امپراتوري آسمان در اساطیر چین

دوشادوش اسطوره‌شناسي، نظام ديگري وجود دارد كه بیش‌تر به زندگاني انسان و مسائل زندگاني روزمره او مربوط می‌شود. اگر چنين باشد كه انسان‌ها خدايان را در انديشه و خيال خويش آفريدند در اين زمينه نظام خداگرايي چيني گوياترين الگويي است كه در آن نظام خداسالاري بازسازي ديوان سالاري زميني در معياري آسماني است.

بزرگ فرمانروا
 

فرمانرواي چين بر سرزمين چين فرمان می‌راند و فرمانروا تحت حمايت آسمان قرار داشت و آسمان خود قلمرو فرمانروايي بزرگ فرمانرواي يشم، يو- دي (1) بود. يو- دي انسان را از گل آفريد و به سبب خشك نشدن كامل برخي از تندیس‌های گلي در كوره خورشيد برخي از آدميان ناقص و بيمار شدند. در روايات اسطوره‌ای يو- دي در آسمان الگويي از خاقان در زمين است و همانند خاقان او را در آسمان كاخي است با دربان و خدمه و وزيران و ديوانياني كه بر كارهاي انسان نظارت دارند. همسر يو – دي موسوم به وانگ مو نيانگ – بيانگ (2) همانند سي وانگ مو فرمانرواي غرب در كوه كون لون است. بزرگ فرمانرواي آسمان يو – دي از گذشته دور مورد نيايش مردم چين است و تا 1912 ميلادي و تشكيل جمهوري چين، خاقانان چين هر سال دوبار يو – دي را در قربانگاه آسماني پكن فديه و قرباني می‌دادند.

شرح تصویر: پري با زنبيلي بر دوش. پريان منشأ نيكي اند اما گاه ارواح خبيث به هيأت پريان درمي آيند و با رعنايي مردان را گمراه می‌کنند تا خود آرام يا رهايي يابند. تنديس عاج، گالري پراگ.
مراسم فديه دادن به يو – دي با تغيير رژيم و تبديل آن به نظام جمهوري پايان يافت اما در انم (3) كه مراسم درباري آن مانند چين بود اين رسم تا جنگ جهاني دوم ادامه يافت. در اين سيستم بزرگ فرمانرواي آسمان با خاقان زميني و خاقان با وزيران سر و كار داشت و نظام ديوان سالاري در همه جا رعايت می‌شد. در اين نظام ديگر خدايان آسماني نيز هر يك مسئول پدیده‌ای خاص از طبيعت و از آن شمار خورشيد، ماه، ستارگان و بادها و جز آن می‌باشند.

خدايان خانگي و فردي
 

در اين نظام بزرگ فرمانرواي آسمان را در كاخ آسماني خويش دربان و حاجب است و خاقان را بر زمين و هر خانواده را نيز خدايي است كه پاسدار خانواده و گويي عضوي از آن خانواده است. در خانه‌هایی كه دروازه آن از دو نيمه ساخته شده هر نيمه در را پاسداري جداگانه است. در خانه‌هایی كه دروازه آن يك لنگه دارد روحي در را پاسداري می‌کند. هر بستر را روح مرد و زني پاسداري می‌کند و آشپزخانه را خداي آشپزخانه و در اين ميان خداي آشپزخانه بيش از ديگر خدايان مورد توجه است. خداي آشپزخانه هر سال در شب سال نو به آسمان می‌رود و رفتار خانواده را به فرمانرواي آسمان گزارش می‌کند. بدين دليل نذور خاص خداي آشپزخانه در هر خانه عسل و شيريني چسبناكي است كه شب سال نو به خداي آشپزخانه فديه می‌دهند تا لبان او به هم بچسبد و نتواند به هنگام ديدار فرمانرواي آسمان بدی‌ها را گزارش كند؛ و اين چنين است كه حتي آبريزگاه را فرمانرواي خاص است و بدين ترتيب خدايان بي شمار انسان را از تولد تا مرگ همراهي می‌کنند و همانند روم قديم همه اين خدايان پاسدار انسان در برابر گزند و بدي و راهنماي انسان به نيكي اند و بیش‌تر اين خدايان مردمي مادینه‌اند. با وجود تغييرات و دگرگونی‌های وسيع اجتماعي هنوز هم در خانواده برخي از اين خدايان داراي قدرت پیشینند و شناخت اين خدايان وسیله‌ای است براي راه يابي به ارتباط اين خدايان با آيين دائوئيسم و بوديسم و فرهنگ باستاني چين كه آن چه هست از چنين فرهنگي تاثير پذيرفته است.

شرح تصویر: جاشرابي به شكل تصوير مفهوم فو (4) به معني شادماني و با آن كه نيروي مجرد فو را هديه خاص خدايان می‌دانستند، شادماني در وجود فو – سينگ (5) خداي شادماني تجسم می‌یافت. نام خدايي اين خدا يانگ – چينگ (6) و او خدايي است كه درسده ششم ميلادي مردم هونان را از شر خاقان وو – دي ( 7) و ماليات سنگين او رهانيد. موزه ويكتوريا و آلبرت.

شرح تصویر: كوبه در به شكل هيولايي با سر ببر. ببر شياطيني را كه خدايان خانوادگي ياراي ستيز با آنان را نداشتند از خانه دور می‌کرد و پنجمين روز ماه پنجم سال روز ببر و نيايش ببر بود. از دوره شش دودمان (221 – ب 58 ميلادي). موزه كليولند.
علاوه بر خدايان قسمت‌های مختلف خانه هر محله را نيز خدايي بود كه پاسدار خانه‌ها بود و بعد از اين خدايان سه خداي شادماني و ثروت مورد توجه بود و هر يك از اين خدايان را در فصل‌های مختلف سال فدیه‌ای خاص بود. در نیایشگاه‌های خانوادگي تصاوير نياكان پاسدار زندگان واسطه‌ای است با جهان ديگر و آينده.
در اين نیایشگاه‌ها هر خدا تصوير يا تنديسي دارد كه جلوي آن بخور می‌سوزانند و او را فديه می‌دهند. تصوير خدايان دربان و خداي آشپزخانه زائو جون (8) بر روي كاغذ نقش می‌شد و آنان را در جايگاه خاص خويش مي چسبانيدند. در خانواده‌های پيرو آئين كنفسيوس با آن كه نيايش اين خدايان ممنوع است اما اين منع نتوانسته است زنان را از نگهداري تندیس‌های كوچك سفالي و تصاوير اين خدايان باز دارد. در اغلب خانه‌ها تنديس گوان يين وجود دارد و در خانواده‌های بودايي تنديس بودا جاي تندیس‌های ديگر را پر می‌کند. از شمار خدايان تنها خداي ادبيات است كه غالباً تصويري ندارد و تنها نام او ون – چانگ دا – دي (9) در تابلويي ترسيم می‌شود.
با آن كه خدايان چيني فراوان و در اين سرزمين خدايان منطقه‌ای و طبقاتي بسياري وجود دارد اما همه اين خدايان از سلسله مراتب و ديوان سالاري خاص تبعيت می‌کنند. اين ويژگي از كيفيت زندگاني طبقات مختلف اجتماعي، آيين بوديسم، دائوئيسم و سلسله مراتب موجود در نظام اجتماعي و دين چين متاثر است. در اين نظام بودا، بوديستوه، اره‌ات، جاودانگان، خاقانان، ملکه‌ها، اميران، خدايان و بغ بانوان همگاني و منطقه‌ای را مرتبه و مقام خاصي است و خدايان خانوادگي نسبت به موقعيت هر خانواده از مرتبه متغيري برخوردارند. بسياري از اين خدايان پیشینه‌ای انساني دارند و هر يك به سببي به مقام خدايي راه یافته‌اند. اين خدايان نيز چون انسان‌ها ارتقاء يا تنزل مقام می‌یابند و از اين ميان گوان دي (10) نمونه‌ای گويا است.

گوان دي، خداي جنگ
 

گوان دي از خداياني است كه اگر معابد كوچك او را به شمار نياوريم در زمان دودمان منچو داراي 1600 معبد و در آغاز داراي نقشي چون رابين هود بود. گوان دي از قهرمانان داستان سه قلمرو (11) و افسانه‌های او بیش‌تر از زمان دودمان هان دوم و تاريخ نوشته شدن آن‌ها به زمان دودمان مينگ باز می‌گردد. در داستان سه قلمرو از سه قهرمان ياد می‌شود: گوانگ جونگ (12) از مردمان شانسي پس از كشتن كارگزاري، كه خطايي اخلاقي و جنسي از او سر زده، به شنسي می‌گریزد و در آن جا با قصابي به نام جانگ فئي (13) و سومين قهرمان كتاب موسوم به ليوبئي (14) آشنا می‌شود. ليوبئي فروشنده صندل‌های حصيري دودمان شوهان (15) را را در سيچوان بنياد می‌گذارد. اين سه قهرمان در باغ هلوي جانگ فئي آشنا و هم پيمان می‌شوند كه به ديار خود و عدالت وفادار باشند. ماجراهاي اين داستان به جنگ‌های مقدس اين سه قهرمان اختصاص دارد و گوانگ جونگ سرانجام در 219 ميلادي به دست يكي از دشمنان خود كشته می‌شود.
گوانگ جونگ پس از مرگ به سبب فضیلت‌ها و هنرهاي خود مشهور شد و در 1120 ميلادي و بعد در 1128 به موجب فرماني در مرتبه اميران قرار گرفت. بعد خاقان ون از دودمان يوان گوانگ جونگ مرده را امير جنگ و باني تمدن لقب داد و تا سال 1594 در اين مقام باقي ماند. در 1594 و به هنگام فرمانروايي وان لي (16) قهرمان مرده به وفادار بزرگ فرمانرواي آسمان دي و حامي خاقان ملقب گرديد. در زمان دودمان منچو اين قهرمان اسطوره‌ای در افسانه‌ای بر آسمان نمايان و حامي سپاهيان خاقان می‌شود و در 1856 گوان دي نام می‌گیرد. در اين دوره گوان دي خداي حامي تجارت و پيشه وري بود و شمشير دژخيم خاقان در معبد او نگهداري می‌شد و پس از هر اعدام، جلاد به پيشگاه خداي معبد فديه می‌داد تا از آزار روح اعدام شدگان رهايي يابد.

شرح تصویر: قاضي دوزخ. دوزخ را همانند آسمان ديوان سالاري خاصي است و خطاكاران در حد كيفر خود تنبيه می‌شوند. مجسمه سفالي از اواخر دوره مينگ.

شرح تصویر: گوان يين (17) نشسته بر مسند بو – دوشان (18) يا مقام مقدس بودايي در جزاير جوسان (19) و جايي كه گوان يين از درون نيلوفر آبي هستي يافت. گوان يين در شمار بغ بانوان چيني از احترام ویژه‌ای برخوردار است، چرا كه در رسيدن به رهايي تاخير می‌کند تا انسان را در اين راه ياري دهد. نقاشي طوماري از سده هيجده يا نوزده ميلادي.
در سلسله مراتب مذهبي چين گوئي گوان دي در آغاز به سبب خطايي كه در آسمان از او سر زده به زمين تبعيد می‌شود و پس از آن به سبب فضيلت و قهرمانی‌های بسيار و دادن كفاره گناه ديگر بار به مقام خدايي دست می‌یابد. در اين ديوان سالاري تنها بودا، بوديستوه، جاودانگان آسماني و اره‌ات را ترفيع يا تنزلي نيست؛ اينان به روشن شدگي راه يافته و به مرتبه و نقطه بدون بازگشت رسیده‌اند. در اين نظام هر خداي را دستياران و ارواح دادگري است كه به جاي خدا عمل می‌کنند و كيفيت و كميت جشن‌ها و مراسم معابد را به خدا گزارش می‌کنند و به پاس اين خدمات خود نيز از فدايا سهمي دارند. در اين ميان خدايان همگاني و خانگي را هر يك مقام و مرتبه‌ای مشخص و خداي شادماني فوو خداي تقدير مينگ در همه جا نيايش می‌شوند. خدايان و به ويژه خدايان خانگي از دريافت فديه خرسند می‌شوند و پس از گرفتن فديه آن‌ها را زياني نيست. از اين شمار تنها خواست فنگ – شوي (20) خداي باد، آب و نيروهاي پر راز طبيعت را نمی‌توان تغيير داد و تنها پيشگو است كه می‌تواند از نيت آنان آگاه شود.

خداي آسمان و ديوان سالاري او
 

خدايان متعدد و نقش آنان در اين ميان چيست؟ در اين سلسله مراتب شانگ دي (21) خداي بزرگ و كارهاي او توسط خدايان فرو دست و ديوانيان آسمان انجام می‌شود. در آئين كنفسيوس، شان دي از مقام خدايي تنزل می‌یابد و از او تنها به عنوان آسمان، تاين (22)، ياد می‌شود اما در اين نقش نيز آسمان را قدرت بسياري است كه همه چيز را می‌بیند و می‌شنود و براي او نجوا همانند صداي تندر است و هيچ چيز از چشم آسمان پنهان نيست. آسمان در آثار پيروان كنفسيوس خدا است؛ او ناظر همه چيز و سرنوشت ساز و «هر برگ را از شبنم نصيبي است». نام و عنوان خداي بزرگ در دوره‌های مختلف يكي نيست و از اين شمار است: دائوگراي بزرگ، فرمانرواي يشم يو – هوانگ (23) كه در قلمرو او فصول بر مدار خود جريان دارند، يين و يانگ هماهنگند و خوب را پاداش و بد را كيفري است. يو هوانگ در دوره دودمان سونگ دوبار بر خاقان نمايان می‌شود و هم از اين دوره است كه به او فرمانرواي يشم (كه عنواني بسيار كهن است) می‌گویند. يو هوانگ در اين سلسله مراتب در دسترس انسان نيست و فديه و نذور در معابد او به دربان معبد تقديم می‌شود (همان طور كه براي راه يافتن به درگاه خاقان بايد دربان را خشنود كرد). نيز دربان است كه ارواح خبيث را از كاخ آسماني دور می‌کند و يوهوانگ با هيچ يك از نيروهاي طبيعت درگير نيست و مسئوليت اينان به خدايان ديگر واگذار شده است كه از اين شمار است فرمانرواي باد، فرمانده باران، فرمانده آذرخش (دژخيم و كيفر دهنده آسماني كه هنوز هم داراي چنين نقشي است).
در اين سلسله مراتب دونگ يودا – دي (24) فرمانرواي قله شرقي زادبوم يانگ وزير يو – هوانگ و مهم‌ترین كار گزارش دادن است. حوزه وزارت اين وزير داراي هفتاد و پنج بخش است؛ او بر هر چيز نظارت دارد و در قلمرو اوست كه تولد و مرگ و روال زندگاني انسان و موجودات رقم زده می‌شود و زمين را بازرساني است كه اشتباهات خدايان زميني را گزارش می‌کنند. در اين جا دو نكته جالب توجه است: نخست آن كه زندگاني انسان و موجودات مورد نظارت ماموران دونگ يودا- دي قرار دراد و بازرسان اين نظام از ميان ارواح مردگان پرهيزكار انتخاب می‌شوند. زيستن انسان و حيوان تحت تأثير اندیشه‌ها و ايده چرخه زايش بودا تكرار می‌شود و دائوگرايي نيز در چنين باوري تاثير دارد. در اين زمينه چرخه زايش انسان در هيات حيوانات تنبيه خطاي گذشته و به كمال نرسيدن انسان در دوره زندگي است. [به تاثر از دائوگرايي] يكي از كيفرها و پاداش‌های انسان افزايش يا كاهش طول زندگاني انسان است؛ و مسئولان نگاهداري اين حساب و كتاب به عهده ديوان سالاران آسمان است. دوم آن كه بخشي از كار ديوان سالاران مسئول بررسي زيست زمينيان به رسيدگي به خطاي دزدان و جانيان اختصاص دارد و جان گرفتن از هستي داران بدترين خطاها است. يوهوانگ چون خدايي قدرتمند مدتي طولاني مورد توجه چينيان قرار داشت و معبد اين خدا در پكن داراي هشتاد بخش بود. يكي از كرامات اين خدا دادن فرزند به مردمان، و به ويژه آفرينش پسر، بود. هنوز برخي از خانواده‌های بي فرزند [و به ويژه زنان نازا] به معبد اين خدا می‌روند و به نيت دارا شدن فرزند يكي از عروسک‌های اين معبد را به خانه می‌برند و اگر صاحب فرزند شوند عروسك را با عروسكي ديگر به معبد باز می‌گردانند.

پي نوشت ها :
 

1. Yu-ti
2. Wang Mu Niang-Piang
3. Annam
4. Fu
5. Fu-Hsing
6. Yang Chheng
7. Wu-Ti
8. Tsao Chun
9. Wen-Chhang Ta-Ti
10. Kaun Ti
11. Romance of The Three Kingdom
12. Kuang Chung
13. Chan Fei
14. Liu Pei
15. Shu Han
16. Wan Li
17. Kuan Yin
18. Pu-To Shan
19. Ming
20. Feng-Shui
21. Shang Ti
22. Thien
23. Yuhuang
24. Tung Yu Ta-Ti

منبع؛ کریستی، آنتونی، (1384) شناخت اساطیر چین، ترجمه محمدحسین باجلان فرخی، تهران، اساطیر، چاپ دوم.