» يا « احمد اليک الله» ذکر شده است.(4)
در تاريخ آمده است وقتي نامه پيامبر(ص) به دست پادشاهان ايران و روم رسيد و آنها ديدند که پيامبر(ص) نام خود را مقدم بر نام آنها ذکر کرده است، غافلگير و شگفت زده شدند؛ چون در آن زمان طبق رسم، پادشاهان و بزرگان قوم چنين مي کردند. مورخان نوشته اند: کسرا،( پادشاه ايران)، خشمگين شد و نامه حضرت را پاره کرد. برادر يا پسرعموي قيصر(پادشاه روم)هم که نامه را براي قيصر مي خواند، وقتي متوجه موضوع شد، از شدت عصبانيت به خود مي پيچيد و مي خواست آن را پاره کند، اما قيصر مانع شد و گفت: تو احمق و ديوانه اي! مي خواهي قبل از آنکه من نامه را ببينم، آن را پاره کني؟! به جان خودم قسم! پيامبر(ص) حق دارد خود را بر من مقدم بدارد.(5)
اين سيره و روش در زمان بعد از رسول خدا(ص) نيز ادامه داشت. خلفا به اين سيره عمل مي کردند. عمّال و کارگزاران وقتي به خلفاي سه گانه و حضرت امير نامه مي نوشتند، نام آنان را بر خود مقدم مي داشتند؛ مثلاً در نامه محمد بن ابي بکر به امام علي آمده است:« إلي عبدالله اميرالمؤمنين من محمد بن ابي بکر.»
علاوه، در ميان مسلمانان هم اين امر رواج پيدا کرد. وقتي مسلماني به فرد يهودي يا نصراني و يا مجوس نامه اي مي نوشت، نام خود را بر آنان مقدم مي داشت، مگر اينکه ضرورت، مصلحت و يا تقيه اي در ميان بود.(6)

3. تصريح به اسم مخاطب
 

آن حضرت در اکثر نامه هاي خود، بعد از ذکر بسم الله و نام خويش، به طور صريح از مخاطب نامه اسم مي برد؛ مانند« هذا کتاب من محمد رسول الله إلي النجاشي»يا « من محمد رسول الله إلي أکثم بن صيفي» يا « من محمد بن عبدالله إلي هرقل.»
گاهي هم ديده مي شود که به شهرت تنها بسنده شده است؛ مانند قيصر که لقب پادشاهان روم، و يا کسرا که لقب پادشاهان ساسانيان بود. در بعضي نامه هاي مربوط به پادشاهان و سلاطين، بعد از ذکر اسم آنها، لقب هايي مانند « بزرگ حبشه» يا « بزرگ قوم فلان» يا « پادشاه قوم فلان» يا « صاحب کشور فلان» نيز به چشم مي خورد.
پيامبر(ص) در لابه لاي نامه ها، از خود با ضمير مفرد مانند: إني، لي، جاءني و عليّ تعبير مي کرد. گاهي نيز ضمير جمع به کار مي برد: نظير: بلغنا، جاءنا. همان گونه که مخاطب نامه را هم اگر يک فرد بود، با کاف، ضمير يا تاء خطاب مي آورد؛ مثل: لک، عليک و أنت و جعلت و اگر دو نفر بودند، با ضمير تثنيه، و اگر جمع بودند، با ضمير جمع مورد خطاب قرار مي داد.(7)

4. بلاغت نامه ها
 

نامه هاي پيامبر(ص) از نظر بلاغت در حد اعلي قرار دارد. اکتفا کردن به قدر ضرورت و بيان اصل مطلب، نپرداختن به امور جزئي، استفاده از الفاظي که بدون تکلف معنا را به ذهن مخاطب منتقل بکند، رعايت ايجاز، پرهيز از طول دادن بي مورد سخن ضمن حفظ ملاحت، شادابي و استواري لفظ، مانند:« اسلم تسلم، اي إن لم تسلم فلا سلامة لک»(8) از نمونه هاي بارز بلاغت در نامه هاي پيامبر(ص) به شمار مي آيند. به علاوه، اگر مخاطب نامه عرب فصيح است، مي بينيم نامه با الفاظ محکم و استوار و با اسلوب بليغ نوشته شده است و اگر مخاطب عجم است، الفاظ موجز و سهل در آن به کار رفته است تا براي هرکسي که اندک اطلاعي از زبان عربي دارد، قابل فهم و آسان باشد.
در آغاز و انجام نامه هاي رسول خدا(ص)، پراکنده گويي اصلاً معنا و مفهومي ندارد. با بسم الله شروع مي شود. بعد فوري سر موضوع اصلي مي رود. در آخر هم با « السلام» يا با « السلام علي من اتبع الهدي» يا با عبارت « شهد
بذلک فلان» به پايان مي رسد. از اين جهت، نامه هاي پيامبر(ص) با نامه هاي سايرين مثل سلاطين عباسي، فرق بسياري دارد و از نظر فصاحت و بلاغت هرگز قابل مقايسه با کسان ديگر نيست.(9)

اقسام نامه ها
 

نامه ها و نوشته هاي رسول خدا (ص)از نظر مخاطب و موضوع، به چند دسته کلي تقسيم مي شوند. بعضي نامه هاي حضرت به سلاطين، شاهزادگان، اسقف ها، سران قبايل و افراد ديگر نگارش يافته و در آنها، مخاطبان دعوت به توحيد و دين اسلام شده اند. بعضي ديگر، توصيه هاي رسول الله به افراد مختلف است. تعداد ديگري از نامه ها، به منظور تأمين امنيت جاني و مالي افراد نوشته شده اند و يا مربوط به استفاده زمين هايي اند که پيامبر(ص) آنها را به بعضي از انصار و مهاجران داده است. در اين بخش، تعدادي از آنها را شرح مي دهيم.

1. دعوت به توحيد و اسلام
 

در ذيقعده سال ششم هجري که قرارداد صلح حديبيه ميان مشرکان مکه و آن حضرت منعقد شد، درگيري هاي چند ساله پايان يافت و آرامش نسبي در ميان مسلمانان حاکم شد. اين معاهده تاريخي به نفع اسلام رقم خورد و يک فتح بزرگ به شمار آمد؛ چنان که وقتي پيامبر(ص) به مدينه بازگشت، آيه مبارک « إنا فتحنا لک فتحاً مبيناً»(10) براي آن حضرت نازل شد. بنابراين پيامبر(ص) از جانب مشرکان آسوده خاطر گشت و از اين فرصت بهره گرفت تا به تبليغ دين و ترويج رسالت و نشر توحيد در سطح جهاني اقدام ورزد و حجت را بر همه تمام کند.(11)
آن حضرت در محرم سال هفتم هجري در يک روز، شش نامه به پادشاهان روم، ايران، حبشه، مصر، اردن و يمامه نوشت و آنها را به دين اسلام دعوت کرد. متن نامه ها، همه به زبان عربي بود، ولي سفيران و حاملان نامه ها از کساني برگزيده شدند که آشنايي کامل به زبان
و رسم و رسوم مخاطبان داشته باشند و بتوانند به زبان آن قوم صحبت کنند و اهداف مقدس پيامبر(ص) را به آنان برسانند(12).
بدين منظور، رسول خدا (ص)انگشتري از جنس نقره تهيه کرد که در آن نقش « محمد رسول الله» يا « لا اله الا الله، محمد رسول الله» نوشته شده بود. آن حضرت نامه ها را به وسيله آن، مهر و موم مي کرد تا کسي به غير از مخاطب اصلي از محتواي آن باخبر نشود و يا چيزي به آن افزوده و کم نگردد. محتواي نامه ها معنا و هدف واحدي داشتند، اگرچه در لفظ و ظاهر با هم متفاوت بودند. معنا و مفهوم اين نامه ها را دعوت به توحيد و ترويج اسلام تشکيل مي داد. در اينجا چند نمونه از اين نامه ها را مرور مي کنيم.

الف) نامه به پادشاه ايران
 

«به نام خداوند بخشنده مهربان. از محمد، فرستاده خداوند، به کسرا، بزرگ ايران فارس.
سلام بر کسي که پيرو حق باشد، به خدا و پيامبر(ص) خدا ايمان آورد و شهادت دهد که جز خداي يگانه، خدايي نيست و شريک ندارد و يقين کند که محمد، بنده و پيامبر(ص) اوست.
من به دستور خداي متعال، تو را به او دعوت مي کنم؛ زيرا من فرستاده خدا به سوي همه مردم هستم تا آنها را انذار کنم، مادامي که زنده هستند و حجت را بر کافران تمام کنم. اسلام بياور تا در امان باشي و اگر امتناع کني، گناه مجوس بر ذمه توست.»(13)

ب) نامه به قيصر روم
 

«به نام خداوند بخشنده مهربان. از محمد پسر عبدالله، به هرقل، بزرگ روم.
سلام بر کسي که از حق پيروي کند. پس من، تو را به دين اسلام فرا مي خوانم. مسلمان شو تا در امان باشي و در اين صورت، خداوند به تو دو ثواب مي دهد(ثواب ايمان خود و ايمان ملت) و اگر از اين کار امتناع ورزي، گناه زيردستانت نيز بر گردن توست.(14) « قل يا أهل الکتاب تعالوا إلي کلمة سواء بيننا و بينکم ألا نعبد إلا الله و لا نشرک به شيئاً و لا يتخذ بعضنا بعضاً أرباباً من دون الله فإن تولوا فقولوا اشهدوا بأنا مسلمون.»(15)
نامه هاي پيامبر(ص) به پادشاهان مصر و جاهاي ديگر نيز تقريباً به همين مضمون است، الا اين که در آنها استناد به آيه 64 سوره آل عمران ذکر نشده است.

چند نکته ظريف
 

اول: همان طور که روشن است، پيامبر(ص) در کنار تبليغ و ارشاد مردم، به هدايت و ارشاد سران حکومت ها و امپراتوري هاي بزرگ اقدام و
 

براي آن برنامه ريزي مي کند و اين دو را در کنار هم مورد توجه قرار مي دهد؛ زيرا توجه به يکي و غفلت از ديگري، هرگز نمي توانست در ترويج اسلام، ثمربخش باشد.

دوم: از لابه لاي مجموع نامه هاي پيامبر(ص) به پادشاهان، به خوبي استفاده مي شود که بنا بر اصل « الناس علي دين ملوکهم» مردم تابع رهبران و مديران سياسي، اجرايي و مذهبي خويش هستند و اگر حکم رانان اصلاح شوند، مردم نيز اصلاح خواهند شد، و اگر گمراه و فاسق باشند، مردم هم گرفتار انواع و اقسام رذايل اخلاقي و اجتماعي مي شوند.
 

از اين رو، اگر رهبران جامعه خود هدايت شوند و عملکرد خداپسندانه داشته باشند، خداوند دو پاداش به آنها خواهد داد: يکي، براي عمل خودشان و ديگري، براي عملکرد مردمي که از آنان پيروي کردند. در مقابل، اگر گمراه شوند، عذابشان دو برابر مي شود؛ چون علاوه بر خود، مردم را نيز به گمراهي مي کشند.

سوم: در مکتب رسول الله (ص)اولويت با امر به معروف و نهي از منکرهاي سياسي و بين المللي است. اگر در مرحله نخست، مبارزه با منکرهاي کلان در سطح جهاني انجام نگيرد و حکومت هاي عدالت محور به جاي حاکميت هاي استکباري جايگزين نشوند، اجرا و تحقق امر به معروف و نهي از منکر فردي با مشکل جدي مواجه خواهد شد و چندان تأثيري نخواهد داشت. به همين سبب، پيامبر(ص) در مرحله نخست به سراغ سران و پادشاهان مي رود و در صدد اصلاح حاکميت ها برمي آيد.
 

چهارم: از محتواي نامه، اين اصل مسلم اسلامي نيز استفاده مي شود که پيامبر(ص) اختصاص به امت اسلامي ندارد و بلکه منجي همه انسان هاست و براي هدايت و رهبري همه بشر مبعوث شده است؛ چنان که در قرآن هم آمده است:« و ما أرسلناک إلا رحمة للعالمين[16]».(17)
 

آثار مثبت نامه ها
 

در مدت کوتاهي « نامه هاي يامبر» آثار مثبت و معنوي خود را به خوبي نشان داد. قيصر روم به تفکر و انديشه روي آورد. او در زندگي پيامبر(ص) تحقيق کرد و به شدت تحت تأثير آن حضرت قرار گرفت. نامه اي به رسول خدا نوشت و مراتب ايمان و اخلاص خود را به اطلاع پيامبر(ص) رساند.(18) در ايران هم، اگرچه نخست خسروپرويز وقتي ديد پيامبر(ص) نام خودش را مقدم بر وي داشته، خشمگين شد و نامه را پاره کرد، ولي فرستادگانش به فرماندهي فردي به نام « باذان» و همراهانش وقتي به حضور پيامبر(ص) رسيدند، تحت تأثير آن حضرت قرار
گرفتند و اسلام آوردند(19) و اين، سرآغاز و نقطه ي عطف ظهور اسلام در سرزمين ايران شد.
همين طور، مقوقس( پادشاه مصر)، نجاشي ( پادشاه حبشه) و زمامداران شام، يمامه و جاهاي ديگر، تمايل قلبي به اسلام و پيامبراز خود نشان دادند و زمينه را براي گرايش مردم اين مناطق به دين اسلام و گسترش توحيد فراهم کردند.(20) علاوه بر اينها، رسول خدا (ص)نامه هاي فراوان ديگري به سران عشاير، طوايف و قبايل و اشخاص سرشناس ديگر در مناطق مختلف نوشت و آنان را به پذيرش اسلام دعوت کرد. آيت الله احمدي ميانجي، بيش از پنجاه مورد از اين نامه ها را در کتاب خود جمع آوري و معرفي کرده است.(21) اغلب مخاطبان اين نامه ها جواب مثبت به آن حضرت دادند و متمايل به اسلام شدند و همه اينها را مي توان جزء دستاوردهاي مکاتبات پيامبر در عرصه هاي تبليغي- فرهنگي صدر اسلام به شمار آورد.

2. انتصاب ها و بخشنامه ها
 

بخش مهم ديگر نامه هاي رسول خدا(ص) مربوط به نصب استانداران، فرمانداران و شرح وظايف آنان در برابر مردم و حکومت است که شامل بخشنامه ها و احکام حکومتي گوناگون مي شود و به نوبه خود، مجموعه نفيس و گران سنگي را تشکيل مي دهند.
در اين نامه ها، پيامبر ضمن نصب افراد سرشناس و کارآمد به منصب هاي حکومتي در رده هاي مختلف، دستورالعمل ها و توصيه هايي را براي اداره امور کشوري، چگونگي برخورد با مردم، جمع آوري خمس، زکات، اقامه نماز جمعه، تهذيب نفس، رعايت حقوق اشخاص و حدود الهي بيان مي دارد. حدود چهل مورد از نامه ها در کتاب «مکاتيب الرسول» جمع آوري و ارائه و شرح و تفصيل داده شده است. در اينجا فقط به دو نمونه بسنده مي شود.

الف) بخشنامه به استاندار و مردم يمن
 

پيامبرخدا(ص) وقتي معاذ بن جبل را به استانداري يمن منصوب کرد، طي نامه اي خطاب به او و مردم يمن چنين نوشت:
«بسم الله الرحمن الرحيم. هذا عهد من محمد بن عبدالله رسول الله إلي معاذ بن جبل و أهل اليمن... امرته بتقوي الله العظيم و العمل بکتابه و سنة رسوله و أن يکون لهم أباً رحيماً. يتفقد صلاح أمورهم يجزي المحسن بإحسانه و يأخذ علي يد المسيء بالمعروف.
إني لم أبعث عليکم معاذاً رباً و إنما بعثته أخاً و معلما منفداً لامرالله و معطياً الذي عليه من الحق مما فعل. فعليکم له السمع و الطاعة و النصيحة في السر و العلانية.
فإن تنازعتم في شيء أو ارتبتم فيه فردوه الي الله و إلي کتابه عندکم. فإن اختلفتم فردوه الي الله و الي الرسول ان کنتم تؤمنون بالله و اليوم الاخر. ذلکم خيرلکم و أحسن تأويلا...»(22)
پيامبر در اين بخشنامه، وظيفه اصلي معاذ را تقواي الهي، عمل به کتاب و سنت پيامبر، مردم داري و برخورد پدرانه با مردم بيان مي کند. سپس در فراز دوم نامه خطاب به مردم تأکيد مي فرمايد که: من معاذ را به عنوان مالک و سلطان به سوي شما نفرستادم، بلکه او در عين رياست و مسئوليت خطير، برادر شما و در کنار شما و خدمتگزار و معلم شماست و مسئوليت دارد که آموزه هاي ديني و ارزش هاي اسلامي را به شما و فرزندانتان تعليم دهد.
پيامبر(ص) در ادامه اين بخشنامه، احکام خمس، زکات و چگونگي تبليغ و ارشاد مردم را به معاذ ابلاغ مي کند و در نهايت با عباراتي، استاندار يمن را دوباره به تقواي الهي، صداقت در گفتار، وفاي به عهد، دوري از خيانت، امانت داري، صله رحم، نيکي به همسايه و تلاوت قرآن توصيه مي فرمايد.(23)

ب) بخشنامه به استاندار و مردم بحرين
 

رسول خدا(ص) در بخشنامه ديگري، خطاب به علاء بن حضرمي( استاندار خود در بحرين) و مردم آن سامان چنين مي نويسد:
«به نام خداوند بخشنده مهربان. اين نامه از محمد رسول خدا- که پيامبر امّي، قرشي هاشمي است و به سوي همه مردم فرستاده شده است- به علاء بن حضرمي و کساني که با وي عهد مي بندند و در حکومت او زندگي مي کنند. اي مسلمانان! هرچه قدرت داريد، تقوا پيشه کنيد. پس همانا من علاء بن حضرمي را به عنوان والي به سوي شما فرستادم و به او دستور دادم که از خداي يکتا بترسد و در ميان شما با خوش رفتاري، تواضع و عدالت رفتار کند. اگر چنين کرد، شما هم از دستورهاي وي پيروي کنيد.»(24)
از متن اين نامه چند نکته اساسي استفاده مي شود:
اول: پيامبر(ص) مخاطب نامه را عموم مردم بحرين قرار داده و اين به نوعي، تعظيم و تکريم توده مردم و محوريت آنان در سيره و سنت پيامبر را نشان مي دهد.
دوم: بعد از تأکيد به تقوا و توحيد، توصيه بر حسن خلق و تواضع والي مي کند. به عبارت ديگر، به حسن خلق و تواضع در کنار تقوا توجه مي دهد که حکايت از موازنه آنها دارد.
سوم: از ظاهر عبارت استفاده مي شود که حسن خلق با مردم، ثمره و نتيجه تقواي الهي و توحيد هم مي تواند باشد. اگر مسئول و
فرمانروايي با تقوا و موحد نباشد، نمي تواند با مردم خوش رفتاري و تواضع کند.
در ادامه اين نامه، حضرت تذکرات و توصيه هاي ديگري در ابعاد گوناگون حکومتي بيان مي کند که از موضوع اين نوشتار، خارج است.(25)

3. اقطاعات
 

اين اصطلاح به مجموعه زمين ها، خانه ها و باغ هايي گفته مي شود که در صدر اسلام به وسيله پيامبر تفکيک مي شد و در اختيار انصار، مهاجران و بعضي اصحاب ديگر قرار مي گرفت تا در آن زندگي کنند و به کار کشاورزي و ساير فعاليت هاي روزمره زندگي بپردازند. براي اينکه صاحب و مالک هر کدام مشخص باشد و بعداً به فرزندان آنها منتقل شود، سند مالکيت اين زمين ها و خانه ها نيز از جانب آن حضرت به نام اشخاص و صاحبان صادر مي شد. بنابراين بخش مهم ديگري از نامه هاي پيامبر را همين اسناد مالکيت زمين ها و خانه ها تشکيل مي دهند که خود مجموعه مستقل و قابل توجهي است.
آقاي احمدي ميانجي اين بخش از نامه هاي پيامبر(ص) را به چهار قسمت تقسيم کرده است:
اول: سندهايي که مورخان و راويان به نگارش آنها به وسيله پيامبر تصريح کرده اند، ولي متن آنها در کتب روايي و تاريخي نيامده است. وي حدود 25 نمونه از اين گونه نامه ها را نقل مي کند.(26)
دوم: مواردي که اقطاع به وسيله پيامبر انجام گرفته، ولي تصريح به نگارش سند به وسيله پيامبر نشده است. در اين بار، 55 نمونه بيان شده است.(27)
سوم: سندهايي که در مورد خانه ها به وسيله پيامبر صادر و به اصحاب تحويل داده شده اند. از اين نامه ها 28 نمونه ذکر شده است.(28)
چهارم: اسنادي که هم تصريح به نگارش آنها شده و هم متن آنها در کتب روايي و تاريخي موجود است. مؤلف مکاتيب الرسول، 33 نمونه از آنها را آورده است.(29)

4. اسناد تأمين جاني و مالي
 

بخش ديگري از نامه ها و سندهاي پيامبر(ص)، مربوط به امان نامه هايي است که در برخي موارد در جهت تأمين امنيت جاني و مالي افراد از سوي آن حضرت صادر شده اند. به خصوص کساني که تازه مسلمان مي شدند، نياز به تأمين مالي و جاني داشتند تا از تعرض در امان باشند. اين مورد شامل وثيقه ها و پيمان هايي هم هست که در پي رفع اختلاف ها در ميان دو نفر، يا دو گروه و يا دو قبيله، منعقد
مي شد و موضوع آنها مي توانست جان، مال، عرض، ناموس، اراضي و حقوق اجتماعي باشد.(30)

5. موضوعات مختلف
 

اين بخش از نوشته ها و نامه هاي پيامبر(ص)، شامل سند برخي خريد و فروش هاي کنيز و غلام و شتر يا مربوط به چگونگي تقسيم غنايم و اموال جنگ خيبر و امثال اينهاست.(31)

6. علم پيامبر(ص)
 

اين بخش مربوط به علم رسول الله(ص) است که طبق احاديث و روايات معتبر، آن حضرت به امام علي(ع) املا فرمود و آن امام معصوم نيز همه را با دست خط خود يادداشت کرد. اين يادداشت ها بعداً به امامان بعدي منتقل مي شد که در بعضي از روايات از آن به عنوان «مصحف» نام برده شده است.

پي نوشت ها :
 

1. علق/1.
2. تفسير صافي، ج1، ص 70.
3. ر.ک: مکاتيب الرسول، علي احمدي ميانجي، ج1، ص 55-66.
4. همان، ص 67.
5. همان، ص 69.
6. همان، ص 70 و 71.
7. همان، ص 68.
8. در نامه به مقوقس بزرگ مصر، ر.ک: مکاتيب الرسول، ج2، ص 417.
9. همان، ج 1، ص 77.
10. فتح/1.
11. مکاتيب الرسول، ج1، ص 181.
12. ر.ک: فروغ ابديت، جعفر سبحاني، ج2، حوادث سال هفتم.
13. مکاتيب الرسول، ج2، ص 316.
14. همان، ص 390.
15. آل عمران/64.
16. انبياء/107.
17. فروغ ابديت، ج2، ص 641.
18. مکاتيب الرسول، ج2، ص 404.
19. فروغ ابديت، ج2، ص 418 و مکاتيب الرسول، ج2، ص 329.
20. ر.ک: فروغ ابديت، ج2، ص 605 و 636؛ مکاتيب الرسول، ج2، ص 417-453.
21. مکاتيب الرسول، ج1، ص 195-225.
22. همان، ج2، ص 595.
23. همان، ص 598.
24. همان، ص 618.
25. براي آگاهي از متن کامل اين نامه، ر.ک: همان، ص 619 و 618.
26. همان، ج2، ص 312-324.
27. همان، ص 325-348.
28. همان، ص 350-355.
29. همان، ج3، ص 433-520.
30. همان، ج1، ص 224-262 و ج3، ص 5-431.
31. همان، ج1، ص 263 و ج3، ص 545.
 

منبع:نشريه فرهنگ کوثر، شماره 77.