آشنایی با زبان پهلوی

زبان پارسی و چندین زبان دیگر ایرانی مثل بلوچی، اورامی، سورانی، کرمانجی، لکی، لری، تاتی، تالش، گیلکی، مازندرانی، راجی، پشتو، و حتی آسی (زبان مردمان اوستی در مرز گرجستان و روسیه) همگی زبان هایی با تبار ایرانی بازماندگانی از تاریخ دراز و پرکشاکش این سرزمین هستند. زبان های ایرانی از آغاز به دو شاخه غربی و شرقی تقسیم شدند. ایرانی های شرقی، شامل اقوامی بیشتر چادر نشین و جنگ جو مثل سکاها (Scythians: سیثی ها) بودند که در شمال غربی چین، شمال هند، آسیای میانه، روسیه و شرق اروپا گسترده شدند. زبان هایی مثل اوستایی، سکایی، سغدی و خوارزمی در دوره های گذشته نماینده های زبان های شرقی ایران بودند و البته مهم ترین بازماندگان شاخه ایرانی شرقی در دوره کنونی (صرف نظر از موقعیت جغرافیایی گویش وران آنها) زبان های پستو و آسی و چند زبان رو به انقراض در آسیای میانه و افغانستان هستند. زبان های ایرانی غربی، در واقع زبان هایی هستند که توسط اقوامی مثل پارس ها، پارت ها و مادها و بازماندگان آنها صحبت می شده و می شوند. به جز این تقسیم بندی شرقی - غربی، زبان شناس ها زبان های ایرانی را بر حسب میزان ساده شدن دستور زبان و دستگاه واجی آنها، به سه دوره باستان، میانه و نو تقسیم می کنند. مهم ترین زبان های دوره باستان، اوستایی و پارسی باستان هستند. این زبان ها دستور زبان بسیار پیچیده ای دارند که آنها را به زبان های باستانی دیگر اقوام هند و اروپایی مثل زبان سنسکریت و لاتین و آلمانی باستان بسیار شبیه می کند مثلاً در این زبان ها هر اسم، بسته به اینکه در جمله چه نقشی دارد، به صورت های مختلفی از جمله مفعولی، فاعلی، ندایی، ازی، بایی، برایی و... صرف می شود. اسم ها و فعل ها دارای جنسیت بوده اند و حتی در مواردی به جز شمار مفرد و جمع، شمار مثنی نیز در این زبان ها دیده می شده است. البته «نحو» (ترتیب واژه ها در جمله) در این زبان ها ساده تر از امروز بوده است. ته مانده این دستور زبان پیچیده هنوز هم در برخی زبان ها مثل آلمانی دیده می شود؛ زبان های خوش اقبال تری هم مثل فارسی و انگلیسی هستند که به قدر کافی صیقل خورده و ساده شده اند. قسمت مهمی از این ساده شدگی در دوره میانه روی داد. دوره میانه پس از حمله اسکندر آغاز می شود. مهم ترین زبان های ایرانی میانه، زبان های پارتی و پارسی میانه هستند. سرانجام پس از گسترش اسلام در ایران، دوره زبان های ایرانی نو آغاز می شود.
اما زبان پهلوی دقیقاً مربوط به کدام دوره و شاخه زبان های ایرانی است؟ در واقع زبان پهلوی، همان زبان پارتی (زبان اشکانیان) است. نام زبان پارت ها (در واقع «پَرثی»ها) «پرثوی» بوده است. اما تلفظ این نام «پهلوی» تغییر کرد و کسانی که منسوب به «پرثه» بودند، «پهلوان» نامیده شدند. قبلاً برای شما گفته ایم که چطور گروه واجی /رت/ یا /رث/ و/رد/ یا /رذ/ در دوره های گذشته به /ال/ تبدیل شده است. مثلاً نام چند تن از پادشاهان اشکانی «میثرداتا» (مهرداد) بوده است اما خیلی جاها از آنها با نام «میلاد» نام برده شده که تغییر یافته همان نام است و البته عربی هم نیست. زبان یونانی هم در دوره اشکانی به دلیل استیلای طولانی سلوکوس و جانشینان او بر ایران، اهمیت زیادی داشت و پادشاهان اشکانی که غرب زده های آن زمان بودند، خودشان را «هلنوفیل» یعنی «دوستدار یونان» می نامیدند. مثلاً میلاد چهارم، یکی از پادشاهان اشکانی بود که 60 سال پیش از میلاد مسیح به دست مجلس مهستان به پادشاهی رسید، با رومیان جنگید، سپس برادرش شاه شد و او که به سلوکیه در میان رودان رفته بود، پنج سال بعد توسط سورنا بازداشت شد و مهستان او را به اتهام خیانت به کشور و سازش با رومیان اعدام کرد. در این میان پارسی ها، از نوع حکومت پارت ها که شاه اختیار جان خودش را هم نداشت، راضی نبودند و سرانجام اردشیر پسر بابک (در اصل اَرتَخشَتر پاپکان) که یک پارسی بود، به ارتَوان (اردوان) آخرین پادشاه اشکانی خیانت کرد و آن طور که در کتاب «کارنامک ارتخشتر پاپکان» (جنگ نامه اردشیر بابکان) نوشته ارتوان در جنگ با ارتخشتر کشته شد و ارتخشتر فره ایزدی را از او دزدید. به این ترتیب پادشاهی ساسانیان آغاز شد. ساسانیان مثل هر حکومت دیگری، تا توانستند بازمانده های حکومت پیشین را از میان بردند و چیز زیادی از پارت ها باقی نگذاشتند. بنابراین اطلاعات ما درباره زبان پارتی خیلی کم است. اما زبان خود ساسانیان، زبان پارسی (پارسی میانه) بود. آنها به زبان خودشان «پارسیک» می گفتند که در دوره نو هم به صورت «پارسیغ» درآمده است. این زبان خویشاوندی نزدیکی با زبان امروز ما و نیز بسیاری زبان های دیگر ایرانی غربی دارد. اگر شما بخواهید پارسیک (پارسی میانه) یاد بگیرید، با دستور زبانی تقریباً مشابه فارسی نو روبه رو می شوید. متن های زیادی به این زبان برجا مانده که البته خیلی از آنها پس از اسلام نوشته/ بازنویسی شده اند و حتی ممکن است نام برخی خلفای عباسی را هم در آنها ببینید.
منبع: نشریه همشهری دانستنیها شماره 35