«موسيو»ي جمال آباد

تاريخ ورود«آندره گدار» به ايران، در واقع تاريخ تولد خيلي از بناهاي خاطره انگيز است
خيلي از ما از كنار موزه ايران و باستان رد شده ايم؛ همان اوايل خيابان امام خميني(ره)، توي خيابان 30 تير. عكس موزه را اين طرف و آن طرف زياد ديده ايم! اما شايد به ذهن هيچ كدام از ما نرسيده باشد كه ورودي اين موزه چقدر شبيه طاق كسري است. طاق كسري يا همان ايوان مدائن را كه يادتان هست؟ شكل خرابه هايش توي كتاب هاي درسي مان بود و كنارش شعر خاقاني را گذاشته بودند كه «ايوان مدائن را آيينه عبرت دان!» حالا همه اين صغري و كبري ها را چيديم كه بگوييم در اين مقاله قرار است از آندره گدار فرانسوي حرف بزنيم؛ كسي كه اين طاق كسري بزرگ را ساخته باورتان مي شود؟ آرامگاه حافظ شيراز، آرامگاه فردوسي در توس، دبيرستان ايرانشهر در يزد، ساختمان كتابخانه ملي و ساختمان موزه ايران باستان و البته خيلي از جاهاي ديگر مثل ميدان حسن آباد، ميدان مجاهدين يزد و البته نقشه كلي دانشگاه تهران هم مال همين جناب گدار است.
130 سال پيش (1881 ميلادي) در پاريس، شهر عشاق، بچه اي در خانواده گدار به دنيا آمد كه اسمش را گذاشتند آندره. شايد روح بابا مامان آندره هم خبر نداشت كه بچه شان قرار است وسط عمرش پا شود برود ايران و بشود يكي از تأثيرگذارترين آدم خارجي هاي دوره پهلوي در ايران. اما از همان 18 سالگي كه گدار پايش را گذاشت به دانشكده هنرهاي زيبا معلوم بود كه قرار است سري بين سرها در آورد. اين اتفاق اما انگار قرار بود در دوره چلچلي جناب گدار بيفتد؛ آن هم در يك كشور ديگر، سال 1307 دولت وقت ايران براي راه اندازي اداره كل باستان شناسي از آندره گدار دعوت كرد بيايد تهران. گدار هم كه عشق ايران شناسي بود و ايران برايش يك سرزمين رويايي، يك لحظه هم ترديد نكرد و دست زن دانش دوستش «يدا» را گرفت و آمد ايران. از همان اول هم خانه اي در روستاي جمال آباد(شمال غربي كاخ نياوران) گرفت و شد موسيوي جمال آباد. گدار در طول 32 سالي كه در ايران بود چند سمت مهم داشت، چند كتاب تحقيقي نوشت و از همه مهم تر چندين ساختمان را طراحي كرد. اولش شد رئيس اداره موزه ايران وزارت معارف، بعدش با حفظ سمت شد رئيس كتابخانه ملي، بعد كه موزه ايران باستان را طراحي كرد، رئيس آنجا هم شد و بعدش شد اولين رئيس دانشكده هنرهاي زيبا و از همان جا دكتراي افتخاري اش را هم گرفت. كتاب ها و مقاله هاي گدار درباره ايران بود و هنوز كه هنوز است همه شان به طور كامل به فارسي برگردانده نشده اند. او يك كتاب مفصل فقط درباره «طاق هاي ايراني» دارد، يك كتاب به زبان فرانسوي و يك مقاله مفصل درباره«ميل آهنگان» در 20 كيلومتري شمال مشهد! فكر كنيد كه نوشتن همه اين ها احتياج به سفرهاي طولاني تهران به اين طرف و آن طرف ايران دارد، آن هم خانوادگي، با امكانات دهه 10 و 20 ايران. عشق مي خواهد يا نه؟ آقاي عاشق باستان شناسي و معماري آخرش در 84 سالگي در پاريس سرش را گذاشت روي بالين و با خيالي نگران از حفاظت بناهايش مرد. بناهايي که با اينكه معمار فرانسوي دارند اما آن قدر ايراني هستند كه ما يك خاطره با آنها داريم:

حافظيه - افتتاح:1315
 

كلاه قلندران روي ستون هاي بهشت
 

آرامگاه حافظ براي ما ايراني ها شايد مشهورترين و ديده شده ترين بنايي باشد كه آندره گدار آن را ساخته است. استاد با الهام از معماري دوره زنديه، يك گنبد شبيه كلاه قلندران و درويشان را گذاشت روي هشت ستون كه نمايانگر هشت دروازه بهشت است. غير از اين، يك سكوي عظيم هم طراحي كرد كه فضاي آرامگاه را از خيابان حافظيه جدا كند. انگار مي خواست حافظ خلوت نشين در خلوت خودش باشد. حالا فهميدند چرا وقتي مي رويد حافظيه اين قدر حس خوبي داريد؟

بناي قديم كتابخانه ملي ايران- افتتاح:1316
 

خواهر كوچك تر موزه
 

مي گويند قرار بوده بناي كتابخانه ملي ايران اولش درست وسط ميدان توپخانه باشد؛ يك ساختمان عظيم طيبا، گدار هم آن را طراحي مي كند اما وقتي طرحش را مي برند پيش رضاخان، عصباني مي شود به بهانه حرام كردن زمين هاي تهران نقشه شاهكار گدار را رد مي كند و حتي وزير وقت-علي اصغر حكمت- را هم توبيخ مي كند! براي همين گدار يك بناي كوچك ديگر هم كنار موزه طراحي كرد. مهم ترين ويژگي اين بنا، هماهنگي كاملش با موزه ايران باستان است.

بناي قديم آرامگاه فردوسي-افتتاح:1313
 

كه از باد و باران بيابد گزند
 

باور مي كنيد كه آندره گدار بناي خراب شده هم داشته باشد؟ طرح قديم آرامگاه فردوسي را آندره گدار و كريم طاهر زاده بهزاد با هم داده بودند؛ يك ساختمان با 945 متر زير بنا از بهترين حجاري هاي تصاوير شاهنامه. بنا همزمان با هزاره فردوسي در سال 1313 افتتاح شد؛ اما چون معمارها حواسشان به خاك منطقه نبود، بنا شروع به نشست كرد. براي همين مجبور شدند سال 43 آن را خراب كنند و بدهند هوشنگ سيحون يكي ديگر بسازد! البته بناي سيحون در ظاهر شبيه همان بناي اوليه گدار است. بالاخره گدار هم گاهي سوتي مي دهد. كسي چه مي داند شايد دولت وقت خيلي عجله داشت كه افتتاح را به هزار فردوسي برساند!

دبيرستان ايرانشهر يزد-افتتاح:1310
 

هر شهر، يك بنا
 

جناب گدار در هر شهر باستاني ايران يك يادگار گذاشته است پس چرا در يزد اين كار را نكند؟ يزدي هاي علم دوست، طراحي يكي از اولين دبيرستان هاي شهرشان را دادند به گدار. جناب گدار هم ميزبان داري كرد و با كمك معماري هاي سنتي يزدي بنا را جوري ساخت كه وقتي از خيابان ايرانشهر رد مي شويد، عمراً فكر كنيد كه كار يك فرانسوي است؛ بنايي از خشت و كاهگل و آهك و گچ و كاشي مثل همه بناهاي بزرگ ترين شهر خشتي جهان. فقط 11 هزار متر كاشي لعابدار در نماي دبيرستان ايرانشهر كار شده است. از اين دبيرستان زيبا بعدها آدم هاي كاردرستي مثل دكتر اسلامي ندوشن و دكتر پاپلي يزدي فارغ التحصيل شده اند.

موزه ايران باستان-افتتاح:1316
 

كاخي كه زنده شد
 

سفارش موزه ايران باستان را در دوره پهلوي اول دادند. 5500 متر زمين حاشيه ميدان مشق(توپخانه) دادند به جناب معمار و گفتند در اينجا يك موزه ملي بساز. گدار دست گذاشت روي دوره ساساني و بيشتر از همه از طاق كسراي تيسفون الهام گرفت؛ يعني شما عكس هوايي موزه را هم در گوگل ارث نگاه كنيد حس مي كنيد داريد يك بناي ساساني را وسط تهران مي بينيد. غير از اين يادتان باشد كه آن وقت ها نه برج بي قواره مخابرات وسط ميدان توپخانه بود، نه ساختمان پلاسكو در خيابان جمهوري. اين بود كه يك ساختمان سه طبقه هم آن موقع ها بلند بالا به حساب مي آمد و چشم هر كسي را از خيابان سپه رد مي شد مي گرفت.
گدار در فضاي داخل موزه هم كارهايي كرده. او با ايجاد يك سقف بلند مي خواهد حس عظمت را در شما ايجاد كند. پنجره هاي بيرون حياط مركزي هم نور خوبي به فضا مي دهد. ولي انگار گدار مي دانسته كه بعدها خود اشياي باستاني فضا را غني مي كنند؛ براي همين فضاي داخلي را خيلي زلم زيمبو نكرده است.

 

اين ساختمان معروف آرامگاه فردوسي، دقيقاً هماني نيست كه آندره گدار ساخته بود. اين را هوشنگ سيحون از روي كار گدار دوباره ساخته است.

 

9ارديبهشت 1307 گدار به ايران آمد و در اداره کل باستان شناسي مشغول به کار شد. او 32 سال در ايران زندگي کرد.

 

سردر باغ ملي مال زمان قارجاريه است. اما ساختمان هاي اطراف آن مثل موزه پست را گدار ساخت. با سر ستون هايي شبيه تخت جمشيد.

 

اين ساختمان معروف آرامگاه فردوسي، دقيقاً هماني نيست که آندره گدار ساخته بود. اين را هوشنگ سيحون از روي کار ساخته است
منبع: نشريه همشهري جوان، شماره 307..