ژئوتوريسم

Geo Tourism

تعريف:
 

ژئوتوريسم: توريسم جغرافيايي (Geo Tourism) يکي از رشته هاي تخصصي اکوتوريسم است که به معرفي پديده هاي زمين شناسي به گردشکران، با حفظ هويت مکاني آنها مي پردازد.
ژئوتوريسم از علوم ژئومورفولوژي، ژئوتکنيک، ژئوفيزيک زميني، ژئوشيميايي و کليماتولوژي بهره برده و کارشناسان علوم زمين و علاقه مندان به طبيعت را براي بازديد از جاذبه هاي زمين دعوت مي کند. حفظ محيط زيست و چشم اندازهاي آن، عدم تغيير و خودداري از دخالت انسان در برهم زدن چهره زمين از اهداف اصلي ژئوتوريسم است.
ژئوتوريسم زيرمجموعه توريسم پايدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگري در مقاصد است. يعني هدايت گردشگران به نحوي که محل مورد بازديد براي نسلهاي آينده هم همانطور باقي مانده و قابل استفاده باشد. ژئوتوريسم اين امکان را براي محققان و بهره برداران به وجود آورده است که بتوانند محيط را بهتر و کيفيت بازديد را ارتقاء دهند، به طوري که دخالت انسان در زمين منجر به نشان دادن برجستگي ويژه و تازه اي از طبيعت گردد. تبديل کارخانه کنسروسازي خليج «مونته ري» در کاليفرنيا از طبيعت گردد. تبديل کارخانه کنسروسازي خليج «مونته ري» در کاليفرنيا به آکواريوم بزرگ دريايي، ايجاد تاسيسات دفع و تصفيه فاضلاب چشمه هاي آبگرم و معدني «ماکوئه» ژاپن موجب ارتقاء ژئوتوريسم در اين مناطق شده است در ژئوتوريسم تلاش بر اين است که دخالت و تصرفي توسط انسان در محيط صورت نگيرد اما به ناچار اگر اقدامي صورت گرفت، اين اقدام بايستي منجر به کمال در طبيعت شود. ايجاد تغيير نبايستي ناسازگاري با محيط داشته باشد و چهره منطقه را دگرگون و ناهمگون کند.
در ژئوتوريسم، طبيعت دائم توسط فرسايش آبي و بادي در حال تنوع و دگرگوني است.
اين دگرگوني توسط خود عوامل فرسايش طبيعي شکل مي گيرد، نه انسان.

ژئوتوريسم، چشم انداز اقتصاد آينده
 

در مفهومي آموزشي گفته مي شود که اقتصاد، مثل چهره يک نوجوان است. براي جلب توجه هر روز به يک شکل درمي آيد. يکي از اصطلاحاتي که امروزه بسيار بر سر زبانها است، واژه ژئوتوريسم است: يک ابتکار هوشمندانه. بر اين اساس، هر محلي که به خاطر شرايط جغرافيايي ويژه خود- نظير محيط زيست، پوشش گياهي، زيبايي هاي بالقوه و فرهنگ- مورد بازديد قرار گيرد، در اين تقسيم بندي مي گنجد.
يکي از عاليترين صفات زمين شناسي اين است که هر کجا برويد «زمين» هم هست و طرح صدها گذران تعطيلات و اوقات فراغت براي مشتاقان زمين شناسي فراهم مي باشد. آيا مي دانيد که ديدني هاي زمين شناسي هم يکي از جذاب ترين زمينه هاي گردشگري و جذاب گردشگر است؟
چنين کشت هايي هم براي افراد محلي و هم براي بازديدکنندگان، منافع مشترک ارد: اقتصادهاي کوچک محلي فعال شده و از سوي ديگر بازديدکنندگان با مجموعه اي از فرهنگ و آداب و سنن متفاوت آشنا مي شوند. در اين رابطه، امتيازات ديگري را هم مي توان برشمرد که حفاظت از منابع طبيعي يکي از آنها است. پاکيزه نگهداشتن طبيعت و حفظ آن به همان شکلي که به دست ما رسيده، بسيار حائز اهميت است. متاسفانه گاه به گاه ملاحظه ملاحظه مي شود به دلايل فقر فرهنگي و ناآشنايي با استانداردهاي اخلاق و رفتار گردشگري، بازديدکنندگان، ناخواسته يا ندانسته، به تخريب طبيعت و آثار منحصر به فرد آن مي پردازند و با نوشتن يادگاري يا ريختن زباله، محل را به صورتي غيرقابل استفاده درمي آورند. از طرفي، توسعه بي برنامه و بي رويه شهري و امکانات رفاهي نظير جاده ها، رستورانها و نيز عدم توجه به ظرفيت پذيرش يک از محل از جذابيت هاي آن به شدت مي کاهد و سود کوتاه مدت، جايگزين برنامه اي اصولي در درازمدت مي شود.

عوامل پيدايش پديده هاي ژئوتوريسم:
 

مهمترين عوامل پيدايش زخنمون ها، اشکال و جلوه هاي زمين که موجب جلب گردشگران و علاقمندان به پديده هاي طبيعي مي گردد عبارتند از:
1- فرسايش
2- آتشفشانها
3- چين خوردگي ها و گسله ها
4- گنبدها و بلورهاي نمکي
5- تپه هاي مرجاني

فرسايش، خالق پديده هاي ژئوتوريسم:
 

فرسايش مهم ترين عامل ايجاد و شکل گيري پديده هاي زمين شناسي محسوب مي شود. فرسايش آبي، بادي، تغييرات درجه حرارت و تبلور کاني ها از عمده ترين محرکهاي عمل فرسايش در سطح زمين است.
بارش برف و باران، رگبارهاي فصلي، امواج دريا، پيشروي و پسروي آب درياها، تغيير مسير رودخانه ها، جريان سيلابها، نفوذ آب در لايه هاي زمين و انحلال سنگها و رسوبات آهکي سيلتي، مارني و ماسه سنگي و شکل گيري غارها و حفره ها و درياچه ها و سفره هاي آب زيرزميني، نفوذ آب در سنگها، انجماد و تخريب آنها از جمله عواملي است که چهره طبيعت را دائم تغيير داده و رخنمون ها و جلوه هاي رنگارنگ کاني ها و لايه هاي مختلف زمين را براي بشر نمايان مي سازد.
جريانات جابه جايي توده هاي هوايي که باد را به وجود مي آورد، نقش موثري در ايجاد پديده هاي ژئوتوريسم جريانات دايمي بادها و تندبادها که باعث تغييرات مداوم درجه حرارت، افزايش رطوبت و گاهي خشکي زمين مي گردد، حمل و جابه جايي بذر گياهان و درختان، ذرات ريز گرد و غبار و شنهاي روان و افزايش قدرت تخريبي گردبادها و امواج دريا از جمله مواردي است که اثرات قابل توجهي بر نفوذ و تخريب رسوبات کم مقاومت زمين داشته و مورفولوژي ناهمگني را به وجود مي آورد. تخريب سريع لايه هاي غيرمقاوم زيرين سنگها و صخره ها بر اثر فرسايش آبي و بادي و افزايش اثر نيروي ثقل آنها موجب ريزش ارتفاعات، رانش و شکل گيري اشکال جديد و پيدايش پديده هاي متنوع و حيرت آوري مي شود که خارج از اراده و توانايي انسانهاست.

مهمترين منابع و پديده هاي ژئوتوريسم:
 

غارها، دره ها، شکستگي ها، آبشارها، چشمه ها، رودخانه ها، ناوديس ها و طاقديس ها جهت چين خوردگي ها، رسوبات دوره هاي مختلف زمين شناسي، آتشفشانها، مواد آذرين بيروني، کف هاي کريستالي، استلاگتيت ها و استلاگميت هاي درون غارها و حفره ها، ايوانها و ستون هاي غاري و دريايي، گنبدهاي نمکي، تپه ها و کولني هاي مرجاني، بريدگي هاي سواحل (فيوردها)، لايه ها و ديوارهاي سنگي، رشته هاي ميکروسکوپي نمکي، توده هاي مواد معدني، فلاتها، تپه هاي مارني، تخته سنگها و قطعه سنگ هاي بزرگ تعادلي، ريبل مارک هاي شن هاي روان و موجي سواحل، کانال هاي آبي جزر و مد، تپه ماسه هاي بادي، تنگه ها و تونل هاي آبي و بادي، شيارها و امتداد لايه ها و بقاياي پادگانهاي رسوبي، فسيل هاي برجاي مانده، پوشش گياهي زمين هاي بدلندي و اشکال مختلف و احجام متعدد از جمله مهمترين آثار و پديده هاي ژئوتوريسم براي بازديد گردشگران است.

طبقه بندي مناطق بر اساس ژئوتوريسم:
 

از لحاظ کارشناسي، بعضي از مناطق بطور طبيعي بيشتر به زمين وابسته اند و مستقيماً با پديده هاي زمين شناسي در ارتباط مي باشند. به عنوان مثال: گرند کانيون Grand Canyon در آمريکا، کليمانجارو Klimanjaro- آفريقا، آيرزراک Ayers Rock- در استراليا، درياچه بايکال Baikal در روسيه، رودخانه لي Li- در چين و سيکارپوينت sicar point- در اسکاتلند. ديدن اين مناطق براي همه اعضاي خانواده جالب است و در ليست زندگي هر زمين شناس وجود دارد. مناطقي که هر علاقمند به زمين و طبيعت دوست دارد حداقل يک بار آنها را ببيند. برخي نقاط دنيا از امتيازاتي از بابت ميراث زمين شناختي Geoheritage خود دارند. با اين حال، محققين و علاقمندان علوم زمين، با ديدن نرده ها، ديوارها و انواع ساخته هاي دست بشر در مقابل سنگها و صخره ها احساس نااميدي مي کنند. اين واقعيت ما را به اينجا مي رساند که حفاظت از اين گنجينه هاي شگفت انگيز دنيا، واقعاً حياتي است.
در يک دسته بندي کلي مناطق ژئوتوريستي را مي توان به سه دسته تقسيم کرد:

 

1- جاهاي فراواني در دنيا هستند که براي زمين شناسان، صخره نوردها کمتر شناخته شده اند و مردم معمولي بيشتر با اين مناطق آشنا هستند. جاهايي که همه مي توانند در آن سنگها را با نوک پا پرتاب کنند يا دستهايشان را خاکي يا گلي نمايند.
2- در کنار بعضي شهرهاي بزرگ، عليرغم ظاهر خشن شان و تنها به فاصله چند کيلومتر، مناظر و جلوه هاي بي نظيري از پديده ها زمين شناسي وجود دارد که علاقه مندان را به خود جذب مي کنند. جاهايي که مردم معمولي کمتر به سراغ آنها مي روند.
3- بالاخره مناطقي در جهان هستند که گويي تنها موهبت هايي براي زمين شناسان و عده خيلي کمي از عموم مردم هستند. مناطقي کاملاً حرفه اي نظير siccar point در سواحل شرقي اسکاتلند و section Huttons در پارک Holyrood واقع در ادينبورگ Edinburgh- جهايي هستند که جيمز هاتن، پدر علم زمين شناسي در آنها کار کرده است و مفاهيمي نظير چينه شناسي نوين را مطرح نموده است.

ژئوتوريسم ايران
 

تاريخچه ژئوتوريسم در ايران
سابقه ژئوتوريسم در ايران به سال 1387 برمي گردد. در آن زمان آقاي مهندس محمدحسن نبوي در هيجدهمين گردهمايي علوم زمين با ارائه مقاله گردشکري زمين شناسي، به معرفي اين شاخه از اکوتوريسم ايران پرداخت. پس از اين پيشنهاد، عليرضا امري کاظمي- هنرمند تواناي جامعه زمين شناسي کشور با جديت تمام موضوع ژئوتوريسم ايران را دنبال کردند. به طوري که در سال 2002 در کنفرانسي در استراليا با ارائه مقاله اي تحت عنوان معرفي ژئوتوريسم ايران به معرفي اين رشته جديد از توريسم پرداخته است. تاکنون کارهاي ديگري نيز توسط مجري طرح ژئوتوريسم کشور انجام شده که به شرح زير مي باشند:
- تهيه برنامه بررسي پديده هاي زمين شناسي به منظور معرفي اين پديده ها و فراهم نمودن زمينه هاي ثبت در فهرست ژئوپارک هاي يونسکو، از سال 1379 تاکنون اکثر نقاط با اهميت کشور در اين زمينه شناسايي و معرفي شده است.
- آغاز طرح ژئوتوريسم کشور، 1380.
- ارائه مقاله آغازي بر ژئوتوريسم ايران، 1381.
- تهيه نخستين اطلس ژئوتوريسم ايران (اطلس ژئوتوريسم قشم)، 1383.
- ارائه مقاله نگاهي به مفاهيم زئوپارک ميراث زمين شناسي و ژئوتوريسم و بررسي جايگاه ايران در اين زمينه، 1385.
- شرح پتانسيل هاي ژئوتوريسم ايران. در يکي از فصول کتاب «Geotorism» از انتشارات معتبر Elsvier انگلستان که توسط Dowling Ross و David Newman در سال 2006 تدوين شده است. اين کتاب اولين کتابي است که بطور کامل و اصولي ژئوتوريسم را مورد بحث و بررسي قرار مي دهد و هم اکنون در دانشگاه هاي استراليا و انگلستان تدريس مي شود.
اخيراً نيز چند مقاله با عنوان ژئوتوريسم بزرگ ترين نودول هاي آهکي ايران 1384، ژئوتوريسم بزرگ ترين بوديناژهاي ايران 1385، و ژئوتوريسم کوه سوخته اميديه 1385، توسط رحماني و همکاران در زمينه ژئوتوريسم حوضه زاگرس ارائه شده است.
همچنين پژوهشگران دانشگاه شيراز و دانشگاه چارلز کشور چک در سال 2006 بزرگ ترين غار نمکي دنيا را از جزيره قشم گزارش کرده اند.

ايران، قاره اي کوچک:
 

ايران، مجموعه گنجينه هاي نفيس خدادادي و پيشينه تاريخ و تمدن فرهنگي، همواره مورد توجه گردشگران بوده است. کشور ما با طبيعت و اقليم متنوع و گوناگون خود قاره اي كوچک است با ديدني هاي بسيار. در جهان رقابتي امروز کشورهاي مختلف بامعرفي جذابيت هاي گردشگري خود سعي در بهبود وضعيت اقتصادي خود دارند. کشور ما نيز بي شک با وجود صدها مکان جذاب و ديدني، مي تواند با استفاده از اين ثروت خداداد، در بهبود وضع اقتصادي خود کوشا باشد و ثروت هاي غيرقابل تجديد خود نظير نفت و گاز و معدن را، براي مصارف مهم تر نگه دارد.

آيا ايران وضعيت مناسبي از لحاظ ژئوتوريسم دارد؟
 

وقتي به فهرست هاي جهاني نقاط ديدني زمين نگاهي مي اندازيم، کمتر جايي را پيدا مي کنيم که اين همه خصوصيات منحصر به فرد زمين شناسي ما را به جهان و حتي به هموطنان خودمان معرفي کرده باشد. چرا؟
به لحاظ زمين شناسي، ايران از جمله کشورهايي است که قابليت هاي فراواني براي توسعه ژئوتوريسم دارد. اما متاسفانه در کشور ما، هنوز تعريف درستي از توريسم و اکوتوريسم به دست نيامده به طوري که گاهي اوقات، اين گونه هاي مختلف جهانگردي با همديگر اشتباه گرفته مي شود. به هر حال، ژئوتوريسم نيز در اين وادي، گزينه تازه اي از گردشگري است که در ايران عوامل مختلف زمين شناسي و جغرافيايي، وجود اقليم هاي متفاوت، تسلط و حاکميت خشکي، ورود جريان هاي مختلف هوا از جهات گوناگون به کشور و عامل شيب و جهات ناهمواري ها، همگي موجب پيدايش چشم اندازهاي جغرافيايي منحصر به فردي شده که در صورت استفاده مطلوب، ارائه امکانات و خدمات رفاهي در کنار تبليغات مناسب، مي توان از آنها در جهت گسترش گردشگري پايدار و برقراري توازن و تعادل اقتصادي مناطق مختلف استفاده کرد.
کوير لوت، محدوده قله هاي سهند و سبلان و غار کتله خور زنجان پيشنهادهاي ايران در حوزه ژئوتوريسم براي ثبت در فهرست جهاني يونسکو بوده است. مهندس عليرضا امري کاظمي، مسئول بخش ژئوتوريسم سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني، چندي پيش در اين باره اعلام کرد که با حضور «باندارين»، رئيس مرکز ميراث جهاني يونسکو که براي بررسي چند اثر فرهنگي و طبيعي به ايران آمده بود بحث هايي در مورد مناطق جاذب ژئوتوريسم مطرح شد.
از ميان نامزدهاي مطرح شده، مي توان به بخش هايي از کوير لوت، مناطق اطراف قله سهند و سبلان و غار کتله خور زنجان اشاره کرد. البته، پيشنهاد اصلي رئيس مرکز ميراث جهاني يونسکو، مناطقي از کوير لوت بود؛ زيرا از بسياري از جهات در دنيا بي نظير است. اين بيابان با 54 هزار کيلومتر مربع از خراسان جنوبي تا بخش هايي از سيستان و کرمان و يزد کشيده شده است. لوت بلندترين تپه هاي شني دنيا را دارد و مطالعاتي که دکتر «کردواني» انجام داده اند، نشان مي دهد اين منطقه جزو گرم ترين نقاط دنياست.
قرار است اين مناطق در شوراي ثبت ميراث طبيعي و تاريخي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري بررسي شده و پس از اعلام راي نهايي اين شورا براي ثبت در فهرست جهاني يونسکو به اين نهاد بين المللي معرفي شوند.»
لازم به ذکر است که ژئوتوريسم يکي از جديدترين انواع توريسم است که بعد از مطرح شدن ژئوپارک ها، از سال 2000 مورد توجه يونسکو قرار گرفته است و کشورهايي که قابليت هاي زمين شناسي ويژه اي دارند، اکنون براي توسعه اين نوع از صنعت توريسم و تبديل قابليت هايشان به جاذبه هاي گردشگري، تلاش مضاعفي مي کنند.
کارشناسان با تجربه سازمان زمين شناسي مي توانند با معرفي و تشريح خصوصيات زمين شناسي هر منطقه، در توسعه اين انديشه نو، گام بلندي بردارند و در انتقال علم و شکوفايي اقتصاد اين مرز و بوم سهم خود را به بهترين وجهي ادا نمايند. بديهي است آنچه ارائه مي شود نياز به برنامه ريزي دقيق و کارشناسانه دارد، در غير اين صورت نه تنها فايده اي از اين رهگذر به جامعه ما نمي رسد، بلکه آسيب هاي جبران ناپذير، اين موهبت هاي الهي را براي هميشه از ما مي گيرد و اين بر شايستگي خود ماست که چگونه از آنها مراقبت نماييم.
در يک نگاه مجموعه جزاير قشم، کيش، البرز مرکزي، قله هاي آتشفشاني، تپه هاي مارني خليج کواتر منطقه چابهار ايران، کلوت هاي کوير شهداد، مجموعه پارک ملي کوير و درياچه حوض سلطان، الموت قزوين، منطقه طارم سفلي بخش سيردان، دره ايزدخواست و دشت ارژن استان فارس از جمله مناطقي است که قابليت تبديل شدن به ژئوپارک رادارد.

سرزمين صخره هاي مرجاني، ميزبان ژئوتوريسم
 

در پاسخ به نياز روز افزون يک نهاد بين المللي براي شناخت سرزمين هايي که از نظر زمين شناسي و علوم مربوطه جالب توجه هستند، يونسکو طرحي به نام برنامه «شبکه بين المللي ژئوپارک» ايجاد نمود. اين شبکه بستري براي تشريک مساعي متخصصان و دست اندرکاران ميراث زمين شد، شبکه اي که در حال حاضر 26 ژئوپارک در آن قرار گرفته است.
از اين تعداد، 8 ژئوپارک در چين و 17 محدوده در اروپا قرار دارد که همگي آنها در خصوصيات کلي مشترک هستند، اما هر کدام در مورد يا موارد خاصي نادر و يا منحصربه فرد بوده اند که باعث تمايز آنها از ديگر مناطق مي شود.
اما ايران، سرزميني که به دليل تاريخ کهن و تنوع محيط زمين شناسي، پتانسيل هاي فراواني براي جذب ژئوتوريست دارد، با ثبت جهاني ژئوپارک قشم توسط يونسکو، داراي نخستين ژئوپارک خاورميانه شد؛ ژئوپارکي که سال گذشته پس از 4 سال تلاش هاي مستمر مسئولان منطقه آزاد قشم، افتتاح شد؛ پارک- موزه اي که با موافقت يونسکو، بيست و ششمين ژئوپارک دنيا نام گرفت.
نخستين عامل ثبت اين پارک، وجود جنگل هاي حرا در 120 کيلومتري غرب اين جزيره بود که با وسعتي معادل 200 کيلومتر مربع، بزرگترين جنگل دريايي جهان به حساب مي آيد. در کنار اين مورد، عواملي همچون گنبد نمک يا غارهاي طبيعي نمک، چشمه هاي آب معدني، چشمه تنگه چاهکوه و تنگه عالي از شگفتي هاي زمين شناختي قشم به حساب مي آيند. همچنين فلات بام قشم که منطقه اي در غرب جزيره است و در آن ساحل شمالي و جنوبي قابل رؤيت است، دره تنديس ها که در جنوب اين فلات قرار دارد و «کلات کشتار» که حاکي از يک منطقه باستاني است در کنار بيش از 100 گونه پرنده شناسايي شده در جنگل حرا و تخمگذاري لاک پشت هاي دريايي، باعث شده که غرب جزيره به عنوان بهترين مکان براي ثبت ژئوپارک در جزيره محسوب شود.

قشم، دريچه اي به خليج فارس
 

جزيره قشم، واقع در تنگه هرمز از وضعيت خاصي ميان خليج فارس و اقيانوس هند بهره مي برد؛ جزيره اي که مرز آبراهي همه کشورهاي حاشيه خليج فارس از سواحل جنوبي آن عبور مي کند و همه ترافيک هوايي شرق و غرب از فراز آسمان آن مي گذرد؛ کانالي که حجم وسيع نفت و گاز جهان براي 100 سال آينده از آنجا منتقل مي شود و جزيره اي که به دليل شرايط خاص اقليمي، ميزبان بزرگترين ژئوپارک خاورميانه و ايران است.
وجود صخره هاي مرجاني و جنگل هاي حرا که 2 مقوله از اولويت هاي سه گانه زيستگاه هاي طبيعي و در توليد گونه اي جانوري به شمار مي آيند، در کنار مناظر بکر طبيعي و گونه هاي جانوري چون خزندگان، پستانداران، پرندگان و حيوانات دريايي، بطور قطع بستر مناسبي را براي تاسيس ژئوپارک قشم ايجاد کردند؛ ژئوپارکي که قرار بود در مرحله اول، ميزبان 800 هزار گردشگر و بازديدکننده باشد. در کنار اين موهبت الهي، وجود قلعه پرتغالي ها، آن هم با قدمتي 400 ساله که با سنگ مرجان و ساروج برپا شده و قلعه هاي ديگر چون قلعه لافت، قلعه هرمز و ساير آثار تاريخي چون تم سينتي (مقبره مقدس) 40 دختران، مسجد جامع قشم (دوره صفويه) ، کلات کشتار و ... شرايط ايده آلي را براي اين جزيره يک هزار و 500 کيلومتر مربعي فراهم کرده است، شرايطي که مي توان از آن به بهترين نحو ممکن در جذب جهانگردان، آن هم از نوع اکوتوريست هاي کنجکاو، استفاده کرد و درکنار هزاران هزار مکان ديدني ايران که قابليت ارزآوري دارد، منبع ديگري براي درآمد زايي باشد.

ژئوپارک (Geo park):
 

ژئوپارک (Geo park) مخفف پارک زمين شناسي (Geology park) است و به سرزمين هايي که پديده هاي زمين شناسي بي همتا و تاريخچه تکامل زمين شناسي مشخصي دارند، گفته مي شود.
سازمان علمي و فرهنگي يونسکو ژئوپارک را يک محدوده جغرافيايي تعريف مي کند که شامل چند پديده خاص و زيباي زمين شناسي است. در اين محدوده ممکن است علاوه بر جاذبه هاي زمين شناسي، تعدادي جاذبه هاي طبيعي، فرهنگي، هنري و تاريخي هم وجود داشته باشد که بر روي توسعه اقتصادي منطقه اثرگذار خواهد بود. ژئوپارک ها، چشم انداز چهاربيليون ساله زمين از فراز فرداها «انسان» و «زمين» دو واژه به هم گره خورده هستند که تاريخي طولاني را با هم گذرانده اند و انسان چنان شيفته ماوا و آشيانه خود است که مي خواهد کنجکاوانه وقايع پيش از بودن خود را نيز بداند و چهره زمين را از کودکي آن بشناسد. زمني نيز که دانايي و زيبايي خالق هستي، آن را به هزار نقش و رنگ و آئين آراسته است، همواره انسان را به جوهر و نهاد اصلي خود مي کشاند. پاکي و رهايي از قيد و بندهاي مادي و رسيدن به چشمه هاي حقيقت.
از آنجا که زمين ميراث همه افراد بشر است، سازمان هاي جهاني (نظير يونسکو) به همراه دولتها و سازمان هاي محل سعي در حفظ و ارائه بهتر اين ارزشها به نسل هاي آينده دارند. براي کمک به اين فرايند بايد ابتدا با تعاريف ساده آن آشنا شويم.
ژئوپارک، ميراث به جاي مانده از فعاليت هاي طبيعي و بشري در کره زمين است. در اين ميان هر کشوري که از تاريخ کهن و پيچيدگي هاي زمين شناختي بيشتري برخوردار باشد، پتانسيل مثبتي را در توسعه اين صنعت به همراه خواهد داشت.
در واقع با تشکيل ژئوپارک ها، زمين اشتغال و کسب درآمد نيز براي جوانان فراهم مي شود واز سوي ديگر ژئوپارک ها، بهترين محل براي توريسم علمي و گردشگري هستند که از نظر اقتصادي، صنايع دستي، فرهنگي و تاريخي پتانسيل بسيار مثبت و موثري قلمداد مي شوند.
بر اساس تعاريف جهاني «يونسکو»، خصوصيات ژئوپارک عبارتند از: ناحيه اي شامل يک يا چند ويژگي علمي، نه تنهاوابسته به علم زمين شناسي، بلکه همچنين به خاطر وجود مزاياي باستان شناسي، بوم شناسي يا ارزش هاي فرهنگي.
وجود يک برنامه مديريتي طراحي شده، به منظور بهبود وضعيت اجتماعي- اقتصادي در منطقه (اغلب بر اساس تعاريف ژئوتوريسم.)
نمايش روشهاي حفظ و بهبود بخشيدن وضعيت ميراث زمين شناسي منطقه، به همراه فراهم آوردن بستري مناسب براي آموزش روشن تر و گسترده تر شاخه هاي متنوع علوم زمين و مسائل محيط زيست.
ضرورت رعايت حقوق عمومي، اجتماعي- محلي و حفظ حريم خصوصي افراد، هر سه با هم در محل مورد نظر.
اين منطقه مي بايست قسمتي از شبکه جهاني باشد که خود به بهترين شکل نمايشگر تمرين هاي عملي در مورد آموزش احترام به ميراث فرهنگي و اتحاد و يکپارچگي همه دنيا در رابطه با استراتژي هاي توسعه پايدار است.
ژئوپارک ها مناطقي هستند که در آن ميراث زمين شناختي آن ناحيه، با مديريتي دقيق و دائمي حفظ و نگهداري مي شود. در چنين طرح هايي موفقيت، فقط زماني حاصل مي شود که منطقه مورد نظر، خود را با تمام قوا درگير اين برنامه کند. مکاني که خود را براي توسعه و اجراي يک برنامه مديريتي مناسب، تعهدي جدي لازم است تا ضمن برآورده کردن نيازهاي اقتصادي جمعيت محلي، با قدرت از چشم اندازهايي که مردم بومي در آن زندگي مي کنند، مراقبت شود. اين ابتکار جديد که قرار است تاريخ 4 بيليون ساله زمين شناسي ما را براي آيندگان آماده استفاده کند، روشي عالي است براي جلب توجه جامعه بين الملل به مناطقي که پايگاه هاي مهم زمين شناسي دنيا هستند. ثبت يک ژئوپارک در فهرست جهاني يونسکو، فرايندي بسيار طولاني است که نياز به سالها آماده سازي مقدماتي دارد. در اين مدت، اطلاعات مربوط به ميراث زمين شناختي، مديريت منطقه و بهره برداري ژئوتوريستي، گسترده تر مي شود و توجه شرکت هاي توريستي به منطقه افزايش مي يابد. تنها وجود پايگاه هاي جذاب زمين شناسي، نمي تواند يک ژئوپارک بسازد. براي اين کار مي بايست برنامه ريزيهاي مقدماتي، فرآيندهاي آماده سازي و مهمتر از همه درامدهاي مالي، در نظر گرفته شوند تا ساختار منطقه بصورت ابزاري مناسب براي ثبت يک ژئوپارک درآيند.

ضرورت ثبت ژئوپارکها و پديده هاي ژئوتوريسم:
 

گرچه توجه به جاذبه هاي طبيعت و اکوتوريسم در اروپا به دليل فشارهاي روحي و رواني، سختي شرايط زندگي شهري و ماشيني و آلودگي هاي محيطي از نيمه دوم قرن بيستم آغاز شد و هر روزه بر تعداد اکوتورها جهت ديدار، تفريح و استراحت در طبيعت افزوده مي شود. ولي عمر اين رشته از صنعت گردشگري در کشور ما بسيار اندک بوده و برگزراي تورهاي سازمان يافته تخصصي اکوتوريستي که توسط دفاتر خدمات مسافرتي و جهانگردي برگزار مي شود کمتر از انگشتان دست مي باشد.
عدم استقبال مردم از سفر با تور در کشور جهت ديدار از جاذبه هاي اکوتوريستي و پديده هاي ژئوتوريسم مي تواند در درازمدت به دليل عدم اطلاع کافي از اهميت و ارزش پديده ها و آثار طبيعي، نوع استفاده و هجوم بدون کنترل و نظارت شهروندان منجر به تخريب منابع گردد. اين اتفاق زماني شدت بيشتري مي گيرد که پديده ها و چشم انداز طبيعي در نزديکي قطبهاي جمعيتي واقع شده باشد و دسترسي به آنها ساده و سهل و به نوعي ديدار از آنها براي مردم و به ويژه جواناني که به دنبال تفريح و گذران اوقات فراغت و تخليه انرژي خود هستند «مد» شود. چنين وضعيتي نه تنها منابع و درامدي را نصيب کشور و جوامع محلي همجوار اين آثار و پديده ها نخواهد کرد، بلکه مزاحمت هاي اجتماعي، آلودگي صوتي، ترافيک، افزايش زباله ها و پسماندها را براي جامعه ميزبان به ويژه شهرک ها و روستاهاي اطراف به وجود خواهد آورد. آنگاه به جاي اينکه جامعه ميزبان و ساکنين محلي به داشتن چنين پديده هايي افتخار کنند از همجواري با آن احساس خستگي و نارضايتي کرده که عامل بسيار خطرناکي براي از بين رفتن و نابودي اين آثار و پديده ها است.
اگر برنامه ريزي به منظور ساماندهي مناطق تنگه واشي فيروزکوه، اخلمد شهرستان چناران خراسان رضوي، درياچه ولشت مازندران، درياچه الموت قزوين، گهر لرستان، کندوان آذربايجان شرقي، و .. در آينده نزديک صورت نگيرد، قطعا با عکس العمل منفي و تقابل جامعه ميزبان و ساکنين محلي مواجه خواهيم شد.
با توجه به اين شرايط ضروريست تا کليه منابع ژئوتوريسم که قابليت جذب گردشگر داخلي و بين المللي را دارند در وهله اول توسط سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري و سازمان حفاظت محيط زيست در فهرست ميراث اثار طبيعي ملي ثبت و حفاظت و در مرحله دوم جهت ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسکو به دبيرخانه آن سازمان پيشنهاد گردد.
قطعا ثبت پديده هاي ژئوتوريسم در فهرست ميراث جهاني نيازمند تدوين برنامه جامع حفاظتي، ساماندهي، بهره برداري، نظارت و ارائه طرح هاي مدون در چارچوب ملاحظات زيست محيطي و در راستاي توسعه پايدار خواهد بود که بتواند توجيه لازم و کافي را براي دفاع در مجمع عمومي داشته باشد. بدون شک ثبت اين آثار در فهرست ميراث جهاني علاوه بر ارتقا جايگاه ايران در صنعت گردشگري بيشتر و کاهش تهديدها و تعرضات خارجي خواهد داشت.
اين مهم زماني اتفاق خواهد افتاد و به نتيجه خواهد رسيد که جوامع محلي از ورود گردشگران به منطقه و همچنين توجه دولت به عمران و آباداني محل زندگي آنها منتفع شوند.

ژئوتوريسم در جهان
 

مرکز اطلاعات گردشگري دانشگاه ميشيگان، به راحتي 50% مردم آمريکا را در دسته گردشگران زميني برآورد کرده است! يعني حدود 55 ميليون نفر در سال (انتظار مي رود اين تعداد به زودي به 100 ميليون نفر برسد) و اين تنها شامل گردشگران داخلي است. پاکيزگي محل هاي مورد بازديد، حفظ حالت طبيعي مناطق مثلاً کوهستانها، درياچه ها و عدم ازدحام فراوان در هر محل و متناسب بودن حجم بازديد با وسعت محل تبليغات و شناساندن وسيع محلهاي مورد نظر به صورت پارکهاي حفاظت شده و از طريق سايتهاي اينترنتي، از جمله دلايل موفقيت اين صنعت در آمريکا است.
هرچند اولين کشوري که به طور رسمي استراتژي گردشگري زميني را اعلام کرد، هندوراس بود، طراحان برنامه هاي فوق، در نظر مي گيرند که مردم واقعاً چه مي خواهند و زمينه هاي کسب درآمدهاي محلي چه مي تواند باشد. سپس قوانين مربوط به هر محل نوشته و اجرا مي شود. همواره بايد به خاطر داشته باشيم که هر محلي، هويت و شخصيت منحصر به فردي دارد که منشاء جذابيت آن مي باشد. درحفظ اين هويت بايستي کوشا بود.
در ضمن برنامه ريزان، اقشار مختلف مردم را بر حسب توان مالي و درآمدها، تقسيم بندي مي کنند تا بتوانند هرگروه را در محل مناسب خود راهنمايي کنند و از سردرگمي آنها بکاهند.
اثرات مثبت اين نوع گردشگري عبارتند از:
بهبود چشمگير آگاهي هاي اجتماعي، آموزش رفتارهاي صحيح زيست محيطي به افراد جامعه و جلب حمايت بيشتر آنها از ذخاير ملي و طبيعي و تبادل فرهنگي از طريق برخورداري افراد محلي با بازديدکنندگان. به خاطر داشته باشيم که همه اينها خلاصه مي شود در يک سفر به يادماندني که بارها براي دوستان و آشنايان تعريف مي شود و خاطره اي به ياد ماندني در ذهن و روح ما به جا مي گذارد.
منابع:
1. زمين شناسي ساختماني و تکنونيک، دکتر مدني، جهاد دانشگاهي، تهران 1364
2. ژئومورفولوژي کاربردي- فرسايش آب- دکتر احمدي، چاپ سوم، تهران 1381
3. اطلس ژئوتوريسم قشم، عليرضا امري کاظمي. پايگاه ملي داده هاي علوم زمين کشور، سازمان زمين شناسي و اکتشافات معدني کشور، تهران 1383
4. سالهاي آينده، توريسم جهاني، صلح و توسعه پايدار، ترجمه رضا غفاريان طوسي، همشهري 1383/2/12
5. تسهيلات جهانگردي ژاپن، علي رحيم پور، نقش هستي، رسانه کاج، تهران 1381
6. قوانين و مقررات سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، آرشيو دفتر تدوين استانداردهاي فني و نظارت.
7. کليات ژئومورفولوژي ايران، دکتر محمود حريريان، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران 1369
8. مقاله ژئوتوريسم چشمه هاي گازي گنبد لران +9 نظر، مهندس علي رحماني
9. اصول مهندسي ژئوتکنيک مکانيک خاک، براجامام، داس ترجمه اردشير اطيابي.
http://www.gsinet.Ir/fa/aboutus.html
www.mosaferan.ir
picasaweb.Google.com
www.fs.fed.us
www.gheshm.ir
www.google.com
منبع:نشريه اطلاعات علمي - شماره367