گام های مؤثر در تربیت فرزند

چکیده
 

در این مقاله، طی دو فصل، به بحث تربیت دینی در روایات می پردازیم. در فصل اوّل به بعضی از مواردی که می تواند قبل از تولّد، در تربیت صحیح فرزند، نقش داشته باشد اشاره می گردد؛ مانند: اهمیت دعا، نماز و... قبل از مجامعت، زمان ها و مکان های نامناسب برای انعقاد نطفه، بهترین زمان برای مجامعت، مکروهات جماع و نیز سفارش روايات به خوردن بعضي از خوراكي ها در دوران بارداري. همچنین نكاتي از احاديث، راجع به نام گذاري و این که نام نيكو در نظر اهل بيت (علیهم السلام) کدام است، بیان می-گردد. در دومین فصل، در ابتدا به آموزه های لازم برای فرزندان، مانند: توحيد، نبوت، صلوات، مراحل آموزش وضو، قبله و آموزش نماز می پردازیم و در ادامه به اهمیت و فوايد آموزش هاي ديني به کودک، به خصوص آموزش قرآن، پرداخته می شود و سپس برخی از مسائل دیگر از قبیل آموزش تسبيح حضرت زهرا (سلام الله عليها) و روزه کودکان در روایات مطرح می گردد. این فصل با بخشی تحت عنوان الگوگیری والدین برای آموزش فرزند از کلام لقمان حکیم، پی گیری می گردد و پس از آن نکاتی راجع به مسائل جنسی کودکان و زمان و نحوه آموزش، به آن ها بیان می شود. بعد از آن، مبحثی با عنوان چند توصیه به والدین ارائه خواهد شد که شامل: نحوه ارتباط با فرزند، طریق گفتگوی با او و معرفی بعضی از خطرات احتمالی به او می باشد و قبل از نتیجه گیری، چند نکته در مورد موعظه کردن فرزند تقدیم خواهد گردید.

کلیدواژه:
 

فرزند، تربیت دینی، روایات، تولّد، آموزش، مجامعت، مسائل جنسی.

مقدمه
 

اسلام برای تربیت کودک و نوجوان و چگونگی رفتار با جوانان برنامه های بسیاری ارائه نموده است که از زمان انتخاب همسر، شروع می گردد. بحث انتخاب همسر، بحث مفصّلی است که قصد ما پرداختن به آن نیست ولی به اجمال باید گفت: که دقت در انتخاب خانواده همسر و خصوصيات فرد مورد نظر، امري ضروريست و به جهت اهميت موضوع، پیامبر(صلي الله عليه و آله) فرمودند: «اخْتَارُوا لِنُطَفِكُمْ فَإِنَّ الْخَالَ أَحَدُ الضَّجِيعَيْن؛ براى نطفه‏هاى خويش و توليد نسل دقت كنيد و افراد صالحى انتخاب كنيد؛ زيرا ( از نظر سلامت و تأثير اخلاق) دايى هم يكى از شريك هاى همسر است و اصالت و صلاحيّت را حتّى در وضع دايى زن هم مى‏توان جست و جو نمود».(1) در روایتی امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «تَزَوَّجُوا فِي الْحُجْزِ الصَّالِحِ فَإِنَّ الْعِرْقَ دَسَّاس‏؛ از خاندان صالح همسر بگيريد كه نطفه اثر (پنهانى) دارد». (2)(يعنى صفات و حالات والدين از راه نطفه به فرزند مي رسد). اما پس از انتخاب همسر مناسب نیز قبل از تولید مثل، برای سعادت فرزندی که در آینده متولد خواهد شد، برنامه هایی توسط دین مبین اسلام ارائه گردیده است که در این مقاله به آن می پردازیم و پس از آن، انواع آموزش های لازم برای کودکان و ضرورت آموزش دادن آن ها را بیان می-نمائیم. درنگارش بعضی از مطالب، از مقاله آقای قدیری نیز الگو گیری شده است که از ایشان قدردانی می گردد.

فصل اول
 

انعقاد نطفه تا تولّد
 

نقش زمان، مكان و حالات در انعقاد نطفه
قبلاً گفته شد كه براي تربيت فرزند صالح بايد از انتخاب همسر، اقدامات لازم را انجام داد؛ پس از انتخاب همسر مناسب نيز بايد مواردي را كه در احاديث به آن اشاره گرديده مراعات نمود تا فرزنداني سالم و صالح به وجود آيند. البته به عنوان تذكّر يادآور مي شویم كه در احاديث، عدم رعايت هر يك از موارد، برابر است با ايجاد نقيصه اي مثل بخيل شدن فرزند، كور شدن او، حريص بودن، رياكار شدن و... كه با توجه به عدم تحقّق بسياري از آن ها در كودكان جهان، مسئله از چند نفر از علما كه پرسیده شد و نتيجه، آن شد كه فرمايشات اهل بيت (علیهم السلام) به عنوان مقتضي(3) ذكر شده نه اين كه علّت تامه ی ايجاد آن نقيصه باشد و اين آفات و نقايص با بعضي از دعاها و درخواست ها از خداوند و نيز در اثر انجام بعضي از اعمال خير، منتفي مي گردد. ولي به هر حال مراعات آن ها مي تواند كمك زيادي در رشد و شكوفائي فرزندان و تربيت آسان و اصولی آن ها داشته باشد. در فصل چهارم كتاب مكارم الاخلاق(4) طي احاديثي كه يكي از آنها از رسول مكرم اسلام (صلي الله عليه و آله ) و خطاب به مولاي متقيان حضرت علي(علیه السلام) است برای توليد مثل، دستوراتی رسیده که نقل كامل آن موجب طولاني شدن مطلب خواهد بود به همين جهت به ذكر خلاصه آن و ذكر مطالبي از منابع ديگر بسنده مي نمائيم:
دعا، نماز، گفتن بسم الله، وضو داشتن و صلوات بر محمد (صلي الله عليه و آله ) و آل او قبل از مجامعت. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «هرگاه فرزند خواستى، هنگام آميزش بگو: بار الها! به من فرزندى عطا كن و او را با تقوا قرار ده و در آفرينش او، كم و زيادى نباشد و او را عاقبت به خير گردان».(5) و در احاديث ديگر به خواندن دو ركعت نماز توسط زن و مرد و فرستادن ذكر صلوات به جهت دور شدن شيطان توصيه شده است.(6)

زمان های نامناسب برای انعقاد نطفه
 

در روايات، اوقاتي را ذكر فرموده اند كه بهتر است در آن نطفه منعقد نگردد كه عبارت است از:
1.اول و وسط و آخر ماه؛
2.بعد از ظهر؛
3.شب عيد فطر و قربان؛
4.نيمه شعبان؛
5.بين اذان و اقامه؛
6.اول شب؛
7.در حال حیض كه حرام است و کفاره دارد.
8.شبي كه مرد قصد سفر دارد؛
9.در سه شب اول از مسافرت؛
10.هنگام طلوع و غروب خورشيد؛
11.بین الطّلوعین؛
12.از مغرب به مدت5/1ساعت؛
13.روزها و شب هائی که خسوف یا کسوف اتفاق می افتد و شب و روزی که زلزله شده است.
بهترین زمان برای مجامعت
1.شب اول ماه مبارک رمضان؛
2. شب های دوشنبه، سه شنبه، پنجشنبه و جمعه؛
3.روز پنجشنبه بعد از ظهر و روز جمعه عصر.

مکان های نامناسب برای انعقاد نطفه
 

مکان ها و موقعیت هائی که برای آمیزش جنسی، مناسب نبوده و در روایات به آن اشاره شده است عبارتند از:
1.در برابر کودکان؛
2.مقابل همسر دیگر؛
3.زیر درخت میوه دار؛
4.در مقابل خورشید؛
5.روی پشت بام؛
6.رو به قبله و پشت به قبله؛
7.در حمام؛
8.زیر آسمان.

مکروهات جماع
 

در احادیث، در رابطه با حالات زن و مرد ، هنگام آمیزش، از مواردی نهی شده است؛ که عبارتند از:
1.در حالت ایستاده؛
2.یکی بودن پارچه تنظیف؛
3.در حال جنابت؛
4.برهنگی کامل؛
5.در حال حنا گذاری؛
6.بدون استتار؛ (7)
7.صحبت کردن در حال مجامعت؛
8.شهوت زن دیگر.
اسلام عزيز براي موجودي كه اشرف مخلوقات است و مي تواند به مقام خليفه اللّهي بر روی زمین، نائل شود برنامه ريزي دقيقي را ارائه نموده تا ساختار روحي اين انسان به نحوی شكل گيرد تا در زمان بلوغ و اختيار، بتواند به راحتي به موانع سير الي الله و هواهاي نفساني و فريب هاي شيطاني خود، فائق شود و به قرب خدا دست يابد. برنامه قبل مربوط به تشكيل نطفه بود كه بيان گرديد. اكنون يكي ديگر از مراحل وجودي انسان در پيش است، مرحله تكثير سلولي، تشكيل اعضاء، تعيين جنسيت، دميده شدن روح ملكوتي و رشد. اين مرحله نه ماهه كه مي تواند تأثير به سزائي در تعيين سرنوشت انسان داشته باشد؛ نمي تواند بدون برنامه رها شده باشد. با توجه به اين كه تبليغات فمينيستي و وجود مدهائي مثل « باربي» و اهميت يافتن شغل و درآمد زنان و حفظ زيبائي ظاهري و تناسب اندام، موجب شده كه بعضي از خانم ها تمايل چنداني براي باردار شدن نداشته باشند در ابتدا حدیثی راجع به اجر بارداری و شیر دهی زنان بيان مي نمائيم. رسول خدا(صلي الله عليه و آله )فرمودند: هنگامى كه زن، باردار مى‏شود، همانند روزه‏دارِ شب‏زنده‏دار و مجاهدى است كه با جان و مالش در راه خدا جهاد مى‏كند و هنگامى كه فارق شود، پاداشى دارد كه نمى‏دانى عظمت آن چه‏قدر است و هنگامى كه شير بدهد، در هر بار مكيدن، پاداش آزاد كردن يكى از فرزندان اسماعيل (عليه‏السلام) براى اوست و آن‏گاه كه شيردادن تمام شود، فرشته‏اى بر پهلوى او مى‏زند و مى‏گويد: «عمل را از نو آغاز كن كه بى‏ترديد، آمرزيده شدى».(8)
سفارش روايات، در رابطه با خوردن در دوران بارداري
خوردن بعضی از خوراکی ها توسط مادر باردار می تواند اثرات اخلاقی و حتی جسمی روی جنین بگذارد. قبل از اشاره به روایاتی راجع به این موضوع، اهمیّت خوردن غذای حلال را در این دوران، بیان می نمائیم:

خوردن غذای حلال:
 

در اين رابطه حديثي از رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) وارد شده كه فرمودند: «فرزندانتان را در رحِم مادرانشان تربيت كنيد. سئوال شد: اين چطور ممكن است، اى رسول خدا؟ فرمودند: با خوراندن غذاى حلال به مادرانشان».(9)

خوردن بِه:
 

فرمایش پیامبر(صلي الله عليه و آله )در این باره این است که: «به زنان آبستن سفارش کنيد «بِه» بخورند تا فرزاندانشان خوش اخلاق شوند».(10)

خوردن خرما:
پیامبر(صلي الله عليه و آله )فرمودند: «زنان آبستن در آخرين ماه هاي بارداري خرما بخورند تا فرزندا

نشان خوش اخلاق و بردبار شوند».(11)

خوردن خربزه:
 

کلام رسول خدا درباره خوردن این میوه توسط زنان باردار، این چنین است: «هيچ زن باردارى نيست كه خربزه بخورد، مگر اين كه فرزندش زيبا و خوش اخلاق مي شود».(12)

خوردن کُندر :
 

حدیثی از امام رضا (علیه السلام) در این باره وارد شده است؛ که فرمودند: «به زنان حامله کندر بخورانيد تا فرزندي که در بطن دارند اگر پسر است با هوش و دانا و شجاع و اگر دختر است خوش قيافه و خوش اخلاق گردد».(13)
نکته: در مورد مقدار و نحوه ی مصرف خوراکی ها در هنگام بارداری، بهتر است با پزشک خود و یا پزشک های سنّتی متخصّص، مشورت شود. وضو داشتن مرد جهت مجامعت با زن باردار نيز در حديثي از رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) بیان شده است: «با زن حامله‏ات جز با وضوء نزديكى مكن كه اگر فرزندى، حاصل شود كور دل و بخيل گردد».(14)

 
فصل دوم
آغاز تربيت ديني
سفارش روايات برای هنگام تولّد و پس از آن
ازفرمایشات معصومین(علیهم السلام)برداشت می شود که انجام چند عمل درباره کودکی که تازه به دنیا آمده است، مستحب می باشدکه عبارتند از:
1.گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد:
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) فرمودند: «مَنْ وُلِدَ لَهُ مَوْلُودٌ فَلْيُؤَذِّنْ فِي أُذُنِهِ الْيُمْنَى بِأَذَانِ الصَّلَاةِ وَ لْيُقِمْ فِي الْيُسْرَى فَإِنَّهَا عِصْمَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ؛ به هر كس فرزندى داده شود، بايد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگويد؛ چرا كه مايه ايمنى از شيطانِ رانده شده است».(15)
2.انجام غسل ولادت:
شیخ طبرسی در کتاب خود که همه ی آن، نقل روایات در باب اخلاق و آداب اسلامی است؛ بدون نقل سند آورده است که: «سنّت آن است كه وقتى فرزند متولد شد شسته شده و...».(16)
3.برداشتن کام با تربت:
امام صادق(علیه السلام) در این باره فرموده اند: «فرزندانتان را با تربت‏ حسين (علیه السلام) تحنيك كنيد (يعنى تربت‏ را به سقف دهانشان بماليد)؛ زيرا تربت‏، موجب امان و حفظ آن ها است».(17)
4.برگزاری مراسم روز هفتم:
كه شامل نام گذاري، عقیقه کردن(18) ختنه كردن(19) و ... در حديثي از امام صادق (علیه السلام) بيان شده است كه حضرت فرمودند: «مولود در روز هفتم نام‏گذارى شود و سرش را بتراشند و هم وزن مويش نقره صدقه دهند و از طرف او قوچى نر عقيقه كنند و اعضاء او را قطعه قطعه نمايند و بپزند و گروهى از مسلمين را به آن مهمان كنند و مانعي ندارد كه گوشتش را صدقه دهند و اين عمل براى دختر و پسر يكسان است».(20)
5. ولیمه دادن به مؤمنین به شکرانه فرزند سالم:
انجام این کار، از فرمایش حضرت على(علیه السلام)، برداشت می شود. ایشان فرموده-اند: «جز در پنج چيز وليمه شايسته نيست: عروسى، ميلاد فرزند، ختنه، خريد خانه، بعد از سفر مكّه».(21)
6.تغذیه مادر با غذای حلال:
پیامبر(صلي الله عليه و آله ) فرمودند: «هيچ شيري براي کودک بهتر از شير مادر نيست»(22) و از طرفي همه ی ما تأثير غذاي حرام را مي دانيم و تأکید اسلام برخوردن غذای حلال و رعایت بزرگان در این مورد از بدیهیات می-باشد.(23)
نكاتي از احاديث، راجع به نام گذاري
باید دانست که نام فرد اثر مستقیمی در ارزیابی اجتماع، نسبت به او دارد و يكي از ملاك هاي شخصيت، نام افراد است تا جائي كه گاهي پيامبر(صلي الله عليه و آله ) و اهل بيت (عليهم السلام) بعضي نام ها را تغيير مي دادند مثل واقعه اي كه امام كاظم (علیه السلام) دستور به تغيير نام حميرا داده اند.(24) رسول خدا(صلي الله عليه و آله ) فرمودند: «از جمله حقوقي که فرزند بر پدر دارد اين است که: نام نيکو بر او نهد، به او خواندن و نوشتن بياموزد و وقتي بالغ شد برايش همسري مناسب بيابد».(25) در حديث ديگري رسول اكرم (صلي الله عليه و آله ) در وصاياى خود به حضرت على (علیه السلام) فرموده اند: «يا علىّ حَقُّ الوَلَدِ عَلى والِدِه اَن يُحسِن اِسمَه وَ اَدَّبَه؛ انتخاب اسم خوب و ادب و تربيت نمودن، حقى است كه هر فرزندى برپدر خود دارد». (26)در روایت است که مردى به رسول اكرم (صلي الله عليه و آله ) عرض كرد: حق فرزند من چيست؟ حضرت فرمودند: «تُحسِن اِسمَه وَ اَدِّبه وَ تَضعَه مَوضِعاً حَسَنا؛ او را به اسم خوبى نام گذارى كن، به درستى ادبش نما و اورا به كار خوب و مناسبى بگمار».(27)در فرمايشي از مولا علي بن موسي الرّضا (علیه السلام) مي بینیم كه درباره نام گذاري، به فردي فرموده اند: «سَمَّه بِاَحسَنِ الاَسماءِ وَ كَنَّهُ بِاَحسَنِ الكنى؛ فرزند خود را به بهترين اسم و كنيه نام گذارى كن».(28)

نام نيكو در نظر اهل بيت (علیهم السلام)
در احاديث بالا تأكيد بر نام نيكو بود حال بايد پرسيد كه چه نام هائي از نظر اهل بيت (علیهم السلام) نيكو هستند؟ امام صادق(علیه السلام) می-فرمایند كه رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) فرمودند: «مَن وُلِدَ لَه اَربَعة اَولادٍ لَم يُسَمّ اَحَدُهم بِاسمى فَقَد جَفانى؛ كسى كه چهار فرزند بياورد و هيچ يك را به اسم من نام گذارى نكند به من جفا كرده است».(29) و باز حديثي از امام صادق(علیه السلام) كه اشتياق انسان را به رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) بر مي انگيزد. حضرت فرمودند: «... وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ فِي الْأَرْضِ دَارٌ فِيهَا اسْمُ مُحَمَّدٍ إِلَّا وَ هِيَ تُقَدَّسُ‏ كُلَّ يَوْمٍ؛ هيچ خانه اي در روي زمين نيست كه در آن نام محمّد باشد مگر اين كه هر روز مقدس [پاكيزه و مطهر] مي-شود».(30)و از امام رضا (علیه السلام) وارد شده كه فرمودند: «در خانه اي كه نام يكى از زنان، فاطمه باشد محروميت، داخل نمى‏شود».(31) امام موسی بن جعفر(علیه السلام) فرمودند: «لَا يَدْخُلُ الْفَقْرُ بَيْتاً فِيهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ أَوْ أَحْمَدَ أَوْ عَلِيٍّ أَوِ الْحَسَنِ أَوِ الْحُسَيْنِ أَوْ جَعْفَرٍ أَوْ طَالِبٍ‏ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ أَوْ فَاطِمَةَ مِنَ النِّسَاءِ؛ در خانه ای که در آن نام های محمد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب، عبدالله یا فاطمه باشد؛ فقر و فاقه وارد نمی شود».(32) از امام باقر (علیه السلام) نقل شده كه فرمودند: «اِنَّ الشَّيطانَ اِذا سَمِعَ مُنادَياً يُنادِى: يا مُحَمَّد، يا عَلِىّ، ذابَ كَما يَذوبُ الرَّصاص؛ هر وقت شيطان بشنود كسى نام محمّد يا على را صدا مى‏زند، مانند سرب يا قلع، ذوب مى‏شود».(33)
فايده ي ناميدن طفل به نام اهل بيت (علیهم السلام)
در روایتی آمده است كه: «قيل لأَبي عَبدِ اللَّه عَليه السَّلام: اِنّا نُسَمّى بِاَسمائِكُم وَ اَسماءِ آبائِكُم فَيَنفَعُنا ذلِك؟ فَقال اِى وَ اللَّه؛ در حضور امام صادق (علیه السلام) عرض شد كه ما فرزندان خود را به اسم هاي شما و پدرانتان نام گذارى مي كنيم، آيا اين عمل براى ما در پيشگاه الهى اجر و فايده‏اى دارد؟ حضرت فرمودند: بلى به خدا قسم اين عمل نفع معنوى دارد».(34) و باز از آن حضرت است که در حدیثی فرمودند: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اسْتَحْسِنُوا أَسْمَاءَكُمْ فَإِنَّكُمْ تُدْعَوْنَ بِهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ قُمْ يَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ إِلَى نُورِكَ وَ قُمْ يَا فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ لَا نُورَ لَكَ؛ رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) فرمودند: اسماء نیکو انتخاب نمائیدکه روز قیامت به همان اسامی خوانده می شوید که برای بعضی نورانیت هست و برای بعضی نوری وجود ندارد».(35)
آموزش های لازم: (توحيد، نبوت، صلوات، مراحل آموزش وضو، قبله و آموزش نماز)
اين قسمت را با حدیثی از امام باقر(علیه السلام) آغاز می نمائيم:«وَ رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ فَضَالَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِذَا بَلَغَ الْغُلَامُ ثَلَاثَ سِنِينَ يُقَالُ لَهُ قُلْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ ثَلَاثُ سِنِينَ وَ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ وَ عِشْرُونَ يَوْماً فَيُقَالَ لَهُ قُلْ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ أَرْبَعُ سِنِينَ ثُمَّ يُقَالَ لَهُ قُلْ سَبْعَ مَرَّاتٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ خَمْسُ سِنِينَ ثُمَّ يُقَالَ لَهُ أَيُّهُمَا يَمِينُكَ وَ أَيُّهُمَا شِمَالُكَ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِكَ حُوِّلَ وَجْهُهُ إِلَى الْقِبْلَةِ وَ يُقَالُ لَهُ اسْجُدْ ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ سَبْعُ سِنِينَ فَإِذَا تَمَّ لَهُ سَبْعُ سِنِينَ قِيلَ لَهُ اغْسِلْ وَجْهَكَ وَ كَفَّيْكَ فَإِذَا غَسَلَهُمَا قِيلَ لَهُ صَلِّ ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ تِسْعُ سِنِينَ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ عُلِّمَ الْوُضُوءَ وَ ضُرِبَ عَلَيْهِ وَ أُمِرَ بِالصَّلَاةِ وَ ضُرِبَ عَلَيْهَا فَإِذَا تَعَلَّمَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ وَ لِوَالِدَيْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ؛ امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «هنگامى كه پسر سه ساله شود به او گفته مى‏شود: بگو "لا اله الّا اللَّه" هفت بار، سپس رها مى‏گردد تا سه سال و هفت ماه و بيست روزش كامل گردد. پس به او گفته مى‏شود بگو: "محمّد رسول خداست"، هفت بار. باز رها مى‏شود تا چهار سالش كامل گردد سپس به او گفته مى‏شودكه هفت بار بگو "صلّى اللَّه على محمّد وآله" (درود خدا بر محمّد و خاندان او باد) سپس رها مى‏گردد تا پنج سالش كامل گردد پس از آن به او گفته مى‏شود: دست راست و چپت كدام است و چون دست راست و چپش را شناخت چهره‏اش را به سوى قبله مى‏گردانند و به او گفته مى‏شود سجده كن. سپس رها مى‏شود تا هفت سالش كامل شود و چون هفت سال او تمام گشت به او گفته مى‏شود صورت و دو دستت را بشوى و چون اين دو را شست به او گفته مى‏شود نماز بخوان سپس رها مى‏شود تا نُه سالش كامل گردد و چون نُه سالش تمام شد وضو به او مى‏آموزند و براى [ترک] وضو او را تنبيه مى‏كنند و دستور نماز خواندن به‏ او داده مى‏شود و براى [ترک] نماز تنبيه مى‏گردد و چون وضو و نماز را آموخت خداوند او و پدر و مادرش را مى‏آمرزد ان شاءاللَّه» .(36) و(37)
از این حدیث دو مطلب برداشت می شود:
1.کودک باید از همان اوایل با مفاهیم خداشناسی، نبوت و ولایت اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام ) مأنوس گردد.
2.برای آموزش دینی فشار و سخت گیری لازم نیست.

فلسفه صدور دستور تنبيه بدني
همان طور كه در زيارت جامعه كبيره وارد شده: اهل بيت (علیهم السلام) معادن علم خدا و مخازن حكمت او هستند و گفتارشان حق است و امرشان رشد، يعني اجراي دستورات ايشان فقط و فقط به نفع عمل كننده خواهد بود و او را در راه رسيدن به سعادت دنيوي و اخروي ياري خواهد داد. عمل به دستورات ايشان در رابطه با تربيت فرزند موجب مي شود بسياري از مشكلاتي كه دامن گير خانواده هاي غير مذهبي است در خانواده هاي مذهبي كه موارد و بيانات اهل بيت(علیهم السلام )را رعايت نموده اند بروز ننمايد. اجراي فرمايشات معصومين (علیهم السلام) باعث مي شود كه از بي ديني، بي نمازي، بي-حجابي و هزاران مسئله ديگر كه دامن گير جوانان است، جلوگيري شود. شايد بعضي از افراد، در برخورد با اين احاديث، كمي دلتنگ شده و نتوانند مفهوم آن را درك نمايند و اين امر مستحبي را ترك نمايند؛ اما بايد گفت كه اگر كمي در عملكرد خود دقت كنند، مي بينند كه همين ها كساني هستند كه ممكن است براي مسئله اي كوچك، مثل: حرف زشت زدن كودك يا مسواك نكردن او و مواردي از اين دست، از تنبيه بدني به بهانه ی اين كه براي ادب كردن كودك لازم است؛ استفاده كنند! در حالي كه بعضي از آن موارد، در مقابل مبحث نماز اصلاً از اهميت خاصي برخوردار نيستند. از طرف ديگر اقتضاي سن كودك در اين زمان، تكليف پذيري است و از هفت سالگي در مدرسه آموخته است كه اگر به وظيفه اش عمل نكند، تنبيه مي شود. منظور از زدن در سن نه سالگي شايد اشاره به يكي از مصاديق تأديب باشد و شايد هم پس از تشويق-ها و ملايمت ها و هديه ها و تنبيه هاي ديگر، به عنوان آخرين مرحله و به جهت فهماندن اهميت نماز، بايد به تنبيه بدني متوسل شد آن هم در حد بسيار كم كه موجب ديه نشود و از سه مرتبه هم تجاوز نكند.مؤيّد اين مطلب اولاً: حديثي از امام اميرالمؤمنين(علیه السلام) است كه فرمودند: «كودكان اهل خانه‏ات را با زبان، به نماز و طهارت تأديت نما و وقتي به سن ده سالگي رسيدند، آنان را بر ترك آن، تنبيه بدني نما ولي از سه بار بيشتر تجاوز نكن».(38) و ثانياً: مواردي كه در بعضي احاديث، از زدن كودك نهي شده است؛ مثلاً: حضرت علي(علیه السلام) فرمودند: «عَلِّمُوا صِبْيَانَكُمُ الصَّلَاةَ وَ خُذُوهُمْ بِهَا إِذَا بَلَغُوا الْحُلُمَ؛ به كودكان خود نماز بياموزيد و در هنگام بلوغ ( براي ترك آن) مؤاخذه كنيد».(39) و يا در روايتي از امام صادق (علیه السلام) رسيده كه به اسحاق بن عمّار كه اسم پسرش را محمّد ناميده بود، فرمودند: «فَلَا تَضْرِبْ‏ مُحَمَّداً وَ لَا تَسُبَّهُ‏ جَعَلَهُ اللَّهُ قُرَّةَ عَيْنٍ لَكَ فِي حَيَاتِكَ وَ خَلَفَ صِدْقٍ مِنْ‏ بَعْدِكَ؛ او را نزن و به او ناسزا نگو كه نور چشم توست در حياتت و خلف صالح توست پس از مرگت».(40) و مشابه اين روايت از آن امام هُمام، راجع به نام فاطمه هم وارد شده است كه به سكوني فرمودند: «...أَمَّا إِذَا سَمَّيْتَهَا فَاطِمَةَ فَلَا تَسُبَّهَا وَ لَا تَلْعَنْهَا وَ لَا تَضْرِبْهَا؛ اگر نامش را فاطمه گذارده اي به او ناسزا نگو و اورا لعن نكن و او را نزن».(41) و در روايت ديگري است كه فردى مي گويد: نزد امام كاظم (علیه السلام) از فرزندم شكايت كردم، فرمودند: «لا تَضرِبْهُ‏ وَ اهْجُرْهُ وَ لا تُطِل؛ او را نزن، بلكه از او دورى نما (و قهر كن) ولى اين را نيز طول مده».(42) البته اگر بتوان اطلاق اين چند حديث را به وسيله حديث امام باقر(علیه السلام) و حضرت علي (علیه السلام) تخصيص زد يعني بگوييم نهي از زدن و يا قهر كردن ها مربوط به غير نماز است، آن وقت بايد گفت كه مراد از زدن، درباره ی نماز، همان تنبيه بدني، آن هم بدون رعايت مصالح عقلي مي باشد. والله العالم.
عجله در شروع تربيت
در ادامه اين بحث، قسمتي از نامه 31 حضرت علي (علیه السلام) خطاب به فرزندشان امام مجتبي (علیه السلام) را نقل مي كنيم كه می فرمایند: «...قَلبُ الحَدَثِ كَالاَرضِ الخالِيَه ما اُلقِيَ فيها مِن شَيئٍ قَبِلَتْهُ فَبادَرتُكَ بِالاَدَبِ قَبلَ اَن يَقسوا قَلبَك...؛ قلب نوجوان مانند زمين خالي است؛ هر بذري در آن پاشيده شود مي پذيرد؛ پس من در تعليم و ادب تو پيش از آن كه قلبت سخت شود و عقل و فكرت به امور ديگر مشغول گردد، مبادرت ورزيدم».(43) بعضی از والدین تصور می کنند جایگاه آموزش های دینی در زمان بلوغ و نزدیکی های آن است در صورتي كه اگر تربيت ديني به موقع انجام نشود ديگران از نا-آگاهي كودكان و نوجوانان استفاده نموده مسير فكري آن ها را تغيير خواهند داد. به همين جهت است كه حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «عَلِّمُوا صِبْيَانَكُمْ مِنْ عِلْمِنَا مَا يَنْفَعُهُمُ اللَّهُ بِهِ لَا تَغْلِبْ عَلَيْهِمُ الْمُرْجِئَةُ بِرَأْيِهَا؛ از علم ما به کودکان خود بیاموزید تا خدا به آن ها نفع بخشد و گروه مُرجِئه (در اثر شبهه افکنی ) بر آن ها پیروز نگردند». (44) و در روايتي ديگر از امام صادق(علیه السلام) به همين مضمون مي خوانيم كه: «بَادِرُوا أَحْدَاثَكُمْ بِالْحَدِيثِ قَبْلَ أَنْ تَسْبِقَكُمْ إِلَيْهِمُ الْمُرْجِئَة؛ به كودكان خود حديث بياموزيد قبل از آن كه گروه مُرجِئه [گروه هاي مختلف انحرافي] بر شما سبقت گيرند».(45)
اهمیت و فوايد آموزش هاي ديني به کودک و به خصوص آموزش قرآن
در این مورد به چند حدیث اشاره می نمائیم:پیامبر (صلي الله عليه و آله) فرمودند: «إِنَّ الْمُعَلِّمَ إِذَا قَالَ لِلصَّبِيِّ بِسْمِ اللَّهِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ وَ لِلصَّبِيِّ وَ لِوَالِدَيْهِ بَرَاءَةً مِنَ النَّارِ؛ وقتی معلم بسم الله را به کودک می آموزد خدا برای او و کودک و والدینش برائت ازآتش را می نویسد».(46) و امام عسکری (علیه السلام) فرمودند: خداوند در قيامت، به پدر و مادر پاداش بزرگی عنایت می-فرماید، آنان می گویند: «يَا رَبَّنَا أَنَّى لَنَا هَذِهِ وَ لَمْ تَبْلُغْهَا أَعْمَالُنَا فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَعَ هَذَا تَاجُ الْكَرَامَةِ لَمْ يَرَ مِثْلَهُ الرَّاءُونَ وَ لَمْ يَسْمَعْ بِمِثْلِهِ السَّامِعُونَ وَ لَا يَتَفَكَّرُ فِي مِثْلِهِ الْمُتَفَكِّرُونَ فَيُقَالُ هَذَا بِتَعْلِيمِكُمَا وَلَدَكُمَا الْقُرْآنَ وَ بِتَبْصِيرِكُمَا إِيَّاهُ بِدِينِ الْإِسْلَامِ وَ بِرِيَاضَتِكُمَا إِيَّاهُ عَلَى حُبِّ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلِيٍّ وَلِيِّ اللَّهِ َ...؛ پروردگارا این همه تفضل درباره ی ما از کجاست؟ اعمال ما شایسته ی چنین پاداشی نیست! که یکی از دلایل اعطاء چنین پاداشی تعلیم قرآن به فرزند و آگاه کردن او به دین اسلام و تعلیم محبت رسول الله (صلي الله عليه و آله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) بیان می-گردد».(47) در روايتي نقل شده است كه: «أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ السُّلَمِيَّ عَلَّمَ وَلَدَ الْحُسَيْنِ ع الْحَمْدَ فَلَمَّا قَرَأَهَا عَلَى أَبِيهِ أَعْطَاهُ أَلْفَ دِينَارٍ وَ أَلْفَ حُلَّةٍ وَ حَشَا فَاهُ دُرّاً فَقِيلَ لَهُ فِي ذَلِكَ فَقَالَ ع وَ أَيْنَ يَقَعُ هَذَا مِنْ عَطَائِهِ يَعْنِي تَعْلِيمَهُ؛ عبدالرحمن سلمی به فرزند حضرت امام حسین (علیه السلام) سوره حمد را آموخت وقتی کودک در حضور پدر، سوره حمد را خواند، حضرت حسین (علیه السلام) علاوه بر پول نقد و پارچه ای که از راه حق شناسی به معلّم دادند، دهان آموزگار را از دُرّ پرکردند. عرض شد این همه پاداش برای یک سوره!؟ فرمودند: این پاداش کجا و اهمیت آموختن سوره حمد کجا! ».(48) تلاوت، آموزش و يادگيري قرآن به اندازه اي از طرف رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و ائمه (علیهم السلام) مورد توجه واقع شده كه اهميت آن بر كسي پوشيده نيست. در زير، نمونه اي از احاديثي بيان مي شود كه لزوم، فوايد و آثار قرائت و آموزش قرآن شريف بيان گرديده است:رسول خدا (صلي الله عليه و آله) فرمودند: «مَا مِنْ رَجُلٍ عَلَّمَ وَلَدَهُ الْقُرْآنَ إِلَّا تَوَّجَ اللَّهُ أَبَوَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تَاجَ الْمُلْكِ وَ كُسِيَا حُلَّتَيْنِ لَمْ يَرَ النَّاسُ مِثْلَهُمَا؛ هيچ مردي به فرزند خود قرآن نياموخت مگر اين كه خدا در روز قيامت تاج پادشاهي بر سر پدر و مادرش قرار مي دهد وآن ها را با لباسي كه هيچ چشمي مثلش را نديده مي-پوشاند».(49) همچنين در طي بيان حديثي كه راجع به سوره هاي قرآن بود، فرمودند: «مَنْ عَلَّمَ وَلَدَهُ الْقُرْآنَ فَكَأَنَّمَا حَجَّ الْبَيْتَ عَشَرَةَ آلَافِ حَجَّةٍ وَ اعْتَمَرَ عَشَرَةَ آلَافِ عُمْرَةٍ وَ أَعْتَقَ عَشَرَةَ آلَافِ رَقَبَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ وَ غَزَاعَشَرَةَ آلَافِ غَزْوَةٍ وَ أَطْعَمَ عَشَرَةَ آلَافِ مِسْكِينٍ مُسْلِمٍ جَائِعٍ وَ كَأَنَّمَا كَسَا عَشَرَةَ آلَافِ عَارٍ مُسْلِمٍ وَ يُكْتَبُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ يَمْحُو اللَّهُ عَنْهُ عَشْرَ سَيِّئَاتٍ وَ يَكُونُ مَعَهُ فِي قَبْرِهِ حَتَّى يُبْعَثَ وَ يَثْقُلُ مِيزَانُهُ وَ يُجَاوَزُ بِهِ عَلَى الصِّرَاطِ كَالْبَرْقِ الْخَاطِفِ وَ لَمْ يُفَارِقْهُ الْقُرْآنُ حَتَّى يَنْزِلَ بِهِ مِنَ الْكَرَامَةِ أَفْضَلَ مَا يَتَمَنَّى؛ خداى تعالى مي فرمايد: هر كه به فرزندان خود قرآن بياموزد مثل آن است كه ده‏ هزار حجّ‏ و ده هزار عمره و ده هزار جهاد انجام داده و ده هزار بنده از فرزندان اسماعيل پيغمبر (عليه السّلام) را آزاد كرده باشد و ده هزار مؤمن گرسنه را سير كرده باشد و ده هزار مؤمن برهنه را پوشانده باشد و به ازاي هر حرفى ده گناه او از بين مي رود و براي اوده حسنه نوشته مي-شود كه در قيامت با وى خواهد بود و ترازوي عملش به طاعت سنگين خواهد بود و چون برق، از صراط عبورش خواهند داد و به كرامتى مي رسد كه در وَهم نمي گنجد».(50) و(51) و امام صادق (عليه السّلام) فرمودند: «درجات هيچ چيز افزوده نمي شود مگر اين كه نيكى و ثواب به آن كسي كه به فرزندش قرآن بياموزد داده مي شود و قرآن كتاب خداست كارش عظيم است».(52) و در جاي ديگري از آن حضرت نقل شده که فرمودند: «قِرائَةُ القُرآنِ فِي المُصحَف يُخَفَفُ العَذابَ عَن الوالِدَين وَ لَو كانا كافِرَين؛ قرائت قرآن از روي مُصحَف شريف، موجب تخفيف در عذاب والدين مي گردد هرچند كه آن دو كافر باشند».(53) در آخِر، چند حديث از رسول الله (صلي الله عليه و آله) به عنوان تبرّك، راجع به قرآن، ذكر مي نمائيم(54) عَنِ النَّبِيِّ (صلي الله عليه و آله) قَالَ: أَهْلُ الْقُرْآنِ هُمْ أَهْلُ اللَّهِ وَ خَاصَّتُهُ؛ اهل قرآن اهل خدا و خاصّان او هستند.
1.وَ عَنْهُ (صلي الله عليه و آله) ‏أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ؛ قرائت قرآن برترين عبادات است.
2.وَ عَنْهُ(صلي الله عليه و آله) ‏ أَشْرَافُ أُمَّتِي حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ أَصْحَابُ اللَّيْلِ؛ اشراف امّت من حاملان قرآن و شب زنده داران اند.
روزه
روزه نیز یکی از آموزه هایی است که باید از کودکی به فرزندان تعلیم داده شود. روش انجام این آموزش را در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) بیان می نمائیم: حضرت می فرمایند: «إِنَّا نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي خَمْسِ سِنِينَ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ‏ سِنِينَ‏ وَ نَحْنُ نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّوْمِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ‏ سِنِينَ‏ بِمَا أَطَاقُوا مِنْ صِيَامِ الْيَوْمِ إِنْ كَانَ إِلَى نِصْفِ النَّهَارِ أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَّ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ وَ الْغَرَثُ أَفْطَرُوا حَتَّى يَتَعَوَّدُوا الصَّوْمَ وَ يُطِيقُوهُ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ إِذَا كَانُوا بَنِي تِسْعِ سِنِينَ بِالصَّوْمِ مَا اسْتَطَاعُوا مِنْ صِيَامِ الْيَوْمِ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ أَفْطَرُوا؛ ما کودکان خود را وقتی پنج ساله شدند به خواندن نماز امر می کنیم و شما کودکان خود را وقتی هفت ساله شدند به نماز خواندن وادارید. ما کودکانمان را وقتی هفت ساله شدند امر می کنیم که تا هر مقدار از روز را که می توانند، نصف روز یا کمتر و یا بیشتر روزه بگیرند و هرگاه تشنگی و گرسنگی بر آنان غالب آمد افطار کنند تا بدین ترتیب به روزه گرفتن عادت کنند و توان آن را بیابند و شما نیز وقتی کودکانتان نُه ساله شدند به آنان دستور دهید که تا هر مقدار از روز که می توانند روزه بگیرند و هرگاه تشنگی به آنان غلبه کرد روزه شان را باز کنند».(55)
آموزش تسبيح حضرت زهرا (سلام الله عليها)
اهمیت بعضی از مستحبات، برما روشن نیست و گمان نمی کنیم که آموزش آن ها به کودکان، ضرورتی داشته باشد؛ ولی هنگام مراجعه به روایات معصومین(عليهم السّلام)به ضرورت و اهمیّت آن پی خواهیم برد. یکی از این آموزه ها، تسبیح حضرت زهرا (عليها السّلام) است که در ردیف آموزش نماز به کودک محسوب گردیده است. در این رابطه امام صادق(عليه السّلام) فرموده-اند: «إنّا نَأمُرُ صِبيانَنا بِتَسبيحِ فاطِمةُ الزَهرا علَيها السَّلام كَما نَأمُرُهُم بِالصَّلاة، فَالزِمْهُ، فَإِنَّهُ ما يَلزَمُهُ عَبدٌ فَشَقى؛ ما به كودكانمان همان طور به ذكر تسبيح فاطمه زهرا (عليها السّلام) امر مى‏كنيم كه به نماز امر مى‏كنيم».(56) الگوگیری والدین برای آموزش فرزند از کلام لقمان حکیم(57) لقمان حکیم که در قرآن به بزرگی از او یاد می شود در تربیت فرزند شیوه ی نصیحت پدرانه با کمال رأفت و مهربانی و با لحنی ملایم را در پیش گرفته بود و مطالب مورد نیاز فرزندش را به او گوشزد می نمود چنان چه در آیات سیزده تا نوزده سوره ی لقمان نمونه ای از آن بیان گردیده است: لقمان در حالی که فرزندش را پند می داد به او گفت: اى پسرك من، به خدا شرك نَوَرز، زيرا شرك ستمى بزرگ است. (13) آدمى را درباره پدر و مادرش سفارش كرديم. مادرش به او حامله شد و هر روز ناتوان تر مى‏شد و پس از دو سال از شيرش باز گرفت. و سفارش كرديم كه: مرا و پدر و مادرت را شكر گوى كه سرانجام تو نزد من است، (14) اگر آن دو به كوشش از تو بخواهند تا چيزى را كه نمى‏دانى چيست با من شريك گردانى اطاعتشان مكن. با آن ها به وجهى پسنديده زندگى كن و خود، راه كسانى را كه به درگاه من باز مى‏گردند در پيش گير. بازگشت همه ی شما به سوى من است و من از كارهايى كه مى‏كرده‏ايد آگاهتان مى‏كنم.(15) اى پسرك من، اگر عمل، به قدر يك دانه خردل در درون صخره‏اى يا در آسمان ها يا در زمين باشد، خدا به حسابش مى‏آورد، كه او ريزبين و آگاه است.(16) اى پسرك من، نماز بگزار، و امر به معروف و نهى از منكر كن و بر هر چه بر تو رسد صبر كن كه اين از كارهايى است كه نبايد سهلش انگاشت.(17) به تكبر از مردم روى مگردان و به خودپسندى بر زمين راه مرو، زيرا خدا هيچ به نازخرامنده ی فخرفروش را دوست ندارد.(18) در رفتارت راه ميانه را برگزين و آوازت را فرود آر؛ زيرا ناخوش‏ترين بانگ ها بانگ خران است. (19)
از این آیات چند نکته استفاده می گردد:
1.اولین مسأله ای که پدر باید در فرزند خود پیگیری ‌کند، توحید است؛ زیرا یک فرزند هرچه از علم و کمالات دارا باشد ولی توحید که پایه و اساس دین است برای او تفهیم نشده باشد در دین سُست خواهد بود.
2.نیکی به والدین.
3.تشکر از خدا و والدین.
4.مصاحبت همراه با نیکی به والدین.
5.پیروی از راه مؤمنان و تائبان؛ (واتَّبِع سَبیلَ مَن اَنابَ اِلَیّ).
6.برپاداشتن نماز.
7.امر به معروف.
8.نهی از منکر.
9.اعتدال در حرکت.
10.پایین آوردن صدا در سخن گفتن و نهی از شرک، نهی از روی گردانی از مردم و نهی از راه رفتن با تکبر.
سفارشات دیگری از لقمان حکیم، به فرزندش در بعضی از روایات وارد شده که به چند مورد آن اشاره می نمائیم:
پسر جانم نماز! را برپا دار كه همانا نمونه آن در دين خدا چون عمود است براى چادر كه تا عمود برپا است طناب ها و ميخ ها سودمندند و سايه اندازها مفيدند و اگر عمود برپا نباشد ميخ و طناب و سايه انداز سودى ندهند.
اى پسر جانم! همراه و همنشين دانشمندان باش و در خانه‏هاشان از آن ها ديداركن تا شايد مانند آن ها شوى و از آن ها باشى.
بدان اى پسرم! من هر نوع صبر را و هر چيز تلخى را چشيدم و از فقر و ندارى تلخ تر نديدم. اگر روزى ندار شدى ميان خودت و خدا باشد و با مردم در میان مگذار تا در بر آنان خوار شوى وانگه از مردم بپرس آيا كسى هست كه دعا كرده و خدا اجابتش نكرده و از او خواهش كرده و به او نداده؟
اى فرزندم! به خدا اعتماد كن؛ سپس از مردم بپرس آيا كسى به خدا اعتماد كرده و او را نجات نداده؟
اى پسر جانم! به خدا توكّل كن؛ سپس از مردم بپرس كسى بوده كه به خدا توكّل كرده و خدا او را كفايت نكرده؟
پسركم! به خدا خوش بين باش؛ سپس از مردم بپرس كيست كه به خدا خوش بين بوده و خوش نديده؟
پسر جانم! هر كه رضاى خدا جويد بسيار به خود خشم كند هر كه به خود خشم نكند پروردگارش را خشنود نسازد و هر كس خشم خود را فرو نكشد دشمن شاد شود. اي فرزندم! حكمت آموز تا شريف شوى؛ زيرا حكمت به دين، رهنما باشد و بنده را بر آزاد شرافت دهد و بي نوا را از توانگر بالاتر بَرَد و خُرد را بر كلان پيش دارد و گدا را همنشين شاهان سازد و شريف را شرف افزايد و بزرگ را بزرگ تر كند و توان گر را سرفراز نمايد. و چگونه گمان برد آدمي زاده كه كار دين و زندگي اش بى‏حكمت آماده شود با اين که خدا (عزّوجل) كار دنيا و آخرت را فراهم نكند جز به حكمت و حكمت بى‏طاعت خدا چون تن بي جان است و چون زمين بى‏آب، تن بي جان، بهائى ندارد و نه زمين بى‏آب و نه حكمت بى‏طاعت.(58)و در جای دیگری به پسرش می گوید:ِ‏ «يَا بُنَيَّ جَالِسِ الْعُلَمَاءَ وَ زَاحِمْهُمْ بِرُكْبَتِكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحْيِي الْقُلُوبَ بِنُورِ الْحِكْمَةِ كَمَا يُحْيِي الْأَرْضَ بِوَابِلِ السَّمَاء؛ اي فرزندم با علما همنشيني نما و درمحضر آن ها زانو بزن (تا علم و حكمت بياموزي) چرا كه خداوند قلب ها را به نور حكمت زنده مي-نمايد همان گونه كه زمين را به وسيله باران آسمان زنده مي گرداند».(59) و نیز می گوید: ِ«يَا بُنَيَّ لَا تُحَقِّرَنَّ أَحَداً بِخُلْقَانِ ثِيَابِهِ فَإِنَّ رَبَّكَ وَ رَبَّهُ وَاحِد؛ اي فرزندم هيچ كس را به خاطر لباس كهنه اش (فقرش) كوچك مشمار چرا كه خداي تو و او يكي است».(60)
مسائل جنسی
بحث تربیت جنسی کودک از مباحث بسیار مهم در بخش تربیت است، این که کودک از چه سنّی متوجه تفاوت های جنسی خود یا والدین می شود، آیا باید کودک را با مسائل جنسی آشنا نمود یا نه؟ و اگر جواب مثبت است این آگاهی ها از چه سِنّی شروع گردد و تا چه اندازه و چگونه بیان شود، تفاوت دختران و پسران در این زمینه به چه نحو است و آیا شرایط محیطی بر این امر اثر دارد یا نه؟ نیاز به نوشتن مقاله یا کتابی مجزا دارد، اما به خاطر آشنائی اجمالی، بعضی احادیث مرتبط را بیان می نمائیم. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «إِذَا بَلَغَتِ الْجَارِيَةُ سِتَّ سِنِينَ فَلَا يُقَبِّلُهَا الْغُلَامُ وَ الْغُلَامُ لَا يُقَبِّلُ الْمَرْأَةَ إِذَا جَازَ سَبْعَ‏ سِنِينَ‏؛ زمانی که دختر به سن شش سالگی رسید، مردان او را نبوسند و پسر هنگامی که به هفت سالگی رسید زنی را نبوسد». (61) و رسول گرامی اسلام (صلي الله عليه و آله) در این باره فرموده-اند: «زمانی که کودکانتان به سن ده سالگی رسیدند، بین آن ها در بسترها، جدایی بیندازید و فرمودند: «زمانی که فرزندانتان به سن شش سالگی رسیدند، خوابگاه های آن ها را از هم جدا کنید». (62) شاید این اختلاف، به منطقه ی آب و هوایی، اخلاق و رفتار کودکان یا طرز تفکرات و یا فرهنگ های مختلف خانواده ها بستگی داشته باشد.
چند نکته از تفسیر نوردر تربیت جنسی فرزندان:
خداوند در آیه58 سوره مبارکه نور می‌فرماید: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لِيَسْتَْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكمُ‏ْ وَ الَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُواْ الحُْلُمَ مِنكمُ‏ْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِّن قَبْلِ صَلَوةِ الْفَجْرِ وَ حِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَ مِن بَعْدِ صَلَوةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ لَيْسَ عَلَيْكمُ‏ْ وَ لَا عَلَيْهِمْ جُنَاحُ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكمُ بَعْضُكُمْ عَلىَ‏ بَعْضٍ كَذَالِكَ يُبَينِ‏ُّ اللَّهُ لَكُمُ الاَْيَاتِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيم؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، غلام و كنيزهاى شما و كسانى از شما كه به [سن‏] بلوغ نرسيده‏اند بايد سه بار [در شبانه روز] از شما كسب اجازه كنند: پيش از نماز بامداد، و نيم روز كه جامه‏هاى خود را بيرون مى‏آوريد، و پس از نماز شامگاهان. [اين] سه هنگام برهنگى شماست، نه بر شما و نه بر آنان گناهى نيست كه غير از اين [سه هنگام‏] گرد يكديگر بچرخيد [و با هم معاشرت نماييد]. خداوند آيات [خود] را اين گونه براى شما بيان مى‏كند، و خدا داناى سنجيده‏كار است».
پيام‏ها(63)
1.مسئول آموزش احكام دين به فرزندان، والدين مؤمن هستند.
2.محل خواب والدين بايد جدا و دور از چشم فرزندان باشد، وگرنه نياز به اذن نبود.
3.كودكى بهانه‏اى براى شكست حريم ديگران نيست.
4.كودكان بايد پاكدامنى را از محيط خانه بياموزند.
5.تربيت و آموختن آداب اسلامى را قبل از بلوغ كودكان شروع كنيم. و شاید بتوان این را هم اضافه نمود که این دستور، برای جلوگیری از فحشا و بلوغ زودرس و حفظ حریم و حیا و آبرو است.
چند توصیه به والدین(64)
این بخش و قسمت بعد، از تفسیر نور، ذکر می گردد و هر بند، با توجه به آیه مقابل، نتیجه گیری شده است.
1.شيوه‏هاى تربيتِ فرزند را از بزرگان بياموزيم؛ «وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ؛ هنگامی که لقمان به فرزندش گفت (لقمان13) ».
2.فرزند، به نصيحت نياز دارد. از فرزندانمان غافل نشويم؛ «قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ».
3.از بهترين راه‏هاى تربيت صحيح فرزند، گفتگوى صميمى با اوست؛ «وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ؛درحالی که فرزندش را موعظه می کرد؛ گفت: ای پسرکم! (لقمان13)».
4.با نوجوان بايد با زبان موعظه سخن گفت، نه سرزنش؛ «وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ».
5. دلبستگی به فرزند نباید مانع از رسیدن به قرب الهی باشد. فرزندی که حضرت ابراهیم (علیه السلام) حدود یک قرن، در انتظارش بوده و با دعا و تضرّع او را از خداوند گرفته است، باید اکنون که رشد کرده و بازویی برای پدر پیرش شده است، ذبح شود؛« اَنّی اَذبَحُک؛ باید تورا ذبح کنم(صافات 102)» .
6.برای رشد و شخصیت دادن به فرزندان با آنان مشورت کنید و نظر بخواهید؛ «فَانظُر ماذا تَری؛ نظر توچیست؟ (صافات 101)». وقتی دستور قربانی فرزند به حضرت ابراهیم(عليه السّلام) داده می شود، به اسماعیل(علیه السلام) می‌فرمایند: در این واقعه نظر تو چیست؟ نظر خواهی از فرزندان، برای دریافت میزان آگاهی آنان، حتی در کارهایی روشن و مسلّم، مفید است. حضرت ابراهیم (علیه السلام) در مأموریت خود شک نداشتند، اما باز هم مسئله را با اسماعیل (عليه السّلام) مطرح فرمودند.(66)
7.از کودکی شیطان را به فرزندانمان معرفی کنیم؛ « اِنَّ الشَّیطانِ للانسان عَدوٌ مُبینٌ؛ به درستی که شیطان، دشمن آشکاری برای انسان است(یوسف5)». (67)
چند نکته در مورد موعظه کردن فرزند(68)
1.موعظه، يكى از راه‏هاى دعوت به حقّ است و هيچ كس از آن بى‏نياز نيست. يكى از نام‏هاى قرآن، موعظه است؛ «قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ».
2.از رسالت های پدر و مادر نسبت به فرزند، است؛ «قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ».
3.در موعظه بايد ابتدا، ذهن و حواسّ شنونده را به خود متوجّه كنيم؛ «يا بُنَيَّ».
4.بايد بر اساس حكمت باشد؛ «وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ ... وَ هُوَ يَعِظُهُ؛ ما به لقمان حکمت دادیم... (لقمان12)».
5.با محبّت و عاطفه همراه باشد؛ «يا بُنَيَّ».
6.يكى از شرايط تأثير موعظه، احترام و شخصيّت دادن به طرف مقابل است؛ «يا بُنَيَّ».
7.در ارشاد و موعظه، مسايل اصلى را در اولويّت قرار دهيم؛ «يَعِظُهُ ... لا تُشْرِكْ».
8.برای هر توصیه ای نام مخاطب را تکرار کنیم، همان طورکه لقمان برای هر سفارشی (یابُنَیَّ) می‌گوید.(69)
9.موعظه و استدلال همه جا كارساز نيست، گاهى عقوبت لازم است؛ «يَأْتِيَهُمُ الْعَذابُ». گاهى هيچ يك از عوامل تربيت از قبيل: وحى آسمانى، تبليغ دائمى، مشاهده تاريخ و عبرت‏ها، در انسان لجوج اثر ندارد.(70) پس از بیان نکات مطرح شده راجع به موعظه نمودن، باید به این نکته نیز توجه نمود که برای نتیجه گرفتن از موعظه ها و نصیحت ها باید با فرزندان، ارتباط صمیمی و دوستانه برقرار کرد و سعی نمود که آن ها را درک کرده با شرایط سنی، روحیات، تفاوت های جسمی و روحی و نیز جنسی آن ها آشنا شویم که این مهم، نیاز به مطالعه و دیدن آموزش های لازم و مشورت با مراکز مشاوره دارد. با امید به این که بتوانیم با عمل به دستورات اهل بیت (علیهم السلام) و استفاده از تعالیم دین مبین اسلام، آینده درخشانی پیش روی فرزندان خود قرار دهیم (انشاءالله).
نتیجه گیری:
از مطالبی که در این مقاله ارائه گردید، نتایج زیر به دست می آید:
1.عدم رعايت هر يك از موارد تربیتی مذکور در احادیث، توسط والدین، برابر است با ايجاد نقيصه اي مثل بخيل شدن فرزند، كور شدن او، حريص بودن، رياكار شدن و...
2.خوردن بعضی از خوراکی ها توسط مادر باردار می تواند اثرات اخلاقی و حتی جسمی روی جنین بگذارد. البته در مورد مقدار و نحوه ی مصرف خوراکی ها در هنگام بارداری، بهتر است با پزشک خود و یا پزشک های سنتی متخصص، مشورت شود.
3.باید دانست که نام فرد اثر مستقیمی در ارزیابی اجتماع، نسبت به او دارد و يكي از ملاك هاي شخصيت، نام افراد است تا جائي كه گاهي پيامبر(صلي الله عليه و آله ) و اهل بيت (عليهم السلام) بعضي نام ها را تغيير مي دادند.
4.در روایات، زندگی فرزند به سه دوره ی هفت ساله، تقسیم شده است که عبارتند از: تولّد تا هفت سالگی، هفت تا چهارده سالگی و چهارده تا بيست و يك سالگی.
5.والدین باید توجه داشته باشند که:
شيوه‏هاى تربيتِ فرزند را باید از بزرگان آموخت؛ فرزند، به نصيحت نياز دارد؛ و نباید از فرزندان غافل شد؛ از بهترين راه‏هاى تربيت صحيح فرزند، گفتگوى صميمى با اوست؛ با نوجوان بايد با زبان موعظه سخن گفت، نه سرزنش؛ دلبستگی به فرزند نباید مانع از رسیدن به قرب الهی باشد؛ برای رشد و شخصیت دادن به فرزندان باید با آنان مشورت نمود و نظر خواهی کرد؛ باید از کودکی، شیطان را به فرزندان معرفی نمود.

پي‌نوشت‌ها:
 

1. نرم افزار گنجينه روايات نور، به نقل از النوادر للراوندي، ص 12
2.همان، به نقل از مكارم الأخلاق، ص 197
3. مقتضي، علّتي است كه در اثر نبودن موانع، اثر مي كند.
4.نرم افزار گنجينه روایات نور، به نقل از مكارم الاخلاق، صص 209 تا 213
5. نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از اصول الكافى(ط-اسلامیه)، ج6، ص10
6.نرم افزار گنجينه روایات نور، به نقل از النوادر للراوندي، ص 48، باب الدعاء عند التزويج‏
7. حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمودند: « اگر مردی با همسرش بدون استتار آمیزش داشته باشد و در خانه فرزندی بیدار باشد و آن ها را ببیند و صدای آن ها را بشنود و نفس آن ها را حس کند، هرگز رستگار نمی شود و یا زناکار می شود یا زناده». (نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از وسائل الشیعه، ج14، ص94 )
8. نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از امالى صدوق، ص411
9. همان، به نقل از جُنگ مهدوى، ص132
10. نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از مكارم الاخلاق، ص326
11. همان، ص321
12. نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از طب النبي، ص10
13. نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از مكارم الأخلاق- ترجمه مير باقرى، ج1، ص370
14.نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از مكارم الأخلاق- ترجمه مير باقرى، ج‏1، ص402
15. نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل از اصول كافى، ج 6، ص 24
16. نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از الآداب الدينية للخزانة المعينية (شيخ طبرسي)، ترجمه عابدى، ص 305
17.همان، به نقل از كامل الزيارات، ترجمه ذهني، ص845
18. امام صادق (ع): عقيقه بر هر پول دارى لازم است، و فقير هرگاه توانست، عقيقه كند و اگر نتوانست بر او لازم نيست و اگر براى فرزند عقيقه نكرد تا وقتى كه براى او قربانى نمايد همان كافيست، و هر مولودى در گرو عقيقه مي باشد. (نرم افزار جامع روايات، به نقل از مكارم الأخلاق- ترجمه مير باقرى، ج‏1، ص434)
19.نبى اكرم(ص): فرزندانتان را در روز هفتم ختنه كنيد، كه پاكيزه‏تر است زودتر معالجه مى‏شود و گوشت مي رويد.(نرم افزار گنجینه روايات، به نقل از مكارم الأخلاق- ترجمه ی مير باقرى، ج‏1، ص440) و در حديث ديگري روايت شده كه از امام كاظم (ع) پرسيدند: ختنه كودكان‏ در روز هفتم ولادت، سنت واجب است يا مى‏تواند به تأخير بيفتد؟ كدام‏يك فضيلت بيشترى دارد؟ حضرت فرمودند: «ختنه در روز هفتم ولادت سنت شده است و اگر تأخير بيفتد مانعى ندارد». (جامع الاحاديث 3.5 به نقل از گزيده كافى، ج‏5، ص195)
20.نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از مكارم الأخلاق- ترجمه مير باقرى، ج‏1، ص436
21. نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از مكارم الأخلاق- ترجمه مير باقرى، ج‏1، ص 405
22. نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از بحارالانوار، ج23، ص76
23. يُحُِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَ يُحَُرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائث؛ چيزهاى پاكيزه را بر آن-ها حلال مى‏كند و چيزهاى ناپاك را حرام می نماید.( اعراف 157)
24. نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل از اصول كافي – ترجمه ی مصطفوي، ج2، ص86
25. نرم افزار گنجينه روايات نور، به نقل از الحديث- روايات تربيتى، ج1، ص298، به نقل از مكارم الاخلاق، ص114
26. همان، ج‏1، ص370 و و سائل الشيعه، ج2، ص115
27. همان، ص371، وسائل الشیعه، ج5، ص115
28. نرم افزار گنجينه روايات نور، به نقل از الحديث- روايات تربيتى، ج1، ص194، به نقل از مستدرك الوسایل، ج2، ص 618
29. همان، ج1، ص195، به نقل از اصول الكافي، ج6، ص19
30. نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل از اصول الكافي (ط - دارالحديث)، ج‏11، ص421
31. نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از وسائل‏الشيعة، ج15، ص129
32.نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل از اصول الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏6، ص19
33.همان، به نقل از آيين بندگى و نيايش (ترجمه عدة الداعي)، ص143
34.نرم افزار گنجينه روايات، به نقل از الحديث- روايات تربيتى، ج1، ص195 و بحارالانوار، ج23، ص122
35. نرم افزار جامع الاحادیث3.5، به نقل از اصول الكافي ج6، ص 19
36. نرم افزار جامع الاحادیث 2.5، به نقل از من‏لايحضره‏الفقيه، ج1، ص281
37. نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل از منابع فقه شيعه (ترجمه جامع أحاديث الشيعه)، ج‏26، ص855
38. نرم افزار تربيت فرزند، به نقل از ميزان الحكمه، ج1، ص75
39. جامع الاحادیث2.5، به نقل از مستدرك الوسائل، ج 15، ص170
40. نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل از اصول الكافي (ط - دارالحديث)، ج‏9، ص645
41. همان، به نقل از تهذيب الأحكام شيخ طوسى (تحقيق خرسان)، ج‏8، ص112
42. همان، به نقل از آيين بندگى و نيايش (ترجمه عدة الداعي)، ص146
43. نهج البلاغه، ترجمه دشتي، ص522 ، نامه 31
44.نرم افزار جامع الاحادیث 2.5، به نقل از وسائل‏الشيعة، ج21، ص478، باب استحباب تعليم الأولاد في صغر
45.همان، به نقل از وسائل‏الشيعة، ج21 ، ص477
46. همان، به نقل ازمستدرك‏الوسائل،ج15، ص166، باب استحباب تعليم الصبي الكتابة
47.نرم افزار جامع الاحادیث 2.5، به نقل ازمستدرك‏الوسائل، ج4، ص247
48.همان، ج4، ص248
49.نرم افزار جامع الاحادیث3.5، به نقل از وسائل الشيعه، ج‏6 ، ص168
50. نرم افزار جامع الاحادیث2.5، به نقل از مستدرك‏الوسائل، ج4، ص248
51.نرم افزارجامع الاحادیث3.5، به نقل از شرح فارسى شهاب الأخبار(كلمات قصار پيامبر خاتم ص)، ص115
52.همان.
53. نرم افزارجامع الاحادیث3.5، به نقل از روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه (ط - القديمة)، ج‏3، ص132
54. همان، به نقل از وسائل الشيعة، ج‏6، ص168
55. جامع الاحادیث 3.5، به نقل از اصول الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏3، ص409، باب صلاة الصِّبيان و مَتى يؤخَذون بِها
56.همان، به نقل از زندگانى حضرت زهرا (عليها السلام)،( ترجمه جلد 43 بحار الأنوار)، ترجمه روحانى، ص991
57. لقمان کیست؟ امام صادق (علیه السلام) فرمودند: لقمان حکمت را به خاطر مال و جمال و فامیل، دریافت نکرده بود بلکه مردی پرهیزکار، تیزبین، باحیا و دلسوز بود و اگر دو نفر درگیر می شدند بین آن ها آشتی برقرار می کرد(المیزان ذیل آیات شریفه) و فرمودند: او نسبت به رهبر آسمانی زمان خود معرفت داشت (تفسیر نورالثقلین ذیل آیات شریفه)
58. جامع الاحادیث 3.5، به نقل از گنجينه معارف شيعه إماميه، ترجمه كتاب كنز الفوائد و التعجب، ج‏2، ص69
59. همان، به نقل از روضة الواعظين و بصيرة المتعظين (ط - القديمة)، ج‏1، ص11
60. همان، ج‏2، ص455
61. نرم افزار جامع الاحادیث 3.5، به نقل ازمن لا يحضره الفقيه، ج‏3، ص437
62.همان، به نقل ازمستدرک الوسایل، ج3 ، ص19
63.نرم افزار جامع التفاسیر، به نقل ازتفسير نور، ج‏8، ص209
64.نرم افزار جامع التفاسیر، به نقل از تفسير نور، ج‏9، ص244
65.همان، ج10، ص49
66.همان، ج9، ص40
67. همان، ، ج‏6 ، ص3
68.نرم افزار جامع التفاسیر، به نقل از تفسير نور، ج‏9، ص244
69. همان، ج‏9، ص260
70.همان، ج7، ص190
 

: منابع
1.قرآن كريم
2.امیرالمؤمنین، علی(ع)، نهج البلاغه، ترجمه محمددشتي، انتشارات مشهور، چاپ دوم، قم، 1379ش.
3.نرم افزار تربیت فرزند
4.نرم افزارجامع الاحادیث 3.5
5.ابن بابويه، محمد بن على،[شیخ صدوق]، ‏الأمالي، ترجمه محمد باقر كمره‏اى، انتشارات كتابچى‏، چاپ ششم، تهران‏‏، 1376ش‏.
6.ابن بابويه، محمد بن على،‏ [شیخ صدوق]، من لا يحضره الفقيه‏، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم‏‏، قم‏، 1413ق.‏
7.ابن فهد حلى، احمد بن محمد، آيين بندگى و نيايش(ترجمه عدة الداعي)، ترجمه حسين‏غفارى ساروى، بنياد معارف اسلامي‏، چاپ اول،‏ قم، ‏1375ش.‏
8.بروجردى، آقا حسين،[آیت الله العظمی]، منابع فقه شيعه(ترجمه جامع أحاديث الشيعة)، ترجمه عده اى از فضلاء، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول‏، تهران، 1386ق.‏
9.حر عاملى، محمد بن حسن‏،[شيخ]، وسائل الشيعه، مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)،‏ قم‏1409ق.‏
10.طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام، تحقيق حسن الموسوی خرسان‏، دارالكتب الإسلاميه‏، چاپ چهارم‏، تهران، ‏1407ق.‏
11.فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين( ط- القديمة)، انتشارات رضی، چاپ اول‏‏، قم، ‏1375 ش.‏
12.قضاعي، محمد بن سلامة، شرح فارسى شهاب الأخبار(كلمات قصار پيامبر خاتم ص)، تصحیح جلال‏الدين حسينى أرموى(محدث)،‏ مركز انتشارات علمي و فرهنگي،‏ چاپ اول‏، تهران،‏1361ش.‏
13.كلينى، محمد بن يعقوب‏، گزيده كافى‏، ترجمه محمد باقر بهبودى، مركز انتشارات علمى و فرهنگى‏، چاپ اول، تهران‏،‏1363ش‏.
14. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، [اصول]الكافي، تصحیح على اكبر غفارى و محمد آخوندى، دارالكتب الإسلامية، تهران،‏1407ق.‏
15.كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏،[اصول]الكافي، تصحیح دارالحدیث، انتشارات دارالحدیث، قم،1429ق.
16.كراجكى، محمد بن على‏،گنجينه معارف شيعه اماميه (ترجمه كتاب كنزالفوائد و التعجب)‏، ترجمه محمد باقر كمره اى، چاپخانه فردوسى، چاپ اول،‏‏ تهران‏، بى تا.
17.مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زندگانى حضرت زهرا (عليها السلام)(ترجمه جلد 43 بحار الأنوار)، ترجمه محمد روحانى على آبادى، انتشارات مهام،‏ چاپ اول، تهران، ‏1379ش.‏
18.مجلسى، محمدتقى بن مقصود، على، روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه، تصحیح حسين موسوى كرمانى و على پناه‏ اشتهاردى، مؤسسه فرهنگى اسلامى كوشانبور، چاپ دوم‏، قم، 1406ق‏.
19.مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زندگانى حضرت زهرا (عليها السلام)( ترجمه جلد 43 بحار الأنوار)، ترجمه محمد جواد نجفى، اسلاميه‏، چاپ اول، تهران، ‏1377ش‏.
20.مجلسى، محمدباقر بن محمد تقى،[علامه]، بحار الأنوار، دار إحياء التراث العربي، چاپ دوم، ‏بيروت،‏1403ق.
21.نورى، حسين بن محمد تقى‏،[محدث]، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، تصحیح مؤسسة آل البيت (عليهم السلام‏)، مؤسسة آل البيت (عليهم السلام‏) ، چاپ اول، قم، 1408ق.‏‏
22.محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، دار الحديث، چاپ پنجم، قم،1384ش.
23.نرم افزار گنجينه روايات
24.ابن قولویه قمی ، ابی القاسم ،كامل الزيارات، ترجمه سيد محمد جواد ذهنى تهرانى‏، انتشارات پيام حق،‏ چاپ اول‏، تهران‏،1377ش.
25.راوندى، سيد فضل الله، ‏النوادر للراوندي،‏ دار الكتاب، چاپ اول، ‏قم‏، بی تا.
26.طبرسى، حسن بن فضل،‏ مکارم الأخلاق‏، الشريف الرضى،‏ قم، ‏1370 ش‏.
27.طبرسى، ابی علی فضل بن حسن،[شيخ]، الآداب الدينية للخزانة المعينية، ترجمه احمد عابدى،‏ چاپ اول‏، قم،‏1380ش.
28.فلسفى،‏ محمد تقى، الحديث- روايات تربيتى‏، دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏، تهران، ‏1368 ش.‏
29.نرم افزارجامع التفاسیر
30.قرائتى، محسن،‏ تفسير نور، مركز فرهنگى درس هايى از قرآن،‏ چاپ يازدهم،‏ تهران‏، 1383ش.‏