حفظ قرآن وسيله است، نه هدف
نويسنده: حجت الاسلام دكتر سيد رضا مؤدب
حفظ قرآن از آن جهت اهميت دارد كه حفظ كلام الهي و عباراتي است كه خداوند متعال براي هدايت بشر به وسيله ي آن با انسان سخن گفته و از طريق فرشته ي وحي به پيامبر نازل شده و ايشان براي ديگران بازگو نموده اند. حفظ اين آيات در ذهن اهميت فراوان دارد، اين كه انسان براي هميشه آن متن را در پيش خود داشته باشد، يعني جمله ها، عبارت ها، دستورها، نصيحت ها، خيرخواهي ها، نهي ها و هر آنچه كه خداوند فرمودند همچنان انسان در ذهن خود داشته باشد.
به همين جهت، در كنار حفظ، قرائت قرآن اهميت فراوان داشته كه در اين مورد امام صادق (ع) مي فرمايند: «بر مردم لازم است كه قرآن را قرائت كنند». قرائت قرآن نيز دو نوع است، يكي از روي متني است كه انسان قرائت مي كند و ديگري از روي ذهن است، يعني انسان آنچه كه در ذهن دارد مرور مي نمايد. به همين جهت، حفظ قرآن، باعث مي شود كه كلام ها و عبارت ها هميشه در معرض فكر و انديشه قرار بگيرند.
انساني كه حافظ قرآن كريم هست، در واقع جملات الهي را در ذهن و انديشه خود مرور مي كند و مورد توجه قرار مي دهد. به همين جهت بايد گفت، هدف از حفظ قرآن، فهم و سپس عمل به آن و انس بيشتر با عبارات قرآن است، تا آن ها را در زندگي روزانه ي خود پياده كند و آن ها را كاربردي و اجراي كند، و حافظان قرآن در صدر اسلام به ميزاني كه حفظ بودند به همان ميزان تأمل نموده و آن را در زندگي خود پياده مي كردند.
گزارشي از ابن مسعود، صحابه ي خاص پيامبر مي باشد كه از حافظان و كاتبان كلام وحي است. ايشان مي گويند: وقتي پيامبر براي ما چند گروه از آيات را مي آوردند، تا آن آيات را حفظ نمي كرديم، نمي فهميديم و عمل نمي كرديم، به سراغ آيات ديگر نمي رفتيم. بنابراين اگر كسي جمع زيادي از آيات را فقط در ذهن خود جاي داده باشد، ولي آن حفظ، زمينه اين براي مطالعه و تدبر و عمل نباشد، طبيعي است كه آن حفظ به هدف خود نرسيده؛ و حفظ، از اهميت چنداني برخوردار نخواهد بود.
مهم ترين مسئله اي كه حافظان قرآن بايد بدانند اين است كه، حفظ وسيله است نه هدف. حفظ قرآن مقدمه اي است براي استفاده و تدبر در قرآن، براي عمل به آيات، و حافظان بزرگ؛ مفسران بزرگي بودند. حافظان موفق عاملان مهمي بودند، و بدين جهت صحابه اي مثل ابن مسعود تا به سمت عمل به گروهي از آيات نمي رفتند و آن ها را در زندگي خود پياده نمي كردند، به سمت حفظ گروهي ديگر از آيات نمي رفتند. همچنين؛ حفظ قرآن كريم يك مرحله بود و عمل به آن نيز مرحله اي ديگر. به همين جهت، در زندگي روزمره حافظاني موفق تر و مأجورترند كه بتوانند حفظ خود را به سمت عمل منتهي نمايند. لكن از اين نكته هم نبايد غافل شد، كه كساني كه حافظ هستند، در مقايسه با كساني كه اصلا از حفظ قرآن بهره اي نبرده اند، زمينه ي بهتري براي عمل و توفق بيشتري براي فهم و تدبر دارند. بنابراين بايد دانشجويان محترم تلاش كنند كه در برنامه ي روزانه ي خود بخشي از آيات يا سوره ها را حفظ كنند، كه اگر اين حفظ اتفاق بيافتد، زمينه ي انس با قرآن اتفاق خواهد افتاد، به ويژه در دروان جواني كه زمينه هاي حفظ قرآن در انسان بيشتر هست و امكانات حفظ براي او فراهم تر است. در سنين بالا، مشكلات، امكان حفظ را كم تر مي كنند.
بنابراين هر دانشجويي، به ويژه دانشجوياني كه افتخار تحصيل در رشته هاي الهيات و علوم قرآني را دارند، بايد تلاش كند سوره هاي بيشتري را در برنامه ي حفظ خود قرار دهند، و در يك برنامه ريزي ده ساله بتوانند قرآن را حفظ كنند. وزارت علوم نيز براي حافظان قرآن، امتيازاتي را پيش بيني كره و مقام معظم رهبري و دولت محترم نيز براي اين كه حافظان قرآن در جايگاه مناسبي باشند، توجه خاصي دارند. به همين جهت حافظان قرآن نسبت به كساني كه حافظ نيستند يك قدم پيشترند. اما شرط همه ي اين ها اين هست كه قدم هاي بعدي حفظ، كه انس، تدبر و در نهايت عمل به آيات وحي است برداشته شود.
پس بنابراين، اگر كساني كه مسير حفظ را دنبال مي كنند، به نهايت و هدف رسيدند، راه را به سرانجام رسانده اند. و اگر كساني در اين مسير قرار گرفته اند راه خود را هنوز به سرانجام نرسانند و تأثير و انتظاري كه از حفظ آيات قرآن مي رود، در آنها متجلي نگشت، در حفظ موفق نشده اند. بزرگان و علما به حفظ آيات قرآن رغبت فراوان داشتند، اما حفظي كه عمل به همراه داشت. در بين علما اندك كسي هست كه حافظ باشد، ولي عامل نباشد.
اما گروهي از مخاطبان هستند كه از سن بيشتري برخوردار هستند و ديگر فرصت حفظ براي آنان به سهولت جوانان فراهم نيست، و به دليل اشتغالاتي كه داشته اند توفيق حفظ را نيافته اند، و اكنون ديگر توقع حفظ از آن ها نمي رود و در اين سن طبيعتا بايد قرائت قرآن صورت پذيرد، چرا كه خواندن و قرائت، جبران حفظ را مي كند، البته خواندني كه به همراه ترجمه باشد، چون زبان ما عربي نيست، وقتي ترجمه هست، به درك مفهوم آيات كمك مي كند.
حافظ قرآن كريم، در برابر خداوند و جامعه، وظيفه اي خاص دارد. توقعي كه خداوند از حافظ دارد، نخست عمل هست. و بايد دانست كسي كه حافظ قرآن كريم مي باشد، از اجر معنوي خاصي بهره مند مي شود و يك قدم نسبت به سايرين جلوتر است، و از وي انتظاراتي مي رود كه از ديگران نمي رود، اما نهايتا خداوند عمل را مي خواهد، يعني اگر كسي حافظ بود، ولي عمل نكرد، مثل ساير افراد هست.
بنابراين از حافظ قرآن كريم انتظار مي رود به مفاهيم آيات توجه داشته باشد، بدين صورت كه در يك كلاس درس، استاد به دانشجوي حافظ قرآن كريم، عنايت خاصي دارد، چرا كه احساس مي كند كه شخصي كه حافظ است به قرآن كريم نزديك تر مي باشد، و اين يك توفيق هست كه در جامعه وجود دارد و انتظار شايسته اي از حافظان هست.
ولي حافظ، دور از اين تصور كه ديگران چه انتظاراتي از او دارند، براي استفاده ي خود بايد به سمت عمل به قرآن كريم برود. به عبارت ديگر، حافظ قرآن كريم بايد به فكر رشد خود باشد، و اين احساس مسئوليت، اگر در حافظان ايجاد شود، عمل به قرآن كريم بيشتر خواهد بود. لذا در يك جامعه ممكن است اين انتظار باشد و در جامعه اي انتظاري نباشد، و او سعي مي كند خود را با عمل مردم، همسو كند. در واقع رضايت مردم، هميشه همراه با كمال نيست. آنچه كه مستلزم يك كمال است، رضايت مندي الهي است.
اما سؤالي كه مطرح مي شود اين است كه چه ضرورتي دارد كه فارسي زبان ها عبارات عربي قرآن كريم را قرائت و سپس حفظ كنند؟ در پاسخ بايد گفت: چون الفاظ عربي قرآن، كلام خداوند است بايد هميشه قبل از ترجمه، مورد توجه باشد و لذا همه ي مترجمان، در كنار متن عربي قرآن كريم، به ترجمه پرداخته اند. بسيار اندك هستند كساني كه فقط ترجمه ي قرآن را بدون متن منتشر كرده باشند. چون خواندن و حفظ كردن همين متن در روايات مورد توصيه بوده، البته هنوز كسي كاملا به علت اين كه قرائت متن قرآن كريم چه ضرورتي دارد نرسيده است، زيرا عده اي مي گويند: چون تمام آيات قرآن، الفاظ حضرت حق است، آرامش و جذابيت خاصي دارد. عده اي ديگري مي گويند: قرائت، ثواب و بهره ي معنوي دارد، عده اي نيز مي گويند: عبارات قرآن كريم داراي وزن، فصاحت و بلاغت خاصي است و جذابيت خاصي را ايجاد مي كند. به همين جهت، برخي از پزشكان نيز صوت قرآن كريم را براي برخي از بيماران به صورت آزمايشي پخش كرده اند و ميزان درد آنان را قبل و پس از پخش صوت قرآن كريم اندازه گيري كرده و متوجه شدند كه خواندن آيات قرآن، بر آرامش رواني و نشاط روحي بيماران بسيار مؤثر مي باشد.
بنابراين يقينا رازهاي بسياري در قرائت و حفظ كلام وحي نهفته است و حكمت هاي ديگري به مرور زمان آشكار خواهد شد، و فراموش نكنيم كه ترجمه ي هر متن، بدون عبارت عربي آن، ممكن است خواننده را از آن متن دور كند، پس ترجمه هم در كنار متن عربي و حفظ آن اهميت دارد.
لازم به يادآوري است كه در جامعه ي كنوني ايران، متن قرآن كريم فراوان قرائت و حفظ مي شود، اما كمتر متوجه مفهوم آن نمي شويم و ممكن است اين امر ميزان قرائت را كمتر نمايد. ولي اگر قرائت كنيم و ترجمه را نيز در كنار آن بخوانيم، سرانجام خوب و نيكي خواهيم داشت. به همين جهت، علماء همواره بر قرائت متن قرآن كريم تأكيد داشته اند و نگفته اند كه قرائت ترجمه ي قرآن، قرآن است.
منبع: ماهنامه ايحاء شماره 1
به همين جهت، در كنار حفظ، قرائت قرآن اهميت فراوان داشته كه در اين مورد امام صادق (ع) مي فرمايند: «بر مردم لازم است كه قرآن را قرائت كنند». قرائت قرآن نيز دو نوع است، يكي از روي متني است كه انسان قرائت مي كند و ديگري از روي ذهن است، يعني انسان آنچه كه در ذهن دارد مرور مي نمايد. به همين جهت، حفظ قرآن، باعث مي شود كه كلام ها و عبارت ها هميشه در معرض فكر و انديشه قرار بگيرند.
انساني كه حافظ قرآن كريم هست، در واقع جملات الهي را در ذهن و انديشه خود مرور مي كند و مورد توجه قرار مي دهد. به همين جهت بايد گفت، هدف از حفظ قرآن، فهم و سپس عمل به آن و انس بيشتر با عبارات قرآن است، تا آن ها را در زندگي روزانه ي خود پياده كند و آن ها را كاربردي و اجراي كند، و حافظان قرآن در صدر اسلام به ميزاني كه حفظ بودند به همان ميزان تأمل نموده و آن را در زندگي خود پياده مي كردند.
گزارشي از ابن مسعود، صحابه ي خاص پيامبر مي باشد كه از حافظان و كاتبان كلام وحي است. ايشان مي گويند: وقتي پيامبر براي ما چند گروه از آيات را مي آوردند، تا آن آيات را حفظ نمي كرديم، نمي فهميديم و عمل نمي كرديم، به سراغ آيات ديگر نمي رفتيم. بنابراين اگر كسي جمع زيادي از آيات را فقط در ذهن خود جاي داده باشد، ولي آن حفظ، زمينه اين براي مطالعه و تدبر و عمل نباشد، طبيعي است كه آن حفظ به هدف خود نرسيده؛ و حفظ، از اهميت چنداني برخوردار نخواهد بود.
مهم ترين مسئله اي كه حافظان قرآن بايد بدانند اين است كه، حفظ وسيله است نه هدف. حفظ قرآن مقدمه اي است براي استفاده و تدبر در قرآن، براي عمل به آيات، و حافظان بزرگ؛ مفسران بزرگي بودند. حافظان موفق عاملان مهمي بودند، و بدين جهت صحابه اي مثل ابن مسعود تا به سمت عمل به گروهي از آيات نمي رفتند و آن ها را در زندگي خود پياده نمي كردند، به سمت حفظ گروهي ديگر از آيات نمي رفتند. همچنين؛ حفظ قرآن كريم يك مرحله بود و عمل به آن نيز مرحله اي ديگر. به همين جهت، در زندگي روزمره حافظاني موفق تر و مأجورترند كه بتوانند حفظ خود را به سمت عمل منتهي نمايند. لكن از اين نكته هم نبايد غافل شد، كه كساني كه حافظ هستند، در مقايسه با كساني كه اصلا از حفظ قرآن بهره اي نبرده اند، زمينه ي بهتري براي عمل و توفق بيشتري براي فهم و تدبر دارند. بنابراين بايد دانشجويان محترم تلاش كنند كه در برنامه ي روزانه ي خود بخشي از آيات يا سوره ها را حفظ كنند، كه اگر اين حفظ اتفاق بيافتد، زمينه ي انس با قرآن اتفاق خواهد افتاد، به ويژه در دروان جواني كه زمينه هاي حفظ قرآن در انسان بيشتر هست و امكانات حفظ براي او فراهم تر است. در سنين بالا، مشكلات، امكان حفظ را كم تر مي كنند.
بنابراين هر دانشجويي، به ويژه دانشجوياني كه افتخار تحصيل در رشته هاي الهيات و علوم قرآني را دارند، بايد تلاش كند سوره هاي بيشتري را در برنامه ي حفظ خود قرار دهند، و در يك برنامه ريزي ده ساله بتوانند قرآن را حفظ كنند. وزارت علوم نيز براي حافظان قرآن، امتيازاتي را پيش بيني كره و مقام معظم رهبري و دولت محترم نيز براي اين كه حافظان قرآن در جايگاه مناسبي باشند، توجه خاصي دارند. به همين جهت حافظان قرآن نسبت به كساني كه حافظ نيستند يك قدم پيشترند. اما شرط همه ي اين ها اين هست كه قدم هاي بعدي حفظ، كه انس، تدبر و در نهايت عمل به آيات وحي است برداشته شود.
پس بنابراين، اگر كساني كه مسير حفظ را دنبال مي كنند، به نهايت و هدف رسيدند، راه را به سرانجام رسانده اند. و اگر كساني در اين مسير قرار گرفته اند راه خود را هنوز به سرانجام نرسانند و تأثير و انتظاري كه از حفظ آيات قرآن مي رود، در آنها متجلي نگشت، در حفظ موفق نشده اند. بزرگان و علما به حفظ آيات قرآن رغبت فراوان داشتند، اما حفظي كه عمل به همراه داشت. در بين علما اندك كسي هست كه حافظ باشد، ولي عامل نباشد.
اما گروهي از مخاطبان هستند كه از سن بيشتري برخوردار هستند و ديگر فرصت حفظ براي آنان به سهولت جوانان فراهم نيست، و به دليل اشتغالاتي كه داشته اند توفيق حفظ را نيافته اند، و اكنون ديگر توقع حفظ از آن ها نمي رود و در اين سن طبيعتا بايد قرائت قرآن صورت پذيرد، چرا كه خواندن و قرائت، جبران حفظ را مي كند، البته خواندني كه به همراه ترجمه باشد، چون زبان ما عربي نيست، وقتي ترجمه هست، به درك مفهوم آيات كمك مي كند.
حافظ قرآن كريم، در برابر خداوند و جامعه، وظيفه اي خاص دارد. توقعي كه خداوند از حافظ دارد، نخست عمل هست. و بايد دانست كسي كه حافظ قرآن كريم مي باشد، از اجر معنوي خاصي بهره مند مي شود و يك قدم نسبت به سايرين جلوتر است، و از وي انتظاراتي مي رود كه از ديگران نمي رود، اما نهايتا خداوند عمل را مي خواهد، يعني اگر كسي حافظ بود، ولي عمل نكرد، مثل ساير افراد هست.
بنابراين از حافظ قرآن كريم انتظار مي رود به مفاهيم آيات توجه داشته باشد، بدين صورت كه در يك كلاس درس، استاد به دانشجوي حافظ قرآن كريم، عنايت خاصي دارد، چرا كه احساس مي كند كه شخصي كه حافظ است به قرآن كريم نزديك تر مي باشد، و اين يك توفيق هست كه در جامعه وجود دارد و انتظار شايسته اي از حافظان هست.
ولي حافظ، دور از اين تصور كه ديگران چه انتظاراتي از او دارند، براي استفاده ي خود بايد به سمت عمل به قرآن كريم برود. به عبارت ديگر، حافظ قرآن كريم بايد به فكر رشد خود باشد، و اين احساس مسئوليت، اگر در حافظان ايجاد شود، عمل به قرآن كريم بيشتر خواهد بود. لذا در يك جامعه ممكن است اين انتظار باشد و در جامعه اي انتظاري نباشد، و او سعي مي كند خود را با عمل مردم، همسو كند. در واقع رضايت مردم، هميشه همراه با كمال نيست. آنچه كه مستلزم يك كمال است، رضايت مندي الهي است.
اما سؤالي كه مطرح مي شود اين است كه چه ضرورتي دارد كه فارسي زبان ها عبارات عربي قرآن كريم را قرائت و سپس حفظ كنند؟ در پاسخ بايد گفت: چون الفاظ عربي قرآن، كلام خداوند است بايد هميشه قبل از ترجمه، مورد توجه باشد و لذا همه ي مترجمان، در كنار متن عربي قرآن كريم، به ترجمه پرداخته اند. بسيار اندك هستند كساني كه فقط ترجمه ي قرآن را بدون متن منتشر كرده باشند. چون خواندن و حفظ كردن همين متن در روايات مورد توصيه بوده، البته هنوز كسي كاملا به علت اين كه قرائت متن قرآن كريم چه ضرورتي دارد نرسيده است، زيرا عده اي مي گويند: چون تمام آيات قرآن، الفاظ حضرت حق است، آرامش و جذابيت خاصي دارد. عده اي ديگري مي گويند: قرائت، ثواب و بهره ي معنوي دارد، عده اي نيز مي گويند: عبارات قرآن كريم داراي وزن، فصاحت و بلاغت خاصي است و جذابيت خاصي را ايجاد مي كند. به همين جهت، برخي از پزشكان نيز صوت قرآن كريم را براي برخي از بيماران به صورت آزمايشي پخش كرده اند و ميزان درد آنان را قبل و پس از پخش صوت قرآن كريم اندازه گيري كرده و متوجه شدند كه خواندن آيات قرآن، بر آرامش رواني و نشاط روحي بيماران بسيار مؤثر مي باشد.
بنابراين يقينا رازهاي بسياري در قرائت و حفظ كلام وحي نهفته است و حكمت هاي ديگري به مرور زمان آشكار خواهد شد، و فراموش نكنيم كه ترجمه ي هر متن، بدون عبارت عربي آن، ممكن است خواننده را از آن متن دور كند، پس ترجمه هم در كنار متن عربي و حفظ آن اهميت دارد.
لازم به يادآوري است كه در جامعه ي كنوني ايران، متن قرآن كريم فراوان قرائت و حفظ مي شود، اما كمتر متوجه مفهوم آن نمي شويم و ممكن است اين امر ميزان قرائت را كمتر نمايد. ولي اگر قرائت كنيم و ترجمه را نيز در كنار آن بخوانيم، سرانجام خوب و نيكي خواهيم داشت. به همين جهت، علماء همواره بر قرائت متن قرآن كريم تأكيد داشته اند و نگفته اند كه قرائت ترجمه ي قرآن، قرآن است.
منبع: ماهنامه ايحاء شماره 1
