شيبام منهتن بيابان

نگاهي به يک نمونه موفق از شهرسازي طبيعت گرا
در دنياي کنوني که شهرهاي بزرگ صنعتي به از خود بيگانگي فرد در عهد حضور ماشين شتاب مي بخشند، شهرسازي طبيعت گرا که يک حس خاطره انگيز کهن دارد، افزون بر نشان دادن اصالت، سرشار از حس فوق العاده زندگي است.
اين شکل از شهرسازي، در تقابل با شهرسازي مدرن و ستايش بيمارگونه آن، را به خصوصياتي است که فرد بتواند هويت گم شده خويش را با هم بستگي با طبيعت پيرامون خود باز يابد. يکي از نمونه هاي جالب شهرسازي طبيعت گرا در کشور يمن قرار دارد و نام آن "شيبام" است. اين شهر به دليل موقعيت بياباني منطقه به گونه اي ساخته شده است که در مقابل گرماي شديد روز و سرماي هوا در شب مقاوم بوده و حداکثر حفاظت را از ساکنان ايجاد مي کند.
مطلب حاضر، نگاهي دارد به ويژگي هاي جالب شهر تاريخي شيبام.

يمن
 

يمن کشوري است با جمعيت 23 ميليون نفر 1 و مساحت 527،970 کيلومتر مربع واقع در جنوب غربي آسيا، حاشيه جنوبي شبه جزيره عربستان که از شمال به عربستان، از خاور به عمان، از جنوب به خليج عدن و از غرب به درياي سرخ محدود است. مردم يمن از اقوام سامي و عرب قحطاني هستند.

شيبام
 

"شيبام" شهري تاريخي در استان "حضرموت" يمن در 30 کيلومتري شمال غربي صنعا است، که حدود 7 هزار نفر جمعيت دارد. نام اين شهر از نام مؤسس آن "شيبام بن حضرموت" گرفته شده و زماني پايتخت پادشاهي حضرموت بود.
شهر شيبام از 500 برج مسکوني 5 تا 9 طبقه خشتي تک واحدي تشکيل شده است که درون ديوار و حصار شهر واقع شده اند. اين بناها، نخستين آسمان خراش هاي جهان به شمار مي روند و در فهرست ميراث جهاني يونسکو نيز به ثبت رسيده است.

موقعيت راهبردي يمن
 

با نگاهي به موقعيت راهبردي يمن در طول تاريخ، که به عنوان حلقه ارتباطي تجاري ميان هندوستان، چين، آفريقا و مديترانه مطرح بوده است، مي توان گفت که انگيزه اصلي ساخت و بناي اين شهر دلايل اقتصادي بوده است، زيرا که اين شهر در مسير کاروان هاي تجاري قرار داشته است. عواملي نظير نياز وافر به وجود خانه هاي بيشتر، لزوم محافظت از شهر در برابر هجوم با توجه به معضلات قبيله گرايي در يمن، احتمال وقوع بلاياي طبيعي مانند سيل، و اجتناب از اتلاف زمين هاي حاصل خيز با توجه به اقتصاد تک محوري کشاورزي آن خطه، منجر به رشد عمودي اين شهر به صورت فشرده و تو در تو شده است.

مصالح
 

در شيبام با توجه به وفور خاک آبرفتي غني که از اطراف نخل ها برداشته مي شود، معماري خاصي مبتني بر استفاده از مصالح بوم آورد و بيونيک شکل گرفته است. خاک آبرفتي برداشته شده را با کاه، سبوس گندم و آب مخلوط کرده و پس از ورز دادن، آن را قالب زده و به مدت 3 روز زير آفتاب نگه مي دارند تا خشک شوند. به طور کلي، عمده ترين مسئله اي که در به دست آوردن خشت خوب مطابق اين روش مطرح است، عمل آوري صحيح آن است. استفاده از کاه و سبوس گندم در مخلوط، اتصال خوبي در خشت بوجود آورده و ترک پذيري خشت را نقصان مي دهد؛ و در حقيقت عملکرد کاه در خشت مانند آرماتور در سازه هاي بتن آرمه نوين است. پس از آماده کردن خشت، آن را با ملات گل براي ديوار چيني به شيوه سنتي به کار مي برند.

معماري و اقليم
 

علاوه بر تدابير دفاعي، تأثيرات معماري اقليمي با توجه به مشکل اساسي گرماي بيش از حد هوا، در جاي جاي اين شهر افسانه اي ديده مي شود. در اين اقليم (گرم و نسبتاً مرطوب) استفاده از مصالحي که داراي ظرفيت حرارتي کم هستند، نظير چوب، مناسب تر است اما به دليل ارزشمند بودن آن، شرايط نگهداري و مقتضيات ساخت چنين شاهکاري، تنها براي ساخت در و پنجره و ستون ها و تيرهاي سقف از آن استفاده شده است و خشت به عنوان اصلي ترين مصالح در دسترس در ساخت اين شهر به کار رفته است. بايد در نظر داشت که بيشتر روش هايي که براي جذب، تعديل و تقليل حرارت در اقليم گرم و خشک به کار برده مي شود، نظير رنگ، جنس مصالح و ضخامت ديوارها و...، در مناطق گرم و مرطوب نيز مي تواند مؤثر باشد. استفاده از مصالحي نظير خشت، باعث مي شود که گرماي محيط پيرامون با تأخير بيشتري از بدنه ديوار عبور کرده و به داخل فضاها راه يابد. بدين ترتيب، گرماي بيرون طي روز در داخل ديوار ذخيره شده و در شب هنگام که هوا سردتر است، با از دست دادن حرارت، باعث تعديل دماي داخل مي شود.
رنگ روشن سطوح نما نيز موجب مي شود تا حرارت ناشي از تابش آفتاب منعکس شده و کمتر جذب ديوارها شود. باز شوها در اين منطقه به گونه اي طراحي شده اند که هواي خنک، از طريق پنجره هاي پايين وارد اتاق شده؛ و هواي گرم فضاي داخل را از طريق پنجره هاي کوچک زير سقف بيرون مي راند. بدين صورت، يک تهويه طبيعي صورت مي گيرد.

تعامل فرهنگي
 

ساختار فرهنگي مردم در اين شهر به گونه اي است که در فصول گرم، عصرها به دليل خنکي نسبي هوا بر روي بام مسطح اين بناها به دور هم گرد آمده، مکاني دنج و صميمانه و محفوظ از ديد اطراف براي گپ و گفت وگو با ميهمانان و صرف چاي پديد مي آورند.
اين است راز ماندگاري و اصالت اثري که حس پوياي زندگي هنوز پس از سال ها در آن ادامه دارد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1-طبق آمار سال 2008.
 

منبع:نشريه دانشمند، شماره 580.